محمدتقی بهجت

محمدتقی بهجت فومنی

شناسنامه
نام کامل	محمدتقی بهجت فومنی
لقب	آیت الله العظمی العبد فاضل گیلانی
تاریخ تولد	۲ شهریور ۱۲۹۵ (۲۵ شوال ۱۳۳۴)
زادگاه	فومن، گیلان ایران
محل تحصیل	نجف
محل زندگی	قم
محل مرگ	۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۸ (۹۲ سال) قم، ایران
مدفن	حرم فاطمه معصومه
اطلاعات علمی
استادان	سید علی قاضی محمدحسین غروی اصفهانی علی محمد بروجردی سید ابوالحسن اصفهانی محمدکاظم شیرازی مرتضی طالقانی
شاگردان	علی پهلوانی تهرانی محمدحسن احمدی فقیه یزدی حسن لاهوتی اشکوری مختار امینیان محمود امجد مصباح یزدی
تالیفات	وسیله النجاه جامع المسائل مباحث الاصول بهجه الفقیه مناسک حج رساله توضیح المسائل
فعالیت‌های علمی	تدریس خارج فقه و اصول
وبگاه رسمی	مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی بهجت(قدس سره)

محمدتقی بهجت فومنی (زادهٔ ۲ شهریور ۱۲۹۵ برابر با ۲۵ شوال ۱۳۳۴ در فومن – درگذشتهٔ ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۸ برابر با ۲۲ جمادی الاول ۱۴۳۰ در قم)، از عرفای به‌نام و از مراجع تقلید شیعه بود. او از شاگردان آیت الله غروی اصفهانی (مشهور به کمپانی) و آیت الله قاضی طباطبایی بود و از جانب آیت الله قاضی لقب فاضل گیلانی گرفته بود. وی در ۹۲ سالگی به علت ایست قلبی در بیمارستان ولیعصر قم درگذشت و در حرم فاطمه معصومه به خاک سپرده شد.

زندگی نامه

تولد

محمدتقی بهجت در شب جمعه ۲۵ شوال ۱۳۳۴ برابر با ۲ شهریور ۱۲۹۵ در خانواده‌ای دیندار، در شهر فومن واقع در استان گیلان، چشم به جهان گشود.کربلایی محمود، پدر وی، از مردان مورد اعتماد شهر فومن بود و در ضمن اشتغال به کسب و کار، به رتق و فتق امور مردم می‌پرداخت و اسناد و قباله‌های محلی به گواهی وی می‌رسید. پدرش همچنین از ذوق ادبی برخوردار بوده و در رثای اهل بیت به ویژه حسین بن علی شعر می‌سرود.

ماجرای نام گذاری محمدتقی

کودکی آیت الله بهجت

کربلایی محمود، پدر آیت الله بهجت

درباره نام آیت الله بهجت خاطره‌ای از یکی از نزدیکان وی نقل شده است:

پدر آیت الله بهجت در سن ۱۶-۱۷ سالگی بر اثر بیماری وبا در بستر بیماری می‌افتد و حالش بد می‌شود به گونه‌ای که امید زنده ماندن او از بین می‌رود وی می‌گفت: در آن حال ناگهان صدایی شنیدم که گفت: «با ایشان کاری نداشته باشید، زیرا ایشان پدر محمد تقی است.»

تا اینکه با آن حالت خوابش می‌برد و مادرش که در بالین او نشسته بود گمان می‌کند وی از دنیا رفته، اما بعد از مدتی پدر آقای بهجت از خواب بیدار می‌شود و حالش رو به بهبودی می‌رود و بالاخره کاملاً شفا می‌یابد. چند سال پس از این ماجرا تصمیم به ازدواج می‌گیرد و سخنی را که در حال بیماری به او گفته شده بود کاملاً از یاد می‌برد. بعد از ازدواج نام اولین فرزند خود را به نام پدرش مهدی می‌گذارد، فرزند دومی دختر بوده، وقتی فرزند سومین را خدا به او می‌دهد، اسمش را محمد حسین می‌گذارد، و هنگامی که خداوند چهارمین فرزند را به او عنایت می‌کند به یاد آن سخن که در دوران بیماری اش شنیده بود می‌افتد، و وی را «محمد تقی» نام می‌نهد، ولی وی در کودکی در حوض آب می‌افتد و از دنیا می‌رود، تا اینکه سرانجام پنجمین فرزند را دوباره «محمد تقی» نام می‌گذارد، و بدینسان نام آیت الله بهجت مشخص می‌گردد.

