بوکان

بوکان بۆکان
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
شهرستان	بوکان
بخش	مرکزی
مردم
جمعیت	۱۷۰٬۶۰۰ نفر(۱۳۹۰)
رشد جمعیت	۴/۱ درصد سالیانه
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۱٬۳۰۰ تا ۱٬۳۷۰ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۲٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد
میانگین بارش سالانه	۴۲۸-۵۰۰ میلیمتر
روزهای یخبندان سالانه	۱۰۰ روز
اطلاعات شهری
شهردار	رشید میرحسامی
ره‌آورد	فرش بوکان صنایع دستی شیرینی محلی قالی ترشی
پیش‌شماره تلفنی	۰۴۴-۴ ۶۲ ۶۳ ۶۵
وبگاه	شهرداری بوکان
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ن ۲۷
تابلوی خوش‌آمد به شهر
به‌شهر فرهیختگان بوکان خوش آمدید.
نماینده مجلس	محمدقسیم عثمانی
بوکان روی نقشه ایران ۳۶.۸۸۱۹° شمالی ۴۶.۲۱۵۰° شرقی / 36.8819; 46.2150

بوکان ( تلفظ ) یکی از شهرهای مهم کردنشین ایران و مرکز شهرستان بوکان که در شمال غربی ایران و در استان آذربایجان غربی واقع شده است می‌باشد. این شهر از سمت غرب به کوه‌های برده زرد، برده رش و از سمت شرق به کوه نالشکینه محدود شده‌است و در دشت‌های استپی و زمین‌های حاصلخیز قرار گرفته است. زبان مردم بوکان کردی سورانی با لهجه مُکریانی می‌باشد.

بوکان در جنوب مرکزی استان آذربایجان غربی و در ارتفاع ۱٬۳۷۰ متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی واقع و آب وهوای معتدلی دارد و با شهر ارومیه ۱۸۵ کیلومتر فاصله دارد، همچنین با کردستان عراق دارای خط ارتباطی زمینی است. طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ۱۳۸۵ شهرستان بوکان با ۷۴/۲۵ درصد جمعیت شهرنشین؛ رتبه نخست شهرنشینی را در همین استان بخود اختصاص داده است.

در سلسه‌های حکومتی ایران منطقهٔ بوکان، پایتخت حکومت مَنّائیان بوده که به مدت ۲۳۴ سال بر ایران فرمانروایی کرده‌اند.برخی از مورخان و باستانشناسان معتقدند که با آثار بدست آمده از این شهر و حومه آن نشان می‌دهد که بوکان همان هگمتانه است، حتی برخی گمان برده‌اند آنچه مورخان یونانی و از جمله هرودت در وصف اکباتان گفته‌اند، ممکن است با قلایچی بوکان تطبیق کند، زیرا در قلایچی دیوارهای هفت رنگی وجود دارد که به دیوارهایی که هرودوت در هگمتانه توصیف می‌کند، شباهت بسیاری دارد.

تا پیش از دورهٔ قاجار نامی از بوکان در منابع تاریخی و جغرافیایی دیده نمی‌شود.روایات زیادی در مورد ریشهٔ نام این شهر وجود دارد، مردم کُرد معتقدند بوکان از دو کلمهٔ «بوک» که معنی آن در زبان کردی «عروس» است و «ـان» که علامت جمع پسوند است گرفته شده است.

در زمان ناصرالدین شاه قاجار، بوکان تحت تملک عزیزخان مکری که جمعیت آن در همان سال (۱۲۳۱ خورشیدی) تنها ۱۰۰ نفر بوده است. در اولین سرشماری دوره پهلوی به سال ۱۳۳۵ جمعیت این شهر بالغ بر ۵٬۳۰۷ نفر بوده و در طی مدت کوتاهی، یعنی در سال ۱۳۶۵ جمعیت آن به ۶۷٬۹۳۸ نفر رسیده‌است و از رتبه هشت جمعیتی در میان شهرهای استان آذربایجان غربی به رتبه سوم صعود کرد. طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ جمعیت بوکان ۱۷۰٬۶۰۰ تن بوده و پنجاه‌ویکمین شهر پرجمعیت ایران و سومین و چهارمین شهر پرجمعیت آذربایجان غربی و کردستان ایران به‌شمار می‌رود.

بوکان دومین شهر مهاجرپذیر ایران، دومین شهر بعد از ارومیه نسبت به سطح باسوادی، عروس کردستان، شیرازکردستان، شهر عزیزخان سردار از القاب بوکان می‌باشند.

نام

نوشتار اصلی: ریشه نام بوکان

درباره واژه بوکان، نظریه‌های بسیاری مطرح شده و بیشتر پژوهشگران بر این باورند که این واژه کُردی است.

• انور سلطانی، پژوهشگر و نویسنده کُرد در مورد ریشهٔ نام این شهر در تحلیل و نظریه علمی که منتشر کرده است چنین می‌گوید:

موضوع کلمه «بگ» یا «بغ» است. بگ یا بغ، خدای ملت‌های باستانی بوده که پیش از آمدن زرتشت در سرتاسر سرزمین هند تا غرب ایران زیسته‌اند. باستان شناس ایرانی ابراهیم پورداوود در مقاله با عنوان «بغ» نوشته است: کلمه بغ از زمان‌های بسیار کهن در زبان ما رواج و در زبانهای باستانی ایران مانند زبان اوستای و وفورس باستان وجود داشته که می‌توان به گاتا‌ها یا سروده‌های زرتشت که کهن‌ترین بخش اوستا را شامل می‌شوند اشاره کرد. بگ به معنای قسمت و بخت آمده است. دربخش‌های دیگر اوستا نیز «بغ» همان خداوند است. پور داوود در ادامه مقاله اش می‌نویسد: پیش از آمدن زرتشت «بغ» نام خداوند بوده و زرتشتی‌ها نام اهورامزدا را بر آن نهادند. با این اوصاف کهن‌ترین دولت منطقه که شهر بوکان را نیز دربرمی گیرد، دولت قدرتمند مانا است، دولت مانا نخستین دولت متحد و مقتدر منطقه غرب ایران بود که صاحب قدرت اقتصادی و حکومتی قوی بوده است.

براین اساس نام این شهر ابتدا «بکان» یا بگان بوده که از دو بخش تشکیل شده است: بگ یا بک +ان بخش اول به معنی خدا و بخش دوم پسوند جمع یا مکان است. برپایه این نظریه، شهر بوکان با تلفظ اصلیش (Bukān) به معنی شهر «خداوند بگ» یا مکان خداوند بگ است و براساس تغییر آوایی حروف که در رشته زبان‌شناسی صورت عملی و تأئید شده یافته و همچنین با توجه به آثار بدست آمده از داخل شهر و حومه آن که نشان از وجود آتشکده‌های مقدس آن دوران می‌باشد، می‌توان منطقی بودن این تحلیل را تأئید کرد.

• در تاریخ رشیدی واژه بوکان نام یکی از خان‌های مغول نیز می‌باشد.
• مردم کُرد براین باورند که بوکان از دو کلمهٔ «بوک» که معنی آن در زبان کردی «عروس» است و «ـان» که علامت جمع پسوند است گرفته شده است.
• در لغت نامه دهخدا، بوکان نعلی است آهنینی که در برف در پای کنند.
• رضاقلیخان هدایت در کتاب فرهنگ انجمن‌آرای ناصری در مورد ریشهٔ نام این شهر می‌گوید: بوکان نام قصبه‌ایست در ولایت ساوج بولاق مکری که گویند آب و هوای نیکو دارد و در برهان بمعنی گلزار نیز نوشته و اگر چنین باشد با کاف عربی خواهد بود و بوکان یعنی کانُ بوی خوش

پیشینه تاریخی

منطقهٔ مَنّائیان

پیش از اسلام

کشفیات گروهی باستان‌شناس در سال ۱۳۵۰ و مطالعات پس از آن نشان داده منطقه بوکان از قدیم پادگان اشکانیان و ساسانیان بوده‌است. آثار باستانی زیادی که در این منطقه به دست آمده مؤید همین نظریه‌است. نتایج حاصله از کاوشهای باستان شناسان، تاریخ این منطقه را به هزارهٔ نخست ق م می‌رساند. آثار یافت شده از دژقه‌لایچی (قلایچی، قلعه‌چی) واقع در ۷کیلومتری بوکان که قدمت آن به ۲٬۸۰۰ سال پیش می‌رسد، نشان دهندهٔ آبادانی این ناحیه و وجود تمدنی مهم در آن است و چنین می‌نماید که اینجا مرکز دولت مانّا بوده است و حتی برخی گمان برده‌اند آنچه مورخان یونانی و از جمله هرودت در وصف اکباتان گفته‌اند، ممکن است با قلایچی بوکان تطبیق کند

نفش بزبالدار، مربوط به قلایچی بوکان، نگهداری: در موزه شرق توکیو

یک باستان شناس بریتانیای بنام (هنری رولینسن) که بعنوان افسر تحت آموزش در ایران در سال ۱۸۴۰ میلادی تحقیقاتی را برروی آثار تاریخی بوکان و سایر مناطق کردنشین ایران انجام بوده، بدون آنکه در آن زمان قلایچی بوکان کشف و شناخته شود. او درباره بوکان و تحقیقاتش در یادداشتی بنام (اکباتان آتروپاتن) چنین نوشته‌است:

یکی دیگر از آثار کشف شده از قلایچی

بوکان، همان اکباتان دوم (هگمتانه) است چراکه در اطرف این منطقه، آتشکده‌های مربوط به عهد زردتشت وجود دارد و در مجاورت تخت سلیمان قرارگرفته است.

اسماعیل یغمایی نیز باستانشناس و سرپرست تیم کاوش‌های قلایچی در سالهای ۱۳۶۰، این موضوع را در مصاحبه با روزنامهٔ سرمایه در سال ۱۳۸۵ چنین توضیح می‌دهد:

پایه ستون تزیینی قلایچی، کشف شده در اوچ تپه بوکان مربوط به عصر آهن که در جریان کاوش‌های غیره قانونی در قلایچی به این محل منتقل شده است.

