W przypadku zaburzeń uwagi i braku nadpobudliwości ruchowej mówimy o ADD (Attention Deficit Disorder).

Jest to grupa zaburzeń charakteryzujących się wczesnym początkiem (zazwyczaj w pierwszych pięciu latach życia), brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną nadmierną aktywnością.^[1]

Uważa się, że ADHD występuje u 4-8% dzieci w wieku wczesnoszkolnym (6-9 lat), głównie chłopców, niezależnie od rasy i kultury. Następnie częstość występowania zmniejsza się o 50% na każde 5 lat, jednakże u 60% dorosłych utrzymują się niektóre cechy zespołu (zwłaszcza dotyczące deficytów uwagi). Noszą wtedy nazwę AADD -ang. Adult attention-deficit disorder.

Gdzie zaklasyfikować nadpobudliwość?

  Zgodnie z obowiązującymi również w Polsce międzynarodowymi klasyfikacjami zaburzeń zdrowia, takimi jak np. DSM–III R, nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci zaliczana jest do grupy zaburzeń związanych z zachowaniami destrukcyjnymi. Natomiast wg cytowanej ICD–10, należy do zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym.

Przyczyny 

Schemat aktywności fal theta w EEG
u osoby zdrowej (14 lat)
u osoby z ADHD (14 lat)

Skan PET metabolizmu glukozy w mózgu zdrowego dorosłego (po lewej) w porównaniu do dorosłego z ADHD (po prawej).^[2]

Biologiczne 

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zespołem zaburzeń o podłożu genetycznym, który powoduje powstawanie objawów z trzech grup impulsywności, nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi, spowodowany jest zaburzeniami równowagi pomiędzy dopaminą i noradrenaliną w CUN.

Objawy nadpobudliwości mogą również występować w wyniku uszkodzenia centralnego układu nerwowego, a także przy innych zespołach objawowych np. u pacjentów z łamliwym chromosomem X.

Korelacja czynników biologicznych ze społecznymi 

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej ma podłoże biologiczne to znaczy, że nie wynika on z błędów wychowawczych, czy czynników psychogennych.

Niektóre objawy podobne do zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą występować u dzieci wychowywanych bez systemów zasad i konsekwencji, ale także np. u dzieci maltretowanych fizycznie, psychicznie lub seksualnie.

Objawy 

Sfera ruchowa 

• wyraźny niepokój ruchowy w zakresie dużej i małej motoryki
• niemożność pozostawania w bezruchu przez nawet krótki czas
• podrywanie się z miejsca
• bezcelowe chodzenie
• zwiększona szybkość i częsta zmienność ruchów (wrażenie ciągłego pośpiechu)
• bieganie
• przymusowe wymachiwanie rękami
• podskakiwanie
• wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, głośne deptanie, poruszanie palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu rąk lub nóg, kiwanie się na krześle itp.)
• bieganie bez celu

Sfera poznawcza 

• trudności w skupieniu uwagi (uwaga chwiejna, wybitnie zależna od czynników afektywnych)
• brak wytrwałości w przypadku małego zainteresowania i niedostrzegania bezpośredniej korzyści z działania
• wzmożony odruch orientacyjny
• pochopność
• znaczna męczliwość w pracy intelektualnej i związana z tym nierównomierna wydajność
• pobieżność myślenia
• przerzucanie uwagi z obiektu na obiekt (udzielanie nieprawidłowych, nieprzemyślanych odpowiedzi na pytania lub nieprawidłowe rozwiązywanie zadań)
• w badaniach inteligencji niektórzy autorzy stwierdzają poziom "poniżej spodziewanego", głównie w skalach wykonawczych
• trudności wizualno-motoryczne
• trudności syntetyzowania w myśleniu
• brak umiejętności planowania
• u wielu dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewnego rodzaju zaburzenia mowy lub języka, do których należą:
  • opóźnienie rozwoju mowy
  • kłopoty z artykulacją
  • problemy ze strukturą zdania
  • nieprawidłowe układanie dźwięków
• Trudności stanowi również pisemne wyrażanie myśli i słowa

pamięć krótkotrwała

Sfera emocjonalna 

• nieopanowane, nieraz bardzo silne reakcje emocjonalne
• wzmożona ekspresja uczuć
• zwiększona wrażliwość emocjonalna na bodźce otoczenia
• wybuchy złości
• impulsywność działania