از کودکی تا آغاز نوجوانی

محمدتقی بهجت نوجوان

نخستین رویداد مهم در زندگی وی، از دست دادن مادر در شانزده ماهگی بود. تحصیلات ابتدایی را در مکتب‌خانه ملاحسین کوکبی فومنی واقع در فومن گذراند و در همان شهر به تحصیل مقدمات علوم اسلامی در حوزه علمیه پرداخت. زیر نظر استادانی همچون آیت‌الله حاج شیخ احمد سعیدی فومنی دروس حوزوی را کنار برخی متون فارسی همچون بوستان، گلستان و کلیله‌ودمنه فراگرفت.

هجرت به کربلا

محمدتقی بهجت جوان

در ۱۳ سالگی پدرش که شوق وی به کسب علم را دید، او را همراه یکی از دوستان متمکّنش که قصد تشرف به عتبات داشت، به کربلا فرستاد. محمدتقی در سفر اول موفق به خروج از مرز نشد و مأموران مرزی به بهانه عدم همراهی والدین یا نداشتن جواز خروج، از ورودش به عراق جلوگیری کردند.اما چندی بعد، در جمادی الثانی سال ۱۳۴۸ ق.(۱۳۰۸ خورشیدی) در حالی که چند ماه بیشتر تا ۱۴ سالگی فاصله نداشت موفق به خروج از کشور شد. محمدتقی به منزل عمویش که در آن زمان مقیم کربلا بود، وارد شد و پس از حدود یک سال به مدرسه رفت و در حجره ساکن شد. محمدتقی در این سال‌ها ادبیات عرب و بخشی از کتاب‌های فقه و اصول را خواند و در سال دوم سکونتش در کربلا، نزد آیت‌الله جعفر حائری فومنی و با حضور پدر که به کربلا آمده بود، به کسوت روحانیت درآمد.

هجرت به نجف

جوانی محمد تقی بهجت

آیت الله بهجت، پس از چهار سال حضور در کربلا، در سال ۱۳۵۲. ق برابر با ۱۳۱۲ عازم نجف شد. او در حوزه علمیه نجف نخست بخش‌های پایانی سطح عالی علوم حوزوی را در محضر استادانی همچون مرتضی طالقانی،هادی میلانی،ابوالقاسم خویی،علی محمد بروجردی و محمود شاهرودی به پایان رساند و سپس وارد دروس خارج فقه و اصول شد. برای تحصیل در دروس خارج، در محضر استادان طراز اول نجف همچون آیت‌الله آقا ضیاء عراقی و آیت‌الله میرزای نائینی در اصول و آیت‌الله محمدکاظم شیرازی در فقه بود.سپس به حوزه درسی آیت‌الله محمدحسین غروی اصفهانی (مشهور به کمپانی اصفهانی) پیوست و سال‌ها ماندگار شد. همچنین از محضر درس آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی بهره برد. محمدتقی علاوه بر فقه و اصول، به فلسفه و علوم عقلی نیز توجه داشت. بدین‌رو کتاب‌های مهم فلسفه مانند الاشارات و التنبیهات ابن سینا و اسفار ملاصدرا را نزد آیت‌الله حسین بادکوبه‌ای فراگرفت.

با تدریس دروس، از فضلا و مدرسین سطوح عالی حوزه شد. همکاری با شیخ عباس قمی در تألیف کتاب سفینةالبحار از دیگر فعالیت‌های علمی و معرفتی وی در آن سال‌ها بود.

اساتید برجسته

دو چهره برجستهٔ علمی و معنوی حوزهٔ نجف تأثیر عمیق‌تری بر شخصیت محمدتقی بهجت گذاشتند:آیت‌الله غروی اصفهانی (مشهور به کمپانی) و آیت الله قاضی طباطبایی.وی سال‌ها از محضر غروی اصفهانی بهره برد و در محضر درس او، پیوسته آموخت و نقد کرد و پیش رفت؛ بدان حد که در زمرهٔ بهترین شاگردان او درآمد. او درباره آیت الله غروی می‌گوید:(به نقل از آیت الله مصباح)

مرحوم آقا شیخ محمد حسین طوری بود که اگر کسی به فعالیتهای علمی اش توجه می‌کرد تصور می‌کرد در شبانه روز هیچ کاری غیر از مطالعه و تحقیق ندارد، و اگر کسی از برنامه‌های عبادی ایشان اطلاع پیدا می‌کرد فکر می‌کرد غیر از عبادت به کاری نمی‌پردازد.