بامشاهده آثاربدست آمده از قلایچی، هگمتانه در بوکان است نه همدان

این منطقه از دیرباز محل سکونت اقوام سلسه جبال زاگرس بوده و آثار فراوانی از آنان باقی‌مانده است، قدیمی‌ترین آثاری که تاکنون در این منطقه شناسایی شده است، بقایی دورهای نئولتیک، دالما و کلکولتیک می‌باشد که این آثار در ده‌ها تپه مربوط به دوره دالما ۴٬۸۰۰-۴٬۱۰۰ ق. م است. پیشینه تاریخی این شهر به دورهای نئولتیک-کلکولتیک،عصر آهن ،عصر برنز، عصر مس،عصر مفرغ،هخامنشی، اشکانی و ساسانی می‌رسد. این شهر یکی از قدیمی‌ترین سایت‌های اسکان بشری واقع در فلات ایران است.تپه قلایچی؛ کهن‌ترین سایت تمدنی و شهرنشینی در شمالغرب ایران می‌باشد، که یک قلعه با مشخصات تمدن مانایی از زیر خاک بیرون آورده شده است.

برخی از مورخان و باستانشناسان معتقدند که با آثار بدست آمده از این شهر و حومه آن نشان می‌دهد که بوکان همان هگمتانه است، حتی برخی گمان برده‌اند آنچه مورخان یونانی و از جمله هرودت در وصف اکباتان گفته‌اند، ممکن است با قلایچی بوکان تطبیق کند، زیرا در قلایچی دیوارهای هفت رنگی وجود دارد که به دیوارهایی که هرودوت در هگمتانه توصیف می‌کند، شباهت بسیاری دارد.

برخی از آثار کشف شده از تپه قلایچی، نگهداری در موزه ارومیه

پیشینه تاریخی این شهر به ۳٬۰۰۰ سال قبل برمیگردد که طبق شواهد بدست آمده بوکان همان ایزیرتو یا ایزیرتا پایتخت تمدن مانناییان است. اما تا قبل از انقلاب سال ۱۳۵۷ باستان شناسان آمریکایی گمان می‌کردند تپه باستانی حسنلو مرکز حکومت ماناها، پادشاهی بسیار قدرتمند هزاره نخست پیش از میلاد بوده است. تمدن مانا در مناطق کردنشین شمال‌غربی ایران سکنی داشته‌اند.

وجه بارز هنر ماننایی ظرافت و زیبایی وصف‌ناپذیر آن است که در تمدن‌های معاصر آنها کم‌نظیر است. هنر معروف آنها ساخت آجرهای لعابدار بوده‌است. آجرهای با طرح‌های رنگین، که پس از گذشت حدود ۳٬۰۰۰ سال تقریباً سالم باقی‌مانده‌اند. نمونهٔ بسیار زیبایی از این آجرها در موزهٔ شرق کهن توکیو نگهداری می‌شود.

مانایی‌ها دولت منطقه‌ای بودند که با اورارتوها و آشوری‌ها در یک موزه می‌زیستند. این دولت منطقه‌ای گاه با اورارتوها علیه آشوریان هم پیمان می‌شدند و گاه با اتحاد با آشوریان علیه اورارتوها می‌جنگیدند. اما آنچه درباره مانایی‌ها اکنون کاملاً مشخص است؛ که این قوم، قومی جنگجو بوده و مهمترین خدای مورد پرستش آنان «هالدی» خدای جنگ بوده است.

دورهٔ ساسانی

بوکان به پادگاه اشکانیان وساسانیان نیز منتسب می‌باشد زیرا تپه‌های خاکستری نشانگر آتشکده‌های عهد زرتشت می‌باشد، طبق بررسیهای به عمل آمده درروند و خاستگاه پیدایش شهرها معلوم می‌گردد که خاورمیانه ومخصوصاً مناطق کردنشین جزءکهن‌ترین تمدنهایی هستند که سابقه شهرنشین آنها محرز گردیده‌است بر همین اساس شهر کنونی بوکان نیز با توجه به قراگیری در حیطه جغرافیایی فوق ونیز وجود دهها بنا، تپه وسایت تاریخی در داخل واطراف خود از کهنترین مکانهایی است که دارای سابقه شهرنشینی می‌باشد.

این سرزمین به سبب موقعیت حساس سپاه‌گردانی خود که میان دولتهای آشور، اوراتو و ماد قرار داشت، در کشمکشهای این دولتها دست به دست می‌گشت، یافته‌های باستان‌شناسان مؤید این نظر است که سرزمین بوکان در دوره‌های بعدی نیز موقعیت سپاه‌گردانی خود را همچنان حفظ کرد و در دوره‌های اشکانیان و ساسانیان، از این منطقه به عنوان پادگان نظامی بهره‌برداری می‌شده است.

تاکنون دو کتیبه مربوط به دورهٔ ساسانیان و اشکانیان که یکی از آنها متعلق به پسر پادشاه اورارتو بود و در بوکان قرار داشت مفقود شده‌اند.

دورهٔ اسلامی

از تاریخ این منطقه در دورهٔ فتوحات اسلامی آگاهیهای روشنی دردست نیست؛ اما با توجه به نزدیکی بوکان به شیز(تخت سلیمان امروزی)، و فتح شیز در ۲۲ق/۶۴۳م، این منطقه نیز همچون دیگر نواحی کردستان - آذربایجان، می‌بایستی در همان تاریخ به دست مسلماًنان گشوده شده باشد. از رویدادهای تاریخی این بخش از ایران در دورهٔ اسلامی منابع زیادی موجود نیست و از منابع تاریخی نیز در این باره اطلاعات مهمی به دست نمی‌آید، اما نامهای مغولی که بر نقاط جغرافیایی و طوایف منطقه اطلاق می‌شده، و همچنان در گویش کردی مکری باقی‌مانده است، نشانهٔ چیرگی مغولان و مبین حضور دراز مدت آنان بر این نواحی از جمله بوکان است.

عزیزخان مکری

در دروه صفویه بوکان به عنوان یک روستا کوچک و گلین شناخته می‌شود، حال این که مشایخ و ایلهای مختلفی در آن زندگی و سکونت یافته بودند، یکی از مشایخ بزرگ جد جلال طالبانی (آغا رستم خان) رئیس جمهور سابق عراق است، که از بی رحمی شاه عباس صفوی از بوکان به عراق رفت و در قره داغ سکنی گزید.

ملک سیف الدین خان، بوکان در دوره قاجار سال ۱۸۹۱ میلادی برابر با ۱۲۷۰ خورشیدی، عکس از ژاک دو مورگان

در اواخر سدهٔ نهم دودمان حاکمان محلی، یعنی خاندان مکری، درمیان آنها فردی بنام نام امیرسیف‌الدین که نسب او به حاکمان بابان می‌رسید، مناطق آختاچی، ایل تیمور، ایل گورک مکری از دهستانهای امروزی بوکان را جزو سرزمینهای تابع خود درآورد، شاه اسماعیل صفوی چندین بارکوشید تا آنان را سرکوب کند، اما موفق نشد و سرانجام صارم، پسر سیف‌الدین به اطاعت سلطان سلیم عثمانی درآمد تا از تحکم شاهان صفوی رهایی یابد،آختاچی یا آختاسی و تیمور، نام خوانین و حکام مغول بوده که روزگاری بر این مناطق فرمانروایی می‌کردند.از استقرار مکریان در این نواحی؛ بوکان دست کم از اواخر سدهٔ نهم هجری قمری آباده بوده است همچنین به سبب کوچ‌نشینی طوایف کُرد مکری، هیچ‌گاه مراکز مسکونی بزرگ در این بخش از کُردستان به وجود نیامد.

دورهٔ قاجاریه

نوشتار اصلی: خلکی

ایل خَلکی یکی از ایل‌های قدیمی مکری می‌باشد که بوکان یکی از مراکز حکومت روستایی آنها بود.این ایل در سدهٔ ی سیزدهم قمری منقرض شد. ایل خلکی به همراه دام‌های فراوان خود در مرزهای عراق و ایران به ییلاق و قشلاق مشعول بودند و به مرور زمان، روی به یکجانشنی آورده و سه مرکز مهم و ملکی را بوجود آوردند. آنها به سه دستهٔ تقسیم شده که دستهٔ اول به همان ییلاق و قشلاق پرداخته و دستهٔ دوم در روستای اینگیجه (یکی از روستاهای شهرستان بوکان) که پس از انقراض و تشدید فشار مظفرالدوله پدر میرپنج این دو دسته منهدم و به حکم او روستای سردارآباد حکومت نشین معرفی شد. دستهٔ سوم ایل در بوکان سکونت داشتند که رهبر این عشیره در آن منطقه شخصی بنام علی مردان بیگ بود.تنش این ایل بر سر بوکان و اطراف آن با عزیزخان مکری بود. این ایل در همان دورهٔ رفته رفته اموال و املاک خود را از دست دادند و متلاشی شدند.قدمت این ایل و طایفهٔ به زمان امیر سیف الدین رئیس ایل مکری‌ها می‌رسید.

نوشتار اصلی: عزیزخان مکری

بوکان در زمان ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۳۱ خورشیدی روستایی کوچک متشکل از خانه‌های کوچک گلین در پیرامون چشمه‌ای بیش نبوده‌است.اهمیت آن به واسطهٔ ارتباط این شهر با خاندان عزیزخان مکری بوده‌است. تا اینکه عزیز خان مکری فرمانده کل قوای عساکر منصوره نظام و غیر نظام دوره ناصرالدین شاه، شش دانگ بوکان را در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی به مبلغ ۱۸۵۰ تومان از مارفاغای دهبُکری (بزرگ ایل دهبکری) خریداری نمود.