Główne cechy osobowości dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi 

• nieustępliwość
• niskie poszanowanie własnej godności
• okresowo występująca depresja
• niedojrzałe zachowanie
• zaburzenia snu:
  • wczesne budzenie się
  • trudności z zaśnięciem
  • niespokojny sen
  • lunatykowanie lub mówienie przez sen (somnambulizm)

• zaburzenia apetytu:
  • przejadanie się
  • wybredność
  • specyficzny gust smakowy (np. ciągłe jedzenie surowego makaronu)
• rozwój fizyczny:
  • duża siła fizyczna
  • wysoki poziom aktywności fizycznej
• rozwój społeczny:
  • unikają konaktu z rówieśnikami
  • są samotne nie zależnie od tego gdzie mieszkają
  • w 80 procentach są dyskryminowane przez społeczeństwo
  • popisują się przed rówieśnikami żeby zwrócić na siebie uwagę(tzw. błazny klasowe)

Diagnoza i wykrywanie 

Diagnoza różnicowa z zespołem Aspergera - nawet do 35% osób może mieć problemy typowe dla zespołu Aspergera.

We wczesnym dzieciństwie 

Diagnoza ADHD możliwa jest we wczesnym dzieciństwie na podstawie wymienionych niżej wystarczających objawów:

• ciągła aktywność ruchowa
• opóźniony rozwój mowy
• problemy ze snem
• problemy z jedzeniem, łącznie z występowaniem wymiotów, lub słaby odruch ssania
• ataki kolki, które mogą wynikać z uczulenia, ale również mogą być wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi
• dzieci nadpobudliwe nie lubią (wg opinii wielu rodziców), gdy się je przytula

W wieku szkolnym 

• niedostosowanie do wymagań szkolnych (zajęcia w pozycji siedzącej)
• nadmierna gadatliwość i impulsywność, która narzuca dziecku rolę błazna w oczach klasy
• problemy z koordynacją objawiające się przede wszystkim nieprawidłowym chwytaniem ołówka lub brakiem umiejętności zabawy w grupie
• coraz wyraźniejsze problemy z mową

Działanie diagnostyczne i terapeutyczne 

Ocena profilu psychoedukacyjnego 

W skład oceny profilu psychoedukacyjnego wchodzą:

• test na inteligencję
• ocena osiągnięć dziecka w zakresie pięciu podstawowych umiejętności: czytania, literowania, liczenia, pisania i mówienia
• testy inteligencji przeprowadza się z dwóch powodów:
  • aby ocenić ogólne możliwości dziecka oraz zorientować się, czy istnieje znacząca różnica między możliwym a aktualnym poziomem osiągnięć w zakresie podstawowych umiejętności
  • dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi maja charakterystyczną dużą rozpiętość w wynikach IQ
• stwierdzenie pewnego stopnia niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego dziecka, np. poprzez korowe potencjały wywołane (EEG), co pozwala na dokładne stwierdzenie zaburzeń koncentracji uwagi u dzieci, a nawet na ich sklasyfikowanie.

Dzięki wszechstronnemu badaniu dziecka, w skład którego wchodzi badanie lekarskie, badanie psychopedagogiczne, badania neurofizjologiczne, ocena mowy oraz terapia zajęciowa, tylko u nielicznych dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi diagnoza nie ujawnia problemu.

Zdecydowana większość będzie sklasyfikowana jako pacjenci z łagodną, średnią lub ciężką postacią zaburzeń koncentracji uwagi. Badania wykażą też, czy nadpobudliwość jest częścią obrazu klinicznego choroby, czy nie. W ten sposób zdiagnozowane dziecko, można poddać właściwej terapii.