لقب فاضل گیلانی

همچنین عارف نامی میرزا علی قاضی تأثیر بسیاری بر روش عرفانی و کسب مراتب معنوی او گذاشت. به واقع وی با ورود به نجف اشرف در سن هیجده سالگی، گمشدهٔ خویش را در وجود او یافت و سال‌ها در محضرش، شاگردی کرد.آیت الله قاضی نیز به این شاگرد خود عنایات ویژه داشت و از سر صمیمیت و محبت، او را «فاضل گیلانی» خطاب می‌کرد.

اشتغال شدید و شبانه‌روزی به تحصیل و تهذیب، گاهی وی را در بستر کسالت و بیماری می‌افکند. از همین روی، هر از گاه باید به کاظمین و سامرا و کربلا می‌رفت تا ضمن تغییر آب‌وهوا، جسم نحیف خود را از آسیب‌های بیشتر مصون نگه دارد.

بازگشت به ایران

آیت الله محمد تقی بهجت - ۱۳۲۴ خورشیدی - نجف اشرف

آیت الله محمدتقی بهجت پس از شانزده سال اقامت در عراق در سال ۱۳۲۴ ش. (۱۳۶۴ ق.) به توصیه پزشکان و به دلیل بیماری به ایران بازگشت. مدت چندانی نگذشته بود که به پیشنهاد خواهر بزرگترش ازدواج کرد.چند ماهی را در فومن ماند تا اینکه تصمیم گرفت دوباره به حوزهٔ علمیهٔ نجف برود. اما این بار بر آن شد که در مسیر راه و هم‌زمان با پرداختن به امور گذرنامه، چندی در شهر قم ساکن شود، تا با حوزه علمیه قم آشنایی بیشتری پیدا کند، سپس عازم نجف گردد. بدین‌رو در شوال سال ۱۳۶۴ ق. برابر با ۱۳۲۴ خورشیدی، عازم قم شد.بیش از چندی از حضورش در قم نگذشته بود که در ۲۸ صفر سال ۱۳۶۵ ق.، برابر با سال ۱۳۲۵ ش. پدر خود را نیز از دست داد.ماه‌های سکونت در قم با خبرهایی ناگوار که از نجف می‌رسید، همراه بود؛ درگذشت آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی در ذی‌الحجه ۱۳۶۵ ه‍. ق؛ و آیت‌الله میرزا علی قاضی در ربیع‌الاول ۱۳۶۶ ق. او را به سوگ نشاند.

اقامت در قم

این اخبار و فوت پدر، وی را برآن داشت که در مجاورت حرم کریمه اهل‌بیت، فاطمه معصومه سکنی گزیند و در آنجا تحصیلات خود را با حضور در جلسات درس خارج آیت الله کوه کمری و آیت الله بروجردی(که چند ماهی از حضورش در حوزه علمیه قم نمی‌گذشت) ادامه دهد.وی در زمرهٔ برجسته‌ترین افراد حاضر در درس آن مرجع قرار گرفت و خیلی زود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و دقیق‌ترین مستشکلان درس ایشان شناخته و انگشت‌نما شد. بدین روی، لب از نقد و اشکال علمی بست تا به چشم نیاید و بدو توجه نشود. آیت الله مصباح یزدی، در این باره می‌گوید:

آیت‌الله بهجت از همان زمانی که آیت‌الله بروجردی در قم درس شروع کرده بودند از شاگردان برجسته و از مُستَشکِلین معروف و مبرّز درس ایشان بودند. معمولاً استادانی که درس خارج می‌گویند، در میان شاگردانشان یکی دو سه نفر هستند که ضمن اینکه بیش از همه مطالب را ضبط می‌کنند احیاناً اشکالاتی به نظرشان می‌رسد که مطرح و پی‌گیری می‌کنند تا مسائل کاملاً حل شود. اینان از دیگران دقیق‌ترند، و اشکالاتشان علمی‌تر و نیاز به غور و بررسی بیشتری دارد، و ایشان در آن زمان چنین موقعیتی را در درس مرحوم آیت‌الله بروجردی داشتند.

او تا پایان عمر در شهر قم زندگی کرد.