عزیزخان از اهالی نستان سردشت و داماد امیرکبیر بود وی در دورهٔ قاجار چنان بر ناصرالدین شاه تأثیر گذاشت که مدتی با او کدورتی پیدا کرد و شاه ایران برایش در نامهٔ چنین نوشت:

عزیزا بیا عزیزت کنم

همه ملک ایران را کنیزت کنم

وی در بوکان قلعهٔ بنا نهاد و از آن بعنوان مرکز حکومتی خود و خانواده‌اش استفاده نمود. پس از مرگ عزیزخان مکری، فرزندارشد وی سیف‌الدین که در آن دوران کودکی بیش نبود، برمسند پدرش نشست و مادرش که نیابت او را برعهده داشت، از خردسالی وی به نفع خود استفاده نمود و هنگامی که سیف‌الدین به سن بلوغ رسید و از ۸۰۰ پارچه آبادی قلمرو پدرش تنها بوکان برای او باقی‌مانده بود، از این زمان بوکان به عنوان مرکز قلمرو مکریان نقش و اهمیت سیاسی و فرهنگی بیشتری یافت.

سیف الدین خان مکری، برای مدتی کوتاه حاکم ولایت ساوجبلاغ مکری و سردشت بود. همچنین حاکم وقت بوکان و فرزند عزیزخان مکری

به دستور سیف الدین خان مکری قلعه و عمارت عزیزخان سردار تکمیل می‌گردد، قلعهٔ سردار به نواحی اطراف مشرف بود و دارای دو برج مرتفع بود که در روز به علت فلزکاری بالای برجها از مسافت دور قابل رویت بود، سیف الدین خان برای ساخت مسجدجامع و حوضخانه بوکان مجبورشد چند آبادی از املاک مورثی خود را بفروشد، حاکم وقت بوکان به کمک مهندسین روسی حوضخانه این شهر را ساخت. ژاک دو مورگان (هیئت علمی فرانسه در ایران) در هنگام بازدید از غارسهولان مهاباد، با مطلع شدن از مرگ سیف الدین خان بلافاصله به طرف شهر بوکان حرکت کرده، دومورگان در کتاب خود (جغرافیای غرب ایران) دراین باره چنین می‌گوید: سیف الدین از مهربان‌ترین و مهمان نوازترین کُردهاست وی پسر حاکم سابق آذربایجان بهمین اسم از القاب والی‌های مکری واز همین رو دارای قدرت و حکمرانی غیرقابل اینکاری در طوایف و عشایر بوده و بدبختانه بعداًز عزیمت ما از مکریان، آجل این مرد توانا و دانا را در بیست ونُه سالگی در ربود و ایران را از وجود یک هوشمند و برگزیده محروم ساخت وی در بوکان درگذشت.

بوکان در جنگ جهانی اول هم در امان نماند، پیشروی روس‌ها و عثمانی‌ها به منطقه بوکان سبب ویران شدن این منطقه گردید. سپس بعد از عقب‌نشینی عثمانی‌ها و روس‌ها سبب شد که منطقه به تاراج برود، خیابان اصلی شهر توسط انگلیسی‌ها آسفالته می‌شود و اولین پل فلزی منطقه نیز توسط روس‌ها برسر راه امیرآباد به بوکان ساخته شد. در این سلسه از جنگ‌ها بوکان دست روس‌ها بود و پس از انقلاب اکتبر و تخلیه ایران از قوای روس، ترک‌ها جان روس‌ها را گرفتند و تا پایان جنگ، بوکان در اشغال آنها بود.

از راست: احمدآغای ایلخانی و سردار محمدحسین خان مکری در سن هیجده سالگی، در فاصلهٔ سالهای ۱۲۷۸-۱۲۸۰ خورشیدی

در سال ۱۲۸۹ شمسی سردار محمدحسین خان مکری هنگامی که ولادیمیر فیودورویچ مینورسکی خاورشناس و ایران‌شناس روسی به آذربایجان سفر می‌کند، او را به بوکان آورده‌است و مردم منطقه نیز به پیشوازی مینورسکی رفته و از او پذیرایی بعمل می‌آوردند.

در سال ۱۲۹۳ شمسی، در زمان جنگ جهانی اول؛ قسمت‌های مختلفی از مناطق مرزی کردنشین ایران در اشغال قشون روس و عثمانی بود. محمدحسین خان مکری به اتهام همکاری و سازش با قشون روس که در آن اوضاع آشفته منطقه و جنگ زده توسط سپاه عثمانی بهمراه چند نفر از سرشناسان کُرد دیگر دستگیر شد. محمدخان بانه (از خوانین مشهور بانه) سیف الدین خان اردلان (حاکم سقز) شیخ باباسعید برزنجی (از شیوخ منطقه و شاعر و خوشنویس و فاضل مُکریان) از افرادی بودند که توسط عثمانی‌ها اعدام شدند. محمدخان بانه را در شهر بانه اعدام می‌کنند و به محض رسیدن به سقز، سیف الدین خان اردلان نیز دستگیر می‌شود.

دوازده سرباز و مأمور دولت عثمانی، سردار محمدحسین خان را همراه میرزامحمود افخم منشی و پیکارش با دست و کتف بسته آنها را در حالی سوار بر شتر لخت و بدون جهاز کرده بودند بطرف شهر مراغه که مقر فرماندهی سپاه عثمانی‌ها بود بردند اما شیخ باباسعید بزرنجی غوث آبادی را در روستای کهریزه در چندکیلومتری شهر بوکان بقتل رساندند و جسد او را به زادگاهش (روستای غوث آباد) بردند و در آنجا بخاک سپرده شد. محمدحسین خان دارای مقام عالی و جایگاه دولتی بود و تصور نمی‌کرد که مامورین عثمانی بدون توجه به قوانین موجود آن زمان یک شخصیت دولتی (بعنوان حاکم ولایت ساوجبلاغ و سردشت) را خود سرانه دستگیر و آن را محکوم به اعدام کنند. از طرفی دیگر شجاع الدوله والی وقت آذربایجان، بطرفداری از روسها می‌پرداخت و در اطراف میاندوآب شجاع الدوله و قشونش همزمان با دستگیری سردار کُرد و همراهانش در برابر سپاه عثمانی شکست فاحشی را درجنگ در آن ناحیه خوردند و ناچار فرار را بر قرار ترجیح دادند و بسوی تبریز بازگشتند. محمدحسین و میرزامحمود افخم در مراغه زندانی شدند و سرانجام در سال ۱۲۹۳ هجری شمسی به دستور «ارکان» یکی از فرماندهان حکومت عثمانی، محمدحسین خان مُکری و سیف الدین خان سقز در مقابل صدها سرباز عثمانی در میدان عمومی شهر مراغه تیرباران شدند.

میرزامحمود افخم منشی به وساطت حاجی باپیرآقا آزاد می‌گردد و به وسیله او و بزرگان شهر مراغه با تشریفات لازم و احترام اجساد «سردار بوکان» و «سیف الدین خان اردلان» را به بوکان آورده و جنازه سیف الدین اردلان به سقز منتقل و سردار محمدحسین خان مُکری نیز در گورستان بوکان دفن می‌گردد. این گورستان اکنون ملقب به آرامگاه سرداران مکری در پارک ملت شهر بوکان واقع است. درسال ۱۳۰۶ خورشیدی منطقهٔ بوکان برای مدتی توسط امیراسعد (رئیس ایل دهبکری) اداره می‌شود.

دورهٔ معاصر

پس از کودتای ۱۲۹۹ و همچنین آغاز سلطنت رضا شاه پهلوی، با گذشت زمان در بوکان ادارات دولتی از قبیل پست و تلگراف، دارایی، و مدارس دولتی گمرک و ژاندارمری دایر گردید. تا قبل از سال ۱۳۱۵ شمسی بوکان بعنوان یک قصبه معرفی می‌شد. در سال ۱۳۰۷اولین مدرسه دولتی در این شهر تأسیس و سپس با دایر شدن سایر ادارات دولتی از قبیل دخانیات، ثبت احوال، بخشداری، شهر بوکان بعنوان شهر پررونق و قابل توسعه در این منطقه پا به عرصه وجود گذاشت.

در فاصله سالهای ۱۳۲۸ تا ۱۳۳۰ بعد از تشکیل اسرائیل درفلسطین یهودیان ساکن این شهر نیز همانند بسیاری از یهودیان نقاط دیگر ایران به این کشور مهاجرت نمودند؛ اکثریت یهودیان کردستان مابین جنگ‌های جهانی اول و دوم به شهر بوکان مهاجرت نموده‌اند.کلیمی‌ها درسطح شهر و حومه سکونت داشته‌اند و همچنین تعداد قابل توجهی از ارامنه نیز در روستایی بنام ارمنی بلاغی در بوکان ساکن بودند.با تشکیل اسرائیل بسیاری از آنها که حدود(۲۰۰نفر)املاک و اثاثیه خود را فروخته به اسرائیل مهاجرت نموده‌اند، از افراد سرشناس در این منطقه می‌توان به خاتون «ملت باشی، سیمین توپ، دانیال ملت باشی و امیر کلیمی» اشاره نمود. کلیمیان عمدتاً در شهر بوکان در محلهٔ بنام (گه‌ره‌کی جوولکه‌کان) که حدفاصل منطقه پاساژ حمام کهنه تا چهارراه شهرداری بوده سکونت داشتند.از دوره‌قاجار تا اواخر دوره‌پهلوی ۱۲هزار یهودی در کردستان ایران ساکن بوده‌اند.قوم یهود ایران بیشتر در تهران، اصفهان، همدان، شیراز، مشهد و در کردستان در شهرهای بوکان و بانه زندگی می‌کنند.