Sposoby działania 

1. Terapia behawioralna: celem jest modyfikacja zachowania dziecka poprzez wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych (zasada nagradzania i karania). Postępy widoczne są po długim czasie.
2. Nauczanie wyrównawcze: dodatkowe zajęcia podczas których, dziecko nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach. Ważne jest tutaj zaangażowanie rodziców.
3. Terapia mowy i języka: u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo mogą występować zaburzenia mowy (takie jak jąkanie, problemy z artykulacją), dlatego w takich przypadkach niezbędna jest pomoc logopedy.
4. Terapia zajęciowa: nacisk głównie na prawidłowy rozwój motoryczny dziecka (u dzieci nadpobudliwych, często występuje lateralizacja skrzyżowana, co może powodować duże problemy w funkcjonowaniu).
5. Kontrola dietetyczna: istnieje przypuszczenie, że spożywanie takich produktów jak: kakao, środki konserwujące, barwniki, salicylany i cukier mogą dodatkowo wzmagać aktywność dziecka – jednak brak na ten temat dokładnych badań naukowych.
6. Leczenie farmakologiczne: w Polsce jest bardzo rzadko stosowane. Leki takie jak Ritalin, Dexedrine, Cylert, poprawiają przebieg procesów neurochemicznych zachodzących w mózgu.

Ogólne zasady dotyczące postępowania wychowawczego 

1. Cel, do którego ma prowadzić działanie dziecka, nie może być zbyt odległy (niecierpliwość).
2. Konsekwentne przyzwyczajanie dziecka do kończenia każdego rozpoczętego zadania.
3. Stała kontrola i przypominanie o zobowiązaniach:
   • zakres określonych obowiązków musi być dostosowany do możliwości i ograniczeń dziecka
   • trzeba zaoszczędzić wystąpienia dodatkowych niepotrzebnych bodźców
   • nie dać się zdominować dziecku
   • należy przygotować dziecko do przezwyciężania trudności (a nie chronić przed nimi)
   • po wystąpieniu konfliktu – należy go przedyskutować z dzieckiem w atmosferze spokoju i rzeczowości, po uspokojeniu dziecka
   • należy unikać agresji słownej i fizycznej, która bardzo mocno pobudza dodatkowo dziecko (może doprowadzić do objawów nerwicowych takich jak: lęki, moczenie nocne, natręctwa, czy też reakcje obronne: arogancka postawa, agresja, kłamstwa, a nawet doprowadzić do niewłaściwego rozwoju osobowości);
4. Pomoc w nauce
   • czytanie – ze względu na małą zdolność koncentracji, opowiadania powinny być ciekawe
   • czytanki powinny być opowiedziane przez dziecko (w celu skontrolowania zapamiętanego tekstu)
   • odrabianie lekcji powinno się odbywać o regularnych porach (w domu powinien wtedy panować względny spokój)
   • dziecko powinno wykonywać prace zręcznościowe (uczą cierpliwości, a także skrupulatności)
   • zasada trzech R: rutyna, regularność, repetycja.

Nauka powinna odbywać się pod kontrolą rodziców.

Polecana literatura 

• Iwona Górka: Mały nieszczęśliwy człowiek z ADHD, 2005, ISBN 83-923080-0-X
• Ratey John J., Hallowell Edward M.: W ŚWIECIE ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, 2004, ISBN 83-7278-111-7
• Ratey John J., Hallowell Edward M.: Jak żyć z ADHD? Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi w świetle najnowszych badań, 2007, ISBN 978-83-7278-273-3
• Gordon Serfontein: Twoje nadpobudliwe dziecko, The hidden handicap, 1999, ISBN 83-7469-109-3
• Tomasz Wolańczyk, Artur Kołakowski, Magdalena Skotnicka: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, 1999, ISBN 83-87991-07-4
• Julia Bonk Mój mały down, 2007, ISBN 83-87955-11-5

Przypisy