غار سنگتراشان
محتویات
نام محل در حال و گذشته[ویرایش]
غار سنگشکن که از آن به عنوان غار سنگ اشکن، سنگ شکنان و سنگ تراشان نیز نام برده میشود.[۱][۲]
نوع محل[ویرایش]
کشف شده[۳]
آدرس[ویرایش]
غار سنگ شکنان در دامنهٔ شمالی البرز کوه، در جنوب شهر جهرم، در عرض جغرافیایی ۲۱۶"۲۹'۲۸˚ شمالی، طول جغرافیایی ۷۹۷" ۳۴'۵۳˚ شرقی و ارتفاع ۱۰۹۱ متری از سطح دریا قرار دارد. فاصله غار یاد شده تا شهر جهرم سه کیلومتر و تا مرکز استان شیراز، ۱۸۵ کیلومتر است. این غار مصنوعی بی نظیر و شگفت انگیز در ابتدای درهٔ قلات و در زیر پشتهای در قسمت شرقی آن واقع شده است.[۴][۵]
توصیف محوطه و پیشینه پژوهشی و تاریخی آن[ویرایش]
غار سنگ شکنان مجموعهای از دهانهها و ستونهایی است که به صورت دالانهای متقاطع دیده میشود. این دالانها بر اثر برداشت و استخراج سنگهای سفید آهکی و دولومیتی به وجود آمدهاند و از آن به عنوان بزرگترین غار مصنوعی جهان یاد میکنند. البته غارهای مصنوعی بزرگتر از این غار در جهان وجود دارد، اما اکثر آنها به شکل یک تونل یا دالان سراسری هستند و بر اثر استخراج مواد معدنی با وسایل مکانیکی و ماشین آلات مختلف ایجاد شدهاند؛ بنابراین میتوان گفت غاری بزرگتر از این غار که کاملا دست ساز و به این شکل خاص یعنی دارای دالانها، ستونها و دهانههای متعدد باشد وجود ندارد.
در این مکان چند سنگشکن به کار برداشت سنگ مشغول بودند. هر کدام از آنها در یک مسیر و دهانه، سنگ برداشت میکردند و برای جلوگیری از ریزش سقف هر از چند متر قسمتی را باقی میگذاشتند تا به صورت یک ستون نگهدارنده عمل کند. به این دهانهها یا دالانها، اصطلاحاً «کارخانه» میگفتند. طول و عرض دهانهها و اندازه ستونها متفاوت است. طول غار حدود ۳۵۰ متر و عرض آن ۱۵۰ متر است که وسعتی حدود ۴ هکتار را در بر میگیرد. ارتفاع آن ۳ تا ۴ متر است که در انتها به کمتر از یک متر میرسد و در مجموع دارای ۱۲ دهانه و ۱۰۰ ستون است. کف آن شیب دار و سطح آن را لایهای نرم از خاکهای آهکی پوشانده است. قسمتهای ابتدایی و حاشیهٔ خارجی آن روشن است، اما به تدریج که به قسمتهای داخلی میرویم، نور کم و در بخشهای انتهایی کاملا تاریک میشود؛ به همین دلیل سنگ شکنان در اینجا تاقچههایی برای گذاشتن چراغ موشی در بدنهٔ غار و ستونها تعبیه کردهاند.
غار در سنگهای آهکی – دولومیتی تشکیلات جهرم و آسماری مربوط به دوره اتوسن-الیگوسن ایجاد شده است. در محل غار، از کف تا سقف چندین لایه شناسایی شده است؛ در کف غار دولومیتهای قهوهای رنگ وجود دارد، سپس آهکهای شیری رنگ و کمی خاکستری با ضخامت بیش از ۴ متر قرار دارد که در بیشتر قسمتها استخراج شده است. ستونهای باقیمانده بیشتر از این لایه هستند. در سقف غار لایهای از جنس دولومیت با ضخامت بیش از ۵ متر قرار دارد و پس از آن تا روی پشته، سه لایه دولومیتی دیگر وجود دارد. با دیدن این غار، شاید اولین سوالی که مطرح میشود این است که چرا در گذشته برداشت سنگ به این صورت انجام گرفته است و مانند معادن دیگر شهرستان به صورت کلی و روباز، سنگها برداشت نشده است؟ دلیل این مسئله این است که در اینجا لایهای ضخیم از اهکهای دولومیتی سفید تا کرمی رنگ نسبتاً نرم بین دو لایهٔ سخت وجود داشته است که به کمک وسایلی چون دیلمظهای فولادی، پتک و ارههای بزرگ دو سر، ابتدا تخته سنگهایی از بدنه جدا میکردند و بلافاصله به سنگهای لوح به ابعاد مختلف برش میدادند و سپس تراشکاران بر روی آنها کنده کاری میکردند. این کارها باید سریعاً صورت میگرفت زیرا بعد از چند ساعت که این سنگها در مجاورت هوای آزاد قرار میگرفتند، سخت و محکم میشدند و به همین دلیل اگر این معدن سنگ به صورت کامل و روباز برداشت میشد، این لایه در مجاورت هوا قرار میگرفت و خاصیت نرم بودن و شکل پذیری راحت خود را از دست میداد. علاوه بر این مجبور به کندن و جابجایی لایههای سخت تر فوقانی نیز نبودند. بعضی اعتقاد دارند که در دوران قبل از اسلام که مردم در " قلعه گبری " مجاور زندگی میکردند، در قسمت فوقانی اینجا غاری طبیعی و کوچک با چاهی در آن وجود داشته است که زرتشتیان یا گبرهای ساکن در قلعه از این غار به عنوان دخمه استفاده میکردند؛ انها مردگان خود را اینجا میگذاشتند و سپس طبق آیین خود استخوانها را در پارچهای سفید میپیچیدند و در درون چاه میانداختند. در حقیقت چاه مذکور یک استودان بوده است. بعدها با مسلمان شدن مردم و متروکه شدن قلعه گبری و از بین رفتن اهمیت غار و چاه آن برای دفن مردگان، دخل و تصرفهایی در آن صورت میگیرد و با برداشت سنگ از این منطقه، شکل آن به کلی تغییر میکند. اگرچه شواهد متقنی برای این موضوع وجود ندارد، اما با توجه به شرایط منطقه، وجود قلعه گبری در کنار آن، داستانها و افسانههایی که از گذشتگان نقل میشود، به عنوان یک نظریه مطرح است.