سفر معتمدان کُرد به باکو در نوامبر ۱۹۴۱ میلادی، پس از آنکه روس‌ها دریافتند که انگلیسی‌ها جلسهٔ با معتمدان کُرد در شهر بوکان تشکیل داده‌اند، حدود سی تن از معتمدان کُرد را توسط دو افسر مسلمان روس، اهل آذربایجان شوروی به نام میراسلان اف و علی اف، ربودند و سوار اتومبیلی کردند که به تبریز و ماکو می‌رفت. در مهاباد نیز سی تن از معتمدان کُرد گردهم آمدند، ولی اجلاس با انگلیسی‌ها پیش بینی نشده بود، هدف از این گردهم آیی کُردها، تصمیم گیری درباره معارضهٔ بود که حَمِه رشید و ایرانی‌ها را در مقابل هم قرار می‌داد، این جریان به هرترتیب که بود، روس‌ها از مهمان مختلقی دعوت کرده بودند، که در بین مدعوین، همه معتمدان مهم کردستان سنی مذهب ایران حضور داشتند؛ قاضی محمد از مهاباد، امیراسعد دهبکری و حاجی باباشیخ از بوکان، رشیدیگ و زروبگ از طرف کردهای هرکی، محمدقاسملو، از اطرف ارومیه و محمدصدیق پسر طه از شمدینان از معتمدان کُرد بودند که در تاریخ ۲۵ سال ۱۹۴۶ تا ۵ دسامبر همان سال یعنی حدود ۱۰روز در باکو به سر بردند. طبق اظهارنظر امیراسعد بوکانی (رئیس عشایر دهبکری) یکی از مدعوین اصلی روس‌ها، باقراف که صدر شورای جمهوری سوسیالیستی آذربایجان بود به کُردها گفته است که اتحاد جماهیر شوروی در مورد استقلال ملّت‌های کوچک نظر مساعد دارد اما موقع برای استقلال کردستان هنوز مساعد نیست و کُردها باید منتظر بمانند. عدهٔ زیادی از سران کُرد اظهار کرده‌اند که کُردها استقلال را هم اکنون می‌خواهد و باقراف در جواب خندیده است. در اواخر سال‌های ۱۹۴۱ و اوائل ۱۹۴۲، مهاباد و ساکنانش سرگرم رقابت‌هائی بودند که میان قاضی محمّد و امیراسعد دِهبُکری پا می‌گرفت.

چندی از بزرگان ایل عشیره دهبکری، وسط: علی آقا علی یار ملقب به امیراسعد

علی آقا علی یار (امیراسعد) مهمترین شخصیت و تاثیرگذارترین فرد در جریانات جمهوری مهاباد بود، چند هفته‌ای از اشغال ایران توسط روس‌ها و انگلیس‌ها و تلاش دولت مرکزی ایران می‌گذشت که قاضی محمّد که قدرت و شخصیت او نزد اهالی مهاباد شناخته شده بود با موافقت ضمنی دولت مرکزی، حفظ نظم را در مهاباد به‌عهده گرفت.

امّا امیراسعد و تنی چند از سران کُرد می‌ترسیدند که در جریان برخورد نیروهای ایرانی با حَمِه رشید و نیروهای روسی، مورد حمله قرار گیرند و نیز احتماًل می‌رفت که در صورت وخیم شدن اوضاع، نیروهای روسی که در نزدیکی مهاباد بودند، مداخله کنند. از این رو امیراسعد، در فوریهٔ ۱۹۴۲ با تیمسار شاه‌بختی در سقز تماس گرفت و اعلام کرد که آماده است تا نظم را در مهاباد به‌نام دولت مرکزی ایران برقرار کند.

امیراسعد که به‌تهران دعوت شده بود در این سفر چیزی را که می‌خواست به‌دست‌آورد، یعنی به‌فرمانداری مهاباد منصوب شد و همراه با اتومبیلی که در آن وقت داشتنش شخصیت بسیار به‌او می‌بخشید و با مبلغ پول قابل توجهی که به‌او قدرت واقعی می‌داد، در اواخر فوریه ۱۹۴۲ به‌مهاباد بازگشت. برای اعتراض به‌انتصاب امیراسعد، قاضی محمّد فوراً به‌تهران رفت، امیراسعد هم که نمی‌توانست قدرت خود را در شهر مهاباد تثبیت کند، در اوت ۱۹۴۲ مجبور به‌استعفا شد. هرج و مرج عملاً تمام منطقهٔ کردستان ایران را فرا گرفت و تا غرب دریاچه ارومیه گسترش یافت، اشغال ایران توسط نیروهای روس و انگلیس دولت در سال ۱۹۴۱ شانس تاریخی برای سازمان دهی جمهوری مهاباد بود.

نصب پرچم جمهوری مهاباد در شهر بوکان

در این تاریخ، نیروهای روسی، پس از گذشتن از مرز، خوی و ماکو را اشغال کرده به‌سمت جنوب تا بانه و سنندج، که موقتاً به‌اشغال آنان در آمده بود، پیشروی کردند. سپس از راه اشنویه، میاندواب، واقع در چند کیلومتری شمال مهاباد، عقب نشستند.

انگلیس‌ها ابتدا کماندوهای خود را در تأسیسات نفتی پیاده کردند و پس از بازگشت روس‌ها جنوب خوزستان تا کرمانشاه را در مسیر جاده بغداد، خانقین، تهران، سنندج، به‌اشغال خود در آوردند.

نواحی بین دو حوزهٔ اشغالی، یعنی مهاباد، سردشت، بانه، سقز، دیوان‌درّه، مناطقی بود که هیچ قدرتی بر آن‌ها حاکم نبود، این قسمت به‌نوبهٔ خود به‌دو منطقهٔ نفوذ تقسیم می‌شد. روس‌ها در شمال و در اطراف مهاباد، و انگلیسی‌ها در جنوب اطراف بوکان، بالاخره در بیستم نوامبر ۱۹۴۵ِ، جعفر پیشه‌وری خودمختاری آذربایجان را اعلام می‌کند. در ۱۵ دسامبر همان سال، او به‌عنوان رئیس دولت خودمختارآذربایجان، مجلس محلّی را افتتاح می‌کند و به‌تقاضای او قاضی محمّد پنج نماینده از طرف حزب دموکرات کردستان به‌این مجلس اعزام می‌کند.

ملامصطفی بارزانی

چند روز بعد، یعنی در ۱۷ دسامبر ۱۹۴۵، بعد از راهپیمائی جمعیت انبوهی به‌سوی دادگستری، که آخرین نشانهٔ قدرت دولت مرکزی در مهاباد بود؛ پرچم کُرد به‌رنگ‌های سفید و سبز و سرخ، با خورشیدی میان دو شمشیر، در بالای ساختمان‌های دولتی مهاباد، اشنویه و نقده برافراشته می‌شود، در شهر بوکان نیز بر بالای قلعهٔ سردار این شهر پرچم کُردها توسط مالکین نصب و بر افراشته می‌شود. ملا مصطفی بارزانی که در مهاباد مستقر شده بود، نیروهای جنگی خود را که بین ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر بودند در اختیار حکومت مهاباد گذاشت و یکی از چهار ژنرال جمهوری شد (مارس ۱۹۴۶)، اما قاضی محمّد که نمی‌خواست کاملاً به‌بارزانی و چند گروه نظامی وابسته باشد که عشایر کُرد ایرانی در اختیارش گذاشته بودند ارتش مهاباد، یعنی اوّلین ارتش منظم تاریخ جنبش ملّی کُرد را ایجاد کرد. دوران مساعدی که جمهوری مهاباد از ماه مه ۱۹۴۶، به‌این طرف سپری می‌کرد، ناگهان رو به‌پایان می‌رفت. همه چیز به‌سرعت اتفاق می‌افتاد در اواسط نوامبر ۱۹۴۶، به‌دنبال مذاکراتی میان شاه، قوام‌السلطنه، وزیر جنگ و سرلشکر حسن ارفع فرمانده ارتش، شاه بر آن شد که علی‌رغم واهمهٔ نخست‌وزیر در مورد دخالت شوروی به‌نفع پیشه‌وری، ارتش را به‌آذربایجان بفرستد.

در ۲۳ نوامبر ۱۹۴۶، گردان سوّم ارتش ایران بدون درگیری وارد زنجان، مرکز خمسه می‌شود. شخص شاه برای ترتیب حملهٔ نهائی علیه جمهوری‌های آذربایجان و مهاباد به‌زنجان می‌رود در مجموع با گردان سوّم ارتش در آذربایجان و گردان چهارم ارتش در کردستان (سنندج) و ۳٬۰۰۰ سرباز وظیفه، ۲۰٬۰۰۰ نفر علیه تجزیه‌طلبان دست به‌حمله زدند و در واقع، ارتش عملاً با مقاومتی روبه‌رو نشد.

در شمال، دولت پیشه‌وری بی‌آن که بجنگد سقوط کرد و اغلب سران آن در ۱۱ دسامبر به‌شوروی گریختند، در حالی که مردم قیام کرده همهٔ دموکرات هائی را که به‌چنگ‌شان می‌افتاد می‌کشتند، از جمله محمد بریا، وزیر آموزش و پرورش، که جسد او را پشت یک جیپ بسته در شهر تبریز می‌گرداندند. در ۱۳ دسامبر ۱۹۴۶، نزدیک غروب، اوّلین دسته‌های ارتش ایران به‌اتفاق سرشگر هاشمی وارد تبریز شدند. در کردستان، بین راه تکاب و میاندوآب، در تپه‌هائی که شهر کوچک شاهین‌دژ را در میان می‌گیرد، عوامل ارتش خلقی آذربایجان مدّت ۴ روز از ۷ تا ۱۱ دسامبر ۱۹۴۶، مقاومت کردند. امّا سرانجام قبل از آن که افراد بارزانی به‌کمک آن‌ها بیایند، سرکوب شدند. دیگر، عملاً مبارزه‌ای صورت نگرفت. افراد بارزانی به‌مهاباد عقب نشستند، در ۱۳ دسامبر ۱۹۴۶ میاندوآب به‌نیروهای ایرانی تسلیم شد.

در ۵ دسامبر، در شورای جنگ مهاباد، قاضی محمّد موفق شد که در حضور برادرش صدر قاضی که در مجلس تهران نماینده بود و همواره میان مهاباد و تهران میانجی می‌شد نظرات ده تن از سران اصلی سیاسی و نظامی جمهوری را جلب کند. روز بعد، سندی مبنی بر ضرورت مقاومت مسلحانه در مقابل پیشروی نیروهای ایرانی، در مسجد عباس‌آقا خوانده شد.