اسامی اساتید

اساتید فقه و اصول

• سید ابوالحسن اصفهانی
• آقا ضیاءالدین عراقی
• مرتضی طالقانی
• شیخ محمدحسین غروی اصفهانی
• شیخ محمدکاظم شیرازی

اساتید اخلاق

• مرتضی طالقانی
• سیدعلی قاضی

اساتید فلسفه

• مرتضی طالقانی
• سید حسین بادکوبه‌ای

مرگ

محمدتقی بهجت در ساعت ۱۴ و ۳۰ دقیقه روز یک شنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۸ در سن ۹۲ سالگی به علت ایست قلبی درگذشت. وی پس از تشییع توسط انبوه مردم، در حرم فاطمه معصومه (در مسجد بالاسر)دفن شد. در پی درگذشت وی ده‌ها تن از شخصیت‌های سیاسی و مذهبی همچون سید علی خامنه‌ای، سیدعلی حسینی سیستانی،ناصر مکارم شیرازی،لطف‌الله صافی،آیت الله موسوی اردبیلی،آیت الله نوری همدانی،آیت الله سبحانی،آیت الله مظاهری،آیت الله گرامی،آیت الله ملکوتی،آیت الله علوی گرگانی،آیت الله مجتبی تهرانی،آیت الله هاشمی رفسنجانی و آیت الله هاشمی شاهرودی پیام تسلیت فرستادند.

فعالیت‌ها

فعالیت‌های علمی

تدریس

وی در زمان طلبگی در نجف به تدریس نیز مشغول بود.پس از ورود به قم نیز مشغول تدریس شد و پس از قریب یک سال به تدریس خارج فقه و اصول همت گماشت که بیش از شصت سال و تا آخرین روزهای عمرش ادامه یافت. در سال‌های اخیر صبح‌ها به تدریس خارج فقه و عصرها به تدریس خارج اصول اشتغال داشت و به انگیزه دوری از شهرت، حجره‌های مدارس و سپس منزل خود را محل تدریس قرار داد؛ اما سرانجام با اصرار شاگردان، نخست در دو مسجد کوچک و از سال ۱۳۷۵ ش. در مسجد فاطمیه، واقع در گذرخان درس‌های خود را برگزار کرد و تا پایان عمر در این محل به تدریس اهتمام ورزید.

اسامی شاگردان

با توجه به اینکه آیت الله بهجت به خاطر شهرت گریزی عمدتاً در منزل خود تدریس می‌کرد، با وجود این افراد بسیاری از محضر او استفاده کرده که برخی از آنان خود صاحب رساله و فتوی می‌باشند. اینک نام بعضی دیگر از آنان را با حذف القاب ذکر می‌کنیم:

1. محمدتقی مصباح یزدی
2. عبدالمجید رشید پور
3. مهدی روحانی
4. علی پهلوانی تهرانی
5. محمدهادی فقهی
6. هادی قدس
7. محمد ایمانی
8. مختار امینیان
9. محمود امجد
10. محمدحسن احمدی فقیه یزدی
11. محمدحسین احمدی فقیه یزدی
12. مسعودی خمینی
13. رضا خسروشاهی
14. عزیز علیاری
15. محمد مومنی
16. حسین مفیدی
17. محمدکریم پارسا
18. جواد محمدزاده تهرانی
19. صابر مازندرانی
20. حسن لاهوتی اشکوری
21. نمازی شیرازی

تالیفات

آیت‌الله بهجت، تألیفات متعددی در فقه و اصول دارند که خود برای چاپ اکثر آنها اقدام نکردند. وقتی گروهی خواستند آثارش را بدون استفاده از وجوه شرعی، چاپ کنند، به آنان گفت: «هنوز بسیاری از کتاب‌های علمای بزرگ، سال‌هاست که مخطوط باقی‌مانده‌اند. آنها را چاپ کنید. این کتاب‌ها دیر نشده است». اما برخی از آثار چاپی و خطی او به این قرار است:

• رساله توضیح المسائل (فارسی و عربی)
• مناسک حج
• وسیلةالنجاة:این کتاب حاوی آرای او در برخی ابواب فقه است که در متن کتاب وسیلةالنجاة، تألیف آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی آمد و جلد نخست آن به چاپ رسید.
• جامع‌المسائل: دوره فقه فتوایی، حاصل تأمّلات بیست‌وپنج ساله این فقیه اهل‌بیت در مقام افتاست که در نوع خود بی‌نظیر است. بخشی از آن حاشیه برکتاب ذخیرةالعباد شیخ محمدحسین غروی است که در پنج جلد به چاپ رسید.
• مباحث الاصول:دوره کامل اصول
• مجموعه فقهی بهجةالفقیه:شامل کتاب‌های طهارة، صلاة، زکاة، خمس و حج؛
• حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری و تکمیل آن تا پایان متاجر
• حاشیه بر مناسک شیخ انصاری
• سروده‌های عرفانی و اخلاقی

وی در تألیف سفینةالبحار با شیخ عباس قمی نیز همکاری داشته‌است.

فعالیت‌های اجتماعی

مرجعیت

پس از درگذشت محمدعلی اراکی، جامعهٔ مدرسین حوزه علمیه قم، مرجعیت وی را اعلام کرد و افرادی چون عبدالله جوادی آملی و علی مشکینی نیز برای پذیرش مرجعیت از سوی وی نقش داشتند. همچنین او هیچگاه اقدام به انتشار رساله عملیه نکرد تا اینکه با درخواست‌های پی در پی افراد راضی شد تا فتاوایش بدون ذکر نام به چاپ برسد. از چاپ ششم به بعد روی جلد رساله او عبارت «العبد محمدتقی بهجت» نوشته شد.

به نقل عباس محفوظی، وی خواسته‌است که مقلدانش به علی صافی گلپایگانی رجوع کنند علی صافی چند ماه پس از فوت بهجت درگذشت. فرزند ارشد وی علی بهجت نیز اعلامیه‌ای مبنی بر ادامه کار دفتر آیت‌الله بهجت زیر نظر علی صافی صادر کرد.

حسن شهرت

آیت الله بهجت تقریبا در نظر همه گروه‌ها دارای وجهه و حسن شهرت بود.

آیت الله خمینی

به نقل از آیت الله مصباح:

مرحوم آقا مصطفی (ره) از پدرشان مرحوم امام (ره) نقل می‌کرد:

آقا معتقدند جناب آقای بهجت دارای مقامات معنوی بسیار ممتازی هستند.

علامه طباطبایی

«ایشان (آیت الله بهجت) عبد صالح است»

آیت الله بهاء الدینی

«الآن ثروتمند ترین مرد جهان (از جهت معنوی) آقای بهجت است.»

آیت الله مشکینی

ایشان (آیت الله العظمی بهجت) از جهت علمی هم در فقه و هم در اصول، در یک مرتبه خیلی بالایی در میان فقهای شیعه قرار دارند، و از جهت تقوا و کمالات و عظمت روحی در مرحله‌ای بالاتر از آن می‌باشند

آیت الله مصباح

آیت الله بهجت جامع دقتهای مرحوم آقا میرزا محمد تقی شیرازی از طریق شاگردان بر جسته شان آقا شیخ محمد کاظم، و همینطور نوآوریهای مرحوم آقای نائینی و مرحوم آقا شیخ محمد حسین اصفهانی، و تربیتهای معنوی مرحوم آقای قاضی می‌باشند.

حجه الاسلام امجد

ایشان از مفاخر عصر ما هستند، کسانی که کم و بیش با ایشان آشنایی دارند می‌دانند که در یک اوج بالایی از علم و معنویت قرار دارند... بنده معتقدم آقای بهجت در علم و معنویت نظیر ندارد. به تعبیر دیگر: ایشان فرشته روی زمین هستند

علامه محمدتقی جعفری

اینکه در روایات آمده است که «هر کس عالمی را در چهل روز زیارت نکند، مات قلبه (قلبش می‌میرد) و همچنین «زیارة العلماء أحبّ إلی الله تعالی من سبعین طوافاً حول البیت: زیارت علماء در نزد خدا محبوبتر از هفتاد بار طواف نمودن در گرد خانه {خدا} می‌باشد.» مصداق بارز «علما» آیت الله بهجت هستند. صرف دیدن و ملاقات کردن ایشان خود سر تا پا موعظه است. من هر وقت ایشان را می‌بینم تا چند روز اثر این ملاقات در من باقی است، و در واقع هشدار دهنده برای ما می‌باشد.

پیوند به بیرون

• مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی بهجت(قدس سره)
• زندگی نامه آیت الله بهجت_پایگاه فرهنگی مذهبی آوینی