تاریخ برداشت سنگ به این صورت و از داخل غار به حدود ۳۵۰ سال قبل (صفویه) توسط شخصی به نام کاظم خان فرزند خواجه اسماعیل بر میگردد. وی از عشایر منطقهٔ صحرای باغ لارستان بود که عاشق دختر یکی از سنگ شکنان جهرم میشود و پدر دختر به شرط این که او در همین منطقه بماند، دخترش را به او میدهد. او پس از ازدواج در اینجا ساکن میشود و به کار سنگشکنی در محل غار میپردازد. پس از او فرزندان استاد کاظم و شاگردانش به این کار ادامه میدهند و سپس در سالهای بعد تا دوران معاصر افراد دیگری چون استاد علی اکبر یا خواجه علیاکبر، خواجه اسداله، خواجه نوراله، استاد نقی، خواجه فتح اله، خواجه نصراله، حاج آقا نقشوار جهرمی، عزت اله نقشوار جهرمی، نوازاله نقشوار جهرمی، آقا رضا کوهکن، اسماعیل خان کوهکن به این کار مشغول میشوند. این افراد وارثان اصلی معدن بودهاند. افراد دیگری هم بودند که در اینجا کار میکردند و به تدریج صاحب قسمتی یا کارخانهای شده و یا آن را خریداری کردهاند؛ مانند استاد عباسعلی ودیعه رحمانی، حسین و محمد عبدالهی، حسین و علی محمد خدایی، استاد غلامرضا، ابراهیم قلی مصلی نژاد، عباسعلی و عنایت اله کامجو، قلی صحراییان، کرامت اله و عنایت اله اوسط، آهن کلوخی و دیگران که نتیجه نهایی کار آنها پدید آمدن این غار است.
از این سنگها به خاطر شکل پذیری بهتر، برای کارهای تزیینی به عنوان نمای ساختمانها و سردرها، پنجرههای مشبک، فرش حیاط و سکوها، سنگ قبر، کتیبههای سنگی، شیر سنگی، آب چُک، ناودان، نهر یا حوض سنگی، پله، رُخ بان، هاون سنگی، دیگهای سنگی، دهن شیرها، خمرههای سنگی، ازارهها و غیره استفاده میشد. از مهم ترین مکانهایی که از این سنگها در آنجا استفاده شده است میتوان به سردر ورودی حرم مطهر شاه چراغ، مسجد جامع عتیق شیراز، باغ ارم و مسجد نو اشاره کرد.
مهم ترین وسایلی که سنگ شکنان و سنگ تراشان به کار میبردند، ارّههای دو سر، پتک، چکش، آخی، کِنر، اهرم، تیشه، انواع سوهان، قلم، نخ و دوده، ارّههای کوچک دستی، دریلهای کوچک دستی، خط کش و گونیا بوده است.
با روی کار آمدن مصالح ساختمانی جدید مانند سرامیک، موزاییک و سنگهای مرمر، به تدریج استفاده از سنگهای غار از رونق افتاد و سنگ شکنان کار خود را رها کردند و برداشت سنگ متوقف شد؛ درحالی که حاصل برداشت و استخراج آنها، پدیدهای بی نظیر را به وجود آورده بود، غاری مصنوعی که توجه مردم را به خود جلب کرد و به عنوان پدیدهای بی نظیر برای جذب گردشگران مطرح گردید. علاوه بر عظمت و زیبایی غار که سالانه هزاران نفر را به خود جذب میکند، خنکی نسبی محیط آن در تابستان و گرم بودن آن نسبت به محیط بیرون در زمستان، دلیل دیگری برای جذب مردم بوده است. در تابستان به خاطر نتابیدن آفتاب و وجود دالانهای متعدد که باد در آنها کانالیزه شده و به صورت یک کولر طبیعی در میآید، دارای هوایی مطبوع و خنک است.[۶][۷]
کاربری و وضعیت موجود[ویرایش]
اگرچه این غار پتانسیل زیادی برای جذب گردشگران بیشتر و معرفی و شناسایی جهرم به تمام ایرانیان و حتی مردم جهان دارد اما به دلیل بعضی مشکلات و کمکاریها این امر محقق نشده است. اگر چه برای برطرف کردن این مسائل و مشکلات و ایجاد امکانات برای گردشگران و معرفی غار به عموم مردم اقداماتی انجام گرفته است، اما بیشتر آنها مقطعی بوده و هنوز اقدامات کامل و اساسی انجام نگرفته است.