به‌دار آویخته‌شدن علی بیگ شیرزاد یکشوه یکی از خویشاوندان نزدیک قاضی محمد و از اعضای جمهوری در محل حه‌وزه گه‌وره شهر بوکان، ۱۹۴۶ میلادی

امّا در ۱۵ دسامبر ۱۹۴۶، اَسَداف، نمایندهٔ تجاری شوروی در مهاباد، دفاتر خود را در این شهر تعطیل کرد و به‌کنسولگری شوروی در رضائیه رفت. او می‌کوشید با ذکر این نکته که جنگ جهانی دوّم شوروی را ضعیف و خسته کرده است، عمل این کشور را در رها کردن کامل جمهوری مهاباد، بر او ببخشاید، و وقتی که لحظهٔ معین فرانسه رسید، سران کُرد مهاباد که از سقوط جمهوری آذربایجان مبهوت شده و دریافته بودند که شوروی آنان را کاملاً رها کرده، تصمیم گرفتند که تسلیم شوند.

در ۱۶ دسامبر ۱۹۴۶، قاضی محمّد، سیف قاضی، حاجی باباشیخ و دیگر سران مهاباد به‌میاندوآب رفتند و خود را تسلیم سرلشکر همایونی کردند. پس از گفت‌وگوئی نسبتاً صمیمی با سرلشکر همایونی، قاضی محمّد اجازه یافت که به‌مهاباد برگردد. در آنجا برای آخرین بار ملا مصطفی بارزانی را دید. بارزانی از او تمنّا کرد که همراهش برود امّا قاضی محمّد نپذیرفت و درخواست او را رد کرد.

« این کُردها نبودند که از ارتش ایران شکست خوردند، بلکه شوروی بود که از ایالات متحده آمریکا و بریتانیا شکست می‌خورد.  »

این تذکر بارزانی در ۱۱ دسامبر ۱۹۴۶، در شهر بوکان که ناشی از هوش و روشن‌بینی وی بود، خصوصاً که همهٔ رهبران جمهوری مهاباد نسبت به‌عوامل بین‌المللی، سخت از خود بی‌اطلاعی نشان داده بودند.بالاخره با فروپاشی این جمهوری سران و اعضائی حکومت بجز حاجی باباشیخ نخست وزیر این جمهوری توسط دولت پهلوی اعدام شدند.

جمعی از اهالی بوکان، تهران سال ۱۳۳۳

در فاصلهٔ سالهای ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ به دنبال حکومت ملی محمد مصدق و گذراندن قوانین مترقی در جهت اعاده و حفظ حقوق عامه مردم و از جمله قانون مربوط به سیهم کردن رعایا در درآمدهای حاصله و حذف عوارض و اختصاص درصدی از سهم مالکانه برای فعالیت‌های عمرانی و آبادی روستاها، مردم عموماً حامی دولت و برنامه‌ها و قوانین مصوبه بوده، در مقابل مالکین و صاحبان قدرت محلی مخافت نموده و به عناویین مختلف در صدد کارشکنی برآمدند، در منطقه بوکان اعم از شهر و روستاهای این منطقه (فیض الله بیگی، محال آختاچی، رودخانه مجیدخان) صف آرائی طرفین در مقابل هم چشمگیر و مشخص تر بود و در شهر نیز اشخصاصی نظیر حاج قاسم کریمی، عبدالله ایرانی و علی میره‌بیگ در جهت خواست قاطبه اهالی برای ثبت عرصه و اعیانی املاک و خانه‌های خود که کماکان در تملک اربابها بنا به سابقه قرار داشت و همچنین و در واقع امر برای رفع ظلم و اجحافی که به مردم در یک نظام فئودالی رو داشته می‌شد و با اغتنام و فرصت و موقعیت زمانی، مبادرت به تشکیل جلسات در بوکان به اقداماتی نظیر ارسال طومار و مخابره تلگراف برای تهران در جهت حمایت از حرکت ملی و همچنین تشکیل جلسات تجمعات با حضور افراد مختلف و از جمله نمایندگان رعایا و کشاورزان برای بیان خواسته‌ها و ارسال نامه و شکوائیه در جهت احقاق حقوق خود و امثال آن می‌نمودند.

یحیی صادق وزیری در کتاب گفتمان تاریخی فرهنگی کُردها در این باره می‌گوید: پس انتخابات سال ۱۳۲۹ در دوره هفتم مجلس، جنبشی دهقانی که نتیجه بلافصل و منطقی مبارزات انتخاباتی بود علیه مالکین درست در این مناطق (بوکان و حومه آن) اوج گرفت. در اوایل سال ۱۳۳۲ عده‌ای از ارباب‌های منطقه‌های کردنشین به بوکان آمده و به ضرب و شتم مردم پرداخته، چون نیروی قلیل شهربانی و ژاندرمری قدرت مقابله و اعاده امنیت نمی‌یابند و در شهر بوکان نیز پادگان نظامی وجود نداشت، حسب اظهار ابوی نیروی نظامی از پادگان شهرهای همجوار به بوکان اعزام و حکومت نظامی برقرار می‌گردید.

دورهٔ انقلاب اسلامی

بعداز انقلاب ۱۳۵۷ بوکان نیز درگیر جنگهای داخلی شد و در جنگ ایران و عراق که هشت بطول انجامید، بارها توسط گروهای اپوزیسیون کُردی همچو کومله و حزب دمکرات، تصرف شد. درگیری شدید در این شهر مربوط به سال ۱۳۶۱ می باشد که به گفته خود منابع سپاه پاسداران بوکان آخرین شهر کردنشین ایران بود که آزاد شد.

بوکان یکی از شهرهای آذربایجان غربی است که میزان خسارات و تخریب وارد شده به آن در طول جنگ ایران و عراق ۲٫۴۰۹ واحد که مجموعاً پنج درصدازکل استان اعلام گردیده است.بوکان در سال ۱۳۶۷ سه بار توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد که طی آن ۱۵ نفر کشته و ۱۶۰ نفر مجروح شدند.

وضعیت طبیعی

جغرافیا

نمایی از طبعیت بهاری بوکان

موقعیت ممتاز جغرافیایی و امنیت نسبی، بوکان را بعنوان مرکز منطقه جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه تبدیل کرده است، این شهر باقرارگیری برسرراهایی ارتباطی سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، و کردستان از موقعیت ویژه‌ای برخورداراست.بوکان از باختر به مهاباد، و از جنوب به سقز محدود است، بوکان در دشت‌های استپی و هموار قرارگرفته و در میان کوه‌های نالشکینه و برده‌زرد واقع شده است.

موقعیت

سراسرنمای شهر بوکان (۱۲ مهٔ ۲۰۱۴) در روز

طبیعت

باغ‌ها

نوشتار اصلی: امیرآباد بوکان

درگذشته حدود ۲۰ باغ زیبا و سرسبز که بدلیل وفور آب، در بوکان وجود داشته‌است. اسامی آنها بدین ترتیب می‌باشد:

• باغ قاضی
• باغ قاسم آقا
• باغ‌های صلاح مهتدی
• باغ میره بیگ
• باغ ملاعلی

• باغ سردار
• باغ عبدالرحمن
• باغ حاجی حریری
• باغهای امیرآباد
• باغ حاجی ابراهیم محمدیان

• باغ حسن سام بیگی
• باغ احمد کرمانج
• باغ حاجی علی
• باغ مام نصراله
• باغ شیخ قادر

اکنون باغهای امیرآباد، باغ قاضی و باغ‌های کوسه (کوسته) به سالمی بجای مانده‌اند.

باغهای معروف آلبالوی امیرآباد هر ساله پذیرای عده زیادی است. باغ‌های امیرآباد بوکان هرساله چندین تن انواع میوه و بهترین نوع سبزی را به مرکز شهر و شهرهای همجوار روانه بازار می‌کند، این باغات سرسبز یکی از نامدارترین باغ‌های بوکان و منطقه بشمار می‌آیند.

باغهای امیرآباد

دشت سه‌کانیان در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی بوکان و در محور بوکان به میاندوآب قرار دارد و جزو مناطق شکار ممنوع می‌باشد. این دشت دارای پنج روستا به نام‌های سه‌کانیان، کانی علی گرده، کانی سور، کانی قلا و ارمنی بلاغی است.

سه‌کانیان یکی از مناطق جوجه‌آوری میش‌مرغ‌ها محسوب می‌شود، میش مرغ در زبان کردی 'چیرگ' نامیده می‌شود، میش مرغ پرنده‌ای از خانواده 'هوبرگان' است که در دشت‌های وسیع بی درخت، زمین‌های استپی و کشتزارهای پهناور حبوبات و علفزارها زندگی می‌کند همچنین جثه این پرنده شباهت زیادی به بوقلمون دارد.

پوشش گیاهی این منطقه مرتعی می‌باشد، گونهای گیاهی منطقه شامل خوشخوراک و گونکتیرا، یونجه‌وحشی، چاودار، انواع‌گلابی وحشی، زالزالک، ارجنگ و بلوط، کنگر وحشی، گلکاغذی و گون‌های خوش‌خوراک و گون کتیرا، پسته وحشی (بنه)، بادام وحشی، زالزالک را می‌توان ذکر کرد.

رودخانه‌ها

سیمینه‌رود

گذر سیمینه رود از باغهای بوکان

نوشتار اصلی: سیمینه‌رود

این رودخانه در زبان کردی به نام تاتاهو معروف است که از ارتفاعات منگور و ترجان سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری دهستان ترجان وارد بوکان می‌شود از وسط این شهر عبور می‌کند، این رود سپس به دریاچه ارومیه می‌ریزد، حواشی این رودخانه نیز بویژه در درهای گسترده و دشت‌ها، بسیار زیبا و دیدنی است.

نقشهٔ آب و هوایی ایران؛ شهر بوکان در شمالغرب کشور-جنوب مرکزی دریاچه ارومیه قرار گرفته و آب و هوای آن مدیترانه‌ای است.

██ مدیترانه‌ای با باران بهاره

██ مدیترانه‌ای

██ کوهستانی سرد

██ کوهستانی بسیار سرد

به سبب موقعیت خاص رودخانه سیمینه رود در مرکزیت دشتهای وسیع و حاصلخیز همچون حاجی لک، مجیدخان و بخشی از دشت سرچنار از توابع بوکان و حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار هکتار از زمینهای این دشتها که بیشترین میزان تولید محصولات کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند و به لحاظ منابع آبی در چهار فصل سال از آب این رودخانه تأمین می‌شوند.

آب و هوا

آب و هوای شهر بوکان معتدل کوهستانی است، در زمستانها سرد و پرف و در فصول بهار و تابستان خنک و گرم می‌باشد و روزهای زمستانی این شهر طولانی و بعضاً تا اواخر اسفندماه ادامه دارد و منطقهٔ ی سردسیر بشمار می‌رود. شهر بوکان درْ ۳۶ درجه وَ ۳۱ دقیقه عرض شمالی وْ ۴۶ درجه وَ ۱۲ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۱٬۳۷۰ متر می‌باشدحداکثر مطلق دمای شهر بوکان ۴۲ درجه سانتی گراد و حداقل مطلق دمای هوا ۲۷ درجه سانتی گراد بوده و متوسط بارندگی سالانه نیز ۴۲۸ میلی‌متر است.

آب و هوای بوکان
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۱۳	۱۴	۱۸	۲۴	۳۱	۳۴	۳۶	۳۹	۳۷	۳۰	۲۵	۲۰	۳۷
میانگین گرم‌ترین‌ها C°	۳	۷	۱۳	۱۹	۲۵	۳۲	۳۶	۳۶	۳۱	۲۴	۱۶	۸	۲۱
میانگین سردترین‌ها C°	-۴	-۲	۳	۸	۱۲	۱۷	۲۲	۲۰	۱۷	۱۲	۵	۱	۱۰
سردترین C°	-۷	-۳	-۶	۱۱	۱۶	۲۴	۲۴	۱۴	۰	-۸	-۳	-۸	-۲۱
بارش mm	۹۰٫۹	۸۳	۶۴	۵۰	۴۲	۱۰	۴	۰	۰	۳۰	۵۹	۴۴	۴۷۵
منبع: وب‌گاه Metcheck

زمین‌شناسی

مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط مختلف ایران؛ نقاط قرمزتر از خطر بیشتری برخوردار هستند

زمین‌شناسی شهرستان بوکان از گسل‌تراستی ارتفاعات بلقیس واقع در شمال خاور تکاب با راستای شمال باختر و جنوب خاور و شیب به باختر، پرکامبرین را برروی اولیگومیوسن رانده‌اند. راستای ساختمان‌های پهنه بوکان همراستا با پی سنگ پرکامبرین واقع در باختر آن، شمالی و جنوبی است. لبه جنوبی و باختری این پی سنگ توسط گسل‌تراستی به طول بیش از صدکیلومتر بر روی سنگهای کرتاسه رانده شده‌اند.

زمین‌لرزه‌ها

براساًس آخرین نظریات علمی و تقسیم‌بندی استان آذربایجان غربی برحسب پیشبینی احتمالی وقوع زلزله، بوکان در نواحی بدون تخریب و نواحی تخریب کم قرار گرفته است.

کوه‌ها

کوه طرغه

طرغه

طرغه در ۲۲ کلیومتری غرب بوکان، نام کوهی منفرد و زیباست که نام آن در اشعار هنرمندان کُرد نیز دیده می‌شود، طرغه یکی از کوهای زیبای کردستان ایران می‌باشد که در میان مردم کرد از محبوب خاصی برخوردارد است. طرغه بر اثر چین خوردگی‌های لا یه‌های زمین به وجود آمده و جنس سنگهای آن آهکی و از نوع سو خته می با شد و ارتفاع این کوه ۲۲۲۴ متر است.

سروده‌ای در وصف این کوه از عبدالرحمن شرفکندی:

ترغه قله‌ات همچنان بلنداست؟		از جداشدنمان چند فصل می‌گذرد؟
روزی خواهد بود که هژار نمی‌ماند		اما ساز آزادی را روی قله‌ات خواهند زد

طرغه در خط راس اصلی رشته کوههای زاگرس قرار دارد و مختصات جغرافیایی آن بین ۵۰ / ۰۵. ۳۳ .۳۶ عرض جغرافیایی و ۴۰ / ۲۱. ۵۷ ۴۵ طول جغرافیایی قرار دارد.این کوه یکی از بلندترین کوه‌های منطقهٔ مکریان می‌باشد.

مردم

زبان

توزیع جغرافیایی مناطقی که در آن‌ها به زبان کردی سورانی سخن گفته می‌شود.

زبان مردم این شهر کردی سورانی یا کرمانجی شرقی می‌باشد.کرمانجی شرقی خود به چندین لهجه تقسیم می‌شود. لهجهٔ رایج در سنندج لهجهٔ اردلانی است و لهجهٔ منطقهٔ بوکان نیز مکریانی نام دارد.مکریانی لهجه‌ای صاف و خالص و فصیح است و از حیث شکل و تعداد کلمات بسیار غنی است. باتوجه به نزدیکی بوکان به شهرهای مراغه و میاندوآب، اکثریت مردم این شهر به زبان ترکی نیز مسلط هستند.

قومیت

بوکان شهری در اکثریت کردنشین و یکی از شهرهای مهم استان آذربایجان غربی بشمار می‌رود.

مذهب

نوشتار(های) وابسته: یهودیان آذربایجان

مردم بوکان عمدتاً سنی و شافعی مذهب می‌باشند مسلمانان در نقاط شهری ۹۲ درصد و در نقاط روستایی ۹۸ درصد اعلام شده‌است.اقلیتی از شیعیان نیز در بوکان ساکن هستند در گذشته نیز یهودیان و ارامنه در این شهر سکونت داشته‌اند.که بخش بزرگی از کلیمی‌های شهر با تشکیل کشور اسرائیل در سال ۱۳۲۹ همچون یهودیان سایر نقاط مختلف ایران از بوکان به اسرائیل مهاجرت کردند.نام بوکان نیز در فهرست آلیانس جهانی اسرائیل به ثبت رسیده‌است.اقلیتهای از سایر مذاهب دیگر هم در شهر بوکان سکونت دارند.

تجارت

بوکان به دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی فوق‌العاده و نیروی انسانی تحصیل کرده، در تجارت (صادرات و واردات) از مزیت نسبی برخوردار است، این شهر درمسیر ارتباطی کلانشهرهای ارومیه، تبریز، تهران و با مناطق مرزی کردنشین ایران نیز با شهر سردشت دارای جاده بین شهری می‌باشد. بیشتر کالاهای وارداتی اقلیم کردستان عراق از طریق سردشت به شهر بوکان انتقال می‌یابند. همچنین بوکان با کردستان عراق دارای خط ارتباطی زمینی است.سهم بوکان از صعنت آذربایجان غربی ۶٫۷درصد است.

جمعیت

نوشتار اصلی: جمعیت‌شناسی بوکان

تغییرات جمعیت بوکان (۱۳۹۰–۱۳۳۵)

در زمان ناصرالدین شاه قاجار بوکان تحت تملک عزیزخان مکری و جمعیت آن در سال ۱۲۳۱ خورشیدی بالغ بر ۱۰۰ نفر بوده است.بیشترین افزایش نسبی جمعیت شهر بوکان در دوره‌های ۱۳۵۵ الی ۱۳۶۵ بوده است که طی آن جمعیت شهر بوکان از ۱۳ درصد به ۲۳ درصد رشد داشته است و از رقم ۲۰٬۵۷۹ نفر درسال ۱۳۵۵ به ۶۷٬۹۳۸ نفر در سال ۱۳۶۵ رسیده است که رشد جمعیتی بسیار بالای است و مهمترین دلایل رشد جمعیتی این شهر در این دوره را متیوان اثرات مستقیم انقلاب اسلامی ایران دانست که باآغاز جنگ‌های داخلی کردستان و ناامنی بیشتر روستاها، موج شدیدی از مهاجرت مردم روستاها به شهرها بوقوع پیوست که با شروع جنگ ایران و عراق این مهاجرت با ورود مهاجرین مناطق جنگ زده شدت بیشتری یافت.

هرم جمعیتی بوکان در سال ۱۳۸۵

مردان	سن	زنان
۳٬۹۸۴	۷۵+	۱٬۶۳۰
۳٬۲۹۴	۷۰-۷۴	۱٬۵۳۱
۳٬۱۴۷	۶۵-۶۹	۱٬۵۶۱
۳٬۴۰۸	۶۰-۶۴	۱٬۸۸۴
۴٬۷۰۷	۵۵-۵۹	۲٬۵۸۸
۷٬۰۹۵	۵۰-۵۴	۳٬۵۹۷
۹٬۸۳۵	۴۵-۴۹	۵٬۰۹۸
۱۱٬۵۶۶	۴۰-۴۴	۵٬۷۵۳
۱۴٬۶۰۶	۳۵-۳۹	۷٬۵۱۰
۱۴٬۸۸۱	۳۰-۳۴	۷٬۳۴۵
۲۱٬۳۱۷	۲۵-۲۹	۱۰٬۷۹۸
۲۱٬۹۵۱	۲۰-۲۴	۱۰٬۰۹۵
۲۷٬۱۰۶	۱۵-۱۹	۱۳٬۳۴۵
۲۲٬۸۵۷	۱۰-۱۴	۱۱٬۵۲۴
۱۶٬۰۳۱	۵-۱۰	۸٬۲۳۴
۱۶٬۴۲۶	۰-۴	۸٬۴۶۴

در سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت بوکان ۱۷۰٬۶۰۰ نفر بود. از این تعداد ۸۵٬۸۳۵ نفر مرد و ۸۴٬۷۶۵ نفر زن بود. این تعداد در قالب ۴۳٬۲۶۹ خانوار بودند. بوکان سومین شهر پرجمعیت استان آذربایجان غربی و چهارمین شهر بزرگ کردنشین ایران است. بوکان دومین شهر مهاجرپذیر ایران عنوان شده است.جمعیت شهر بوکان در شش ماه دوم هر سال بیش از ۱۷٬۰۰۰ نفر به آن اضافه می‌شود که ناشی از مهاجرت فصلی مردم روستاها در فصول پاییز و زمستان به شهر است.از جمعیت کل شهرستان، ۷۱ درصد آن مربوط جمعیت شهری می‌باشددر طرح سکان جمعیت در سال ۱۳۹۰ شهر بوکان با شهرهای ارومیه و خوی دارای جمعیت ۱۰۰ تا ۲۵۰ هزار نفری استان آذربایجان غربی رتبه بندی شده‌است.