از مسائل و مشکلات مربوط به غار باید در درجه اول به از بین رفتن ستونها و یا کاهش قطر آنها بر اثر فشار زیاد، دخل و تصرّفهای انجام گرفته، ایجاد درز و شکاف و ترکهایی در سقف غار اشاره کرد که باعث ریزش سنگها در بعضی از قسمتها شده است. این مسئله امنیت بازدید کنندگان را به خطر میاندازد. برای حل این مشکل با تلاش مسئولان، مطالعات زمینشناسی، تکتونیک، مقاومسازی و نقشه برداری توسط دانشگاه صنعتی شیراز انجام گرفت و در قسمتی از غار عملیات مقاومسازی اجرا شده است؛ اما همان طور که گفته شد، این عملیات کافی نیست و باید با تأمین بودجه لازم در تمام قسمتهای غار انجام گیرد. از طرف دیگر در این اقدامات نباید شکل اولیه و واقعی غار دستخوش تغییر شود و عملیات مقاومسازی نباید به درون غارها و ستونها محدود گردد؛ بلکه باید به بام و سقف غار هم توجه شود و با عایق کردن بام غار و پر کردن شکافها، ترکها و هدایت هرز آ بها از نفوذ آب به داخل غار جلوگیری شود. از مسائل دیگر غار، وجود لایهای از خاکهای نرم در کف آن است؛ این خاکها از فرسایش سنگهای آهکی در طی زمان در کف غار به وجود آمده است. هنگامی که تعداد بازدیدکنندگان زیاد است این خاکها در هوا پخش شده و باعث آلودگی هوای غار میشود. مشکل دیگر غار، نداشتن راه و جاده مناسب است. احداث باغهای مرکبات و خانههای مسکونی در اطراف آن و محدود شدن به کوه و رودخانه قلات باعث شده است تا جاده و راه دسترسی به غار به یک جاده کم عرض و سنگلاخی محدود شود. خوشبختانه در این مورد توسط شهرداری و شورای شهر اقداماتی انجام گرفته و جادهای جدید تا دهانه غار در حال احداث است.
در مجموع برای این که غار به یکی از قطبهای گردشگری استان فارس و کشور تبدیل شود لازم است نسبت به رفع مشکلات آن اقدامات اساسی انجام گیرد. علاوه بر این نسبت به ایجاد امکانات زیر ساختی و رفاهی اقدام گردد و در رأس اینها نسبت به معرفی و شناسایی آن اقدام شود. دستیابی به این اهداف با توجه به عنایت مسئولان شهر و مشارکت مردم امکانپذیر است.[۸][۹]
مکانهای استفاده شده[ویرایش]
خانههای قدیمی جهرم، خانه تاریخی شهیدان اشراق جهرمی، خانه طوفان، خانه آقا رضا کوهکن جهرمی، مسجد جامع عتیق شیراز، مسجد نو شیراز، حرم احمدابن موسی، باغ ارم، بانک ملی مرکزی شیراز، امامزاده اسماعیل جهرم، حوزه علمیه خان جهرم، بیمارستان نمازی شیراز، ژاندارمری لارستان و ... به کار رفته است.
نگارخانه[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ اطهری، علی، زیبا شهر فارس، ص 428 - 432
- ↑ http://www.irancaves.com/fa/cavedetail.aspx?ID=634 غار سنگ شکنان - غارهای ایران
- ↑ http://www.irancaves.com/fa/cavedetail.aspx?ID=634 غار سنگ شکنان - غارهای ایران
- ↑ اطهری، علی، زیبا شهر فارس، ص 428 - 432
- ↑ http://www.irancaves.com/fa/cavedetail.aspx?ID=634 غار سنگ شکنان - غارهای ایران
- ↑ اطهری، علی، زیبا شهر فارس، ص 428 - 432
- ↑ http://www.irancaves.com/fa/cavedetail.aspx?ID=634 غار سنگ شکنان - غارهای ایران
- ↑ اطهری، علی، زیبا شهر فارس، ص 428 - 432
- ↑ http://www.irancaves.com/fa/cavedetail.aspx?ID=634 غار سنگ شکنان - غارهای ایران
- [کتاب زیبا شهر فارس ؛ علی اطهری ؛ صفحات ۴۲۸ -۴۳۲]
- [غار سنگ شکنان - غارهای ایران]
- همشهری آنلاین: آشنایی با غار سنگتراشان - فارس
- اداره کتابخانههای عمومی شهرستان جهرم
- خبرگزاری دانشجویان ایران