فرهنگ

آداب و رسوم

مراسم و آیین‌هایی که در میان مردم کرد مرسوم است در برگیرنده اعیاد مذهبی، قومی و باستانی است که ریشه در باورهای کهن این مردم دارد واغلب تاریخی، پاره‌ای و اسطوره‌ای است؛ آدب و رسوم کردها کاملاً مانند دیگر اقوام ایرانی برگزار می‌گردد.از آداب و فرهنگ منطقهٔ بوکان می‌توان به حنابندان، چهارشنبه سوری، نوروز، رقص کردی و موسیقی کردی اشاره کرد. موسیقی کردی با موسیقی‌های باستانی ایران نسبتی تمام و کمال دارد.

جشن و شادی مردم بوکان با فرا رسیدن سال نو

دف در موسیقی کردی از جایگاه بالای برخورداراست

در میان انواع بی‌نظیر موسیقی کردی، هوره،شمشال،دف از قدمت بالای برخورددارند که قدمت برخی از آنها، به بیش از هزار سال و حتی به پیش از ظهور اسلام در ایران می‌رسد و در حال حاضر بسیاری از مولودی‌ها و آهنگ‌های کردی در موسیقی اقوام خاورمیانه شنیده می‌شود و این به علت تأثیرگذاری و غنی بودن این نوع موسیقی در کنار موسیقی همسایگان خود می‌باشد.

لباس

لباس مردمان کُرد

پوشاک مردان و زنان کُرد شامل تن‌پوش، سرپوش و پای‌افزار است، ساخت و کاربرد هریک از این اجزا به نوع فصل، نوع منطقه، نوع کار و معیشت و مراسم و جشن‌ها بستگی و با یکدیگر تفاوت دارند.

لباس زنان و مردان اهالی منطقه مکریان، همان لباس عمومی اهالی کردستان است که جزو یکی از زیباترین و متین‌ترین نمونه لباس‌های بومی در میان کُردها بشمار می‌رود، جزئیات لباس کردی با توجه به شرایط مختلف جغرافیای و آب و هوایی تفاوت‌هایی در بین دیگر نقاط کردستان ایران دارد، اجزای یک لباس کردی مردانه منطقه بوکان چنین است: که‌وا پانتۆڵ نوعی زیبا از شلوارکردی مردانه (که مردم بوکان آن را پاتول تلفظ می‌کنند) نقش کت و شلوار را دارد ولی دوخت و فرم آنها با کت و شلوار تفاوت کلی دارد؛ که وا بصورت یک ژاکت نظامی دوخته می‌شود، با این تفاوت که جیب‌های آن روی سینه دوخته می‌شود و تنه و آستین‌های که وا چاک دارد، این نوع لباس مردانه را بیشتر در فصل زمستان می‌پوشند که کردهای این منطقه به آن «مرادخانی» می‌گویند.

لباس زنان نیز از قسمت سرپوش پوش آن می‌توان به دستمال یا روسری زنان کُرد اشاره کرد.دستمال، پارچه‌ای است بسیار نازک و سه گوش که تارهایی در اطراف آن ایجاد می‌کنند و بدین وسیله بر زیبایی آن می‌افزایند، اغلب پولکهایی نیز با آن تارها می‌دوزند تا زیبایی آن را چند برابر کنند. هر چند در مراسم عروسی و فلکلور اکثراً روسری در اولیت قرار قرار نمی‌گیرد و الزامی نیست.

همچنین؛ شال نوعی پارچه‌ای زیبا است که بر ریو لباس در ناحیه کمر بسته می‌شود در رنگ و ابعاد مختلف.امروزه نمونهٔ لباس زنانه، بیش از یک میلیون تومان قیمت دارد، ولی با این وجود، یکی از محصولات پرفروش در میان مردم کرد بشمار می‌رود لذا بیشتر زنان کُرد به این لباس‌ها علاقه خاصی دارند.

رقص

نوشتار اصلی: رقص کردی

رقص کردی

رقص کردی بخشی از آیین‌های نمایشی کُردها است که بصورت گروهی و به شکل حلقه‌ای نا کامل مرکب از رقصندگان زن و مرد در حالیکه پنجه دست هایشان به هم گره خورده است و از چپ به راست در حرکت هستند اجرا می‌شود.

در رقص کردی معمولاً یک نفر که حرکات رقص را بهتر از دیگران می‌شناسد نقش رهبری گروه رقصندگان را به عهده می‌گیرد و در ابتدای صف رقصندگان می‌ایستد و با تکان دادن دستمالی که در دست راست دارد ریتمها را به گروه منتقل می‌کند و در ایجاد هماهنگی لازم آنان را یاری می‌دهد. رهبر گروه رقصنده که سرچوپی نامیده می‌شود با تکان دادن ماهرانه دستمال و ایجاد صدا بر هیجان رقصندگان می‌افزاید، در این هنگام دیگر افراد بدون دستمال به ردیف در کنار سرچوپی به گونه‌ای قرار می‌گیرند که هر یکی با دست چپ، دست راست نفر بعد را می‌گیرد اصطلاحاً این حالت را گاوانی نامیده می‌شود، نفر آخر هم با در دست داشتن دستمال به گروه نظم خاصی می‌بخشد.

دستمال داشتن رهبر و نفر آخر نشان دهنده برابری بوده و دست همدیگر را گرفتن هم نشانه اتحاد گروه است.

رقص مردم بوکان از آرامش و از یک پارچه گی خاصی برخوردار و به سبک آرام و ملایمی می‌باشد، همچنین در بوکان سبکی بنام سپیی وجود دارد که رقص نسبتاً تندی است و منشاء آن منطقه فیض اله بیگی بوکان است، در رقص‌های کردی تمامی رقصندگان به سر گروه چشم دوخته و با ایجاد هماهنگی خاصی وحدت و یکپارچگی یک قوم ریشه‌دار را به تصویر می‌کشند.

بازی‌های محلی

بازی جورابن

در کنار آداب و رسوم کُردها و بخصوص منطقهٔ بوکان، سرگرمی و بازی‌های گوناگونی وجود دارد که به بازی دامه(یک نوع شطرنج ابداعی اما کاملاً متفاوت با بازی فکری شطرنج کنونی)، بازی جورابن(جوراب بازی)، بازی بوکه بارانه(عروس باران)، میشن(تیله بازی) و بازی خوزین (چوگان بازی) اشاره کرد.

جورابن یا در اصلاح فارسی جوراب بازی، بازی گروهی است که در این بازی ۱۰ عدد جوراب مردانه بزرگ از جنس پشم را به صورت دهانه باز در دو ردیف پنج تایی می‌چینند و یک تیله بنام «مازو» را در کنار آنها می‌گذارند و بازیکنان در دو گروه، طرفین جوراب‌ها می‌نشینند. این بازی هم اکنون، رایج‌ترین بازی و سرگرمی جوانان و نوجوانان کُرد می‌باشد که به طور عمده در شب‌های طولانی و سرد زمستان و در ماه‌های رمضان نیز اجرا می‌شود. هرساله مسابقات بزرگ جورابین (جورابن) با شرکت تیم‌های از سایر شهرستانهای مناطق کردنشین ایران در شهر بوکان برگزار می‌شود.

مشاهیر

بوکان دارای پیشینه‌غنی فرهنگی، تاریخی، سیاسی و معنوی می‌باشد بطوری که در طول یکصدسال اخیر به عنوان مرکز فرهنگ و ادب وهنر کُردی شناخته شده است و به شیرازکردستان معروف گشته‌است.بزرگانی همچون، حسن زیرک از هنرمندان نامدار در میان کردها،عبدالله بیگ ملقب به مصابح الدیوان از شاعران کرد و عضوهیئت کنسولگری فرانسه در تبریز، رضاکریم مجاور از نویسندگان و شاعران مشهور بوکانی، قادر عبدالله‌زاده نوازنده‌بلندآوازه‌ای شمشال (نوعی نی)، عباس حقیقی شاعر بزرگ کُرد، محمدسیعدنجاری و امین گردیگلانی از نوسیندگان برجسته و حاجی باباشیخ نخست وزیر جمهوری مهاباد و سیدیاسین قریشی نویسنده و کاریکاتوریست برجسته بوکانی را می‌توان نام برد.

برخی دیگر از مشاهیر و نامداران شهر بوکان که می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• حسن صلاح سوران؛ محقق، نویسند، شاعر و استاد دانشگاهای تهران و لندن
• سواره ایلخانی زاده؛ شاعر، نویسنده، فعال سیاسی و گویندهٔ رادیوی کُردی تهران
• حسن قزلجی؛ روزنامه نگار و شاعر و فعال سیاسی کُرد
• مقبل هنرپژوه؛ کوهنورد جوان کُرد که سرپرستی تیم ملی کوهنوردی ایران را در سفر به هیمالیا برعهده‌داشت
• عزیزخان مکری؛ سردارکل سپاه ناصرالدین شاه قاجار و ولی عهد آذربایجان
• صادق شرفکندی؛ سیاستمدار کُرد و دبیرکل سابق حزب دمکرات کردستان ایران
• سید کامل امامی بوکانی؛ شاعر و مترجم ادبیات کُردی، استاد علوم دینی و معارف اسلامی
• مصطفی شیرزاد؛ نقاش معروف کُرد

• 

  قادر عبدالله‌زاده، نوازنده مشهور نی درمیان کُردزبانان

• 

  عزیزخان مکری، امیر نظام سپاه ایران در دوره ناصر الدین شاه قاجار

• 

  حاجی باباشیخ، از روحانیون کُرد پرنفوذ دوره پهلوی و نخست وزیر جمهوری مهاباد

• 

  حسن زیرک، هنرمند و خواننده‌ملی کرد

• 

  صادق شرفکندی، سیاستمدار کُرد، استاد دانشگاه و دبیرکل سابق حزب دمکرات کردستان ایران

سینما

سینما وحدت بوکان در دههٔ ۷۰ با ظرفیت ۴۸۳ نفر ساخته شده است، این سینما از معدود مرکزهای فرهنگی و تفریحی بوکان بوده که اکنون بیش از ۱۲ سال از تعطیلی آن می‌گذرد. شهر بوکان بعنوان یک شهر با کاربری فرهنگی همواره در هنر و هنرپروری پیشگام بوده است و در عرصه هنر نمایش در سطح استان آذربایجان غربی پیشتاز بوده است اما بدلیل نبود امکانات لازم در آن وضعیت فرهنگی و هنری این شهر را با چالش مواجه کرده است. سینما وحدت بوکان به دلیل بی توجهی و اختلافات ناشی میان شهرداری و پیمانکار تعطیل و به حال خود رها شده است. نماینده مردم این شهر در سال ۱۳۹۱ عدم همکاری مسئولان بوکان را مشکل اصلی تعطیلی سینما وحدت اعلام کرد. با این حال بوکان دارای شرکت فیلم سازی است و مجوز ساخت فیلم صادر می‌کند و با داشتن کانون فیلم به نقد فیلم می‌پردازد.

مراکز آموزشی

عمومی

شاپور اولین مدرسه دولتی بوکان در سال ۱۳۰۷ خورشیدی

اولین مدرسه دولتی بوکان در سال ۱۳۰۷ خورشیدی بانام شاپور بامدیریت مهدی شیبانی (یکی از اهالی شهر تبریز) تأسیس گردید.که قبل از آن مکتب خانه‌های قدیمی وجود داشت و عموماً دانش آموزان برای فراگرفتن کتبهای مقدماتی و ساده نظیر گلستان ،بوستان سعدی و منشئات امیرانظام و نصاب الصبیان مشغول بودند و تاآن تاریخ هیچ مدرسه دولتی در بوکان وجود نداشته است.درسال۱۳۹۰ تعداد آموزشگاههای موجود بوکان در مقطع متوسطه ۲۹ واحد و پیش دانشگاهی ۲۷ واحد می‌باشد.همچنین تراکم دانش آموز در کلاس تشکیل شده در کلیه مقاطع تحصیلی این شهر ۳۳ نفر می‌باشد که نسبت به میانگین استان در رتبه هشتم قرار دارد.بوکان دارای بیش از ۴۲ هزار نفر دانش آموز است.

عالی

دانشگاه آزاداسلامی واحد بوکان

بوکان داری سه دانشگاه شامل پیام نور، آزاد و دانشگاه علمی کاربردی است. دانشکده پرستاری و پیراپزشکی در شهر بوکان نیز دایراست.در دانشگاه پیام نور بوکان ۳۲۰۰ دانشجو مشغول به تحصیل هستند.دانشگاه جامع علمی کاربردی بوکان دارای ۱۴۰۰ دانشجو در ۲۰ رشته کارشناسی و ۱۶ رشته کاردانی است.همچنین در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوکان بیش از ۱۲۶۰ دانشجو مشغول به تحصیل می‌باشد.

مدارس علوم دینی

تاریخ برپایی مدرسه علوم بوکان مربوط به دوره قاجار است که تأسیس مدرسه و انتقال عالم نامدار منطقه ملا محمدحسن وجدی قزلجی از ترجان به شهر بوکان و تأمین تمامی هزینه‌های مدرسه و مستمری طلاب توسط حاکم وقت بوکان یعنی سردار محمدحسین خان مکری صورت می‌گرفت.ساختمان مدرسه علوم دینی بوکان در سال ۱۳۵۵ شمسی به مساحت چهارهزار متر مربع در جنوب این شهر تأسیس شد، تعداد طلاب اولیه این مدرسه بیش از پنجاه نفر بود که تحت نظارت سرپرست مدرسه علوم دینی مشغول به تحصیل بودند.یکی از شخصیتهای برجسته مدرسه علوم دینی بوکان ملاهادی افخم زاده بود.در شهر بوکان و حومه آن بیش از ۳۰ مدرسه علوم دینی فعال وجود دارد.

کتابخانه‌ها

نخستین کتابخانهٔ عمومی بوکان در سال ۱۳۴۰ تأسیس شده‌است.شهر بوکان دارای ۲ باب کتابخانهٔ عمومی و سه کتابخانه مشارکتی است که بیشترین اعضای کتابخانه‌های این شهر را دانش‌آموزان مقاطع مختلف تشکیل می‌دهند.مساحت فضای کتابخانه‌های بوکان ۲ هزار و ۵۷۰ متر مربع بوده و سرانه آن ۱٫۱۴ متر به ازای هر ۱۰۰ نفر می‌باشد و تعداد اعضای کتابخانه‌ها ۳٬۰۰۰ و ۷۰۰ نفر است و به نسبت جمعیت شهر در حد پایینی قرار دارد که قرار گرفته شدن کتابخانه‌های بوکان در مرکز شهر و عدم دسترسی بخش زیادی از جمعیت شهر به کتابخانه‌ها از مهم‌ترین علل کمبود اعضای کتابخانه‌های شهر است.در کتابخانه‌های شهرستان بوکان ۶۵٬۰۰۰ جلد کتاب وجود دارد.

صنعت

بوکان در آذربایجان غربی رتبه سوم صنعت پس از ارومیه و خوی را به خود اختصاص داده است. و در زمینهٔ صنعت نساجی، ماشین‌سازی فعالیت دارد. همچنین از لحاظ سرمایه‌گذاری ۷/۶ در صد سرمایه‌گذاری آذربایجان غربی را به خود اختصاص داده است.همچنین در شهرک صنعتی بوکان هم اکنون ۵۳ کارگاه تولیدی مشغول به فعالیت هستند.

نمایی از کارخانه سیمان کاوان

واحدهای صنعتی

اکثر کارخانه‌ها و واحدهای صنعتی و تولیدی بوکان محدود به دوره جمهوری اسلامی است که بعد از خاتمهٔ جنگ هشت ساله ایران و عراق و درگیری‌های داخلی در مناطق کردنشین ایران، موقعیت استراتژیک این شهرستان باعث گردید که واحدهای صنعتی گوناگونی در بوکان تأسیس شوند و اکنون باداشتن ۱۵۰ واحدصنعتی در رتبه سوم صنعت استان آذربایجان غربی قرار گرفته است. شهرک صنعتی بوکان به مساحت ۵۹ هکتار دارای هفت هکتار فضای سبز می‌باشد.

کارخانه سیمان کاوان یکی از بزرگترین کارخانه‌های آذربایجان غربی و شمالغرب ایران می‌باشد که روزانه توانایی تولید چهارتن سیمان را دارد.

این کارخانه بدلیل موقعیت خاص جغرافیای و نزدیکی به مرز الخصوص باکشور عراق و به‌جهت رشدصنعت در سال ۱۳۸۵ فازاول و سال ۱۳۹۰ فازدوم آن ساخته و افتاح گردیده‌است و بیش از ۵۰۰ نفر بصورت مستقیم و ۴۰۰۰ هزارنفر بصورت غیره‌مستقیم در این کارخانه مشغول به‌کار می‌باشند. برای احداث این کارخانه ۲۵ میلیون یورو و ۵۴۵ میلیارد ریال تسهیلات هزینه شده‌است. ۳۲ درصد محصولات کارخانه‌سیمان کاوان بوکان به خارج از ایران صادر می‌شود.

واحد تولیدی پلی اتیلن بوکان در سال ۱۳۷۶ با خرید ماشین آلات مورد نیاز از کشور اتریش راه‌اندازی شد و فعالیت خود را به منظور تأمین لوله‌های مورد نیاز طرح‌ها و سیستم‌های آبیاری در بخشهای کشاورزی، آبرسانی شهری و روستایی، گازرسانی و فاضلاب آغاز کرده‌است که در سال ۱۳۹۳ بعنوان واحد نمونه استاندارد کشوری معرفی شد.

در سال ۱۳۸۵ طرح احداث بزرگ‌ترین کارخانه قند خاورمیانه در بوکان به تصویت رسید که باگذشت هفت سال بااینکه زمین آن دراین راستا تحت تملک قرارگرفته است ولی هنوز کلنگ زنی نشده و به مرحله اجرا نرسیده است.

برخی از صنایع مهم شهر بوکان

نام	سال تأسیس	رده فعالیت	صادرات	وضعیت
کارخانه سیمان کاوان	۱۳۸۵	سیمان تیپ یک و تیپ ۲		فعال
شیشه	۱۳۸۸	شیشه دوجداره و..		فعال
پلی اتیلن	۱۳۷۶	پلی اتیلن		فعال
ماشین سازی	۱۳۷۴	تجهیزات و قطعات صنایع سبک		فعال
نساجی خاتم‌الانبیاء	دههٔ ۷۰	نساجی	خاورمیانه	تعطیل

مشکلات صنعت

یکی از مشکلات صنایع و واحدهای صنعتی بوکان نقدینگی و تسیهلات بانکی و نبود سرمایه‌گذار فعال است. کارخانه‌نساجی خاتم‌الانبیا در دروان فعالیت خود یکی از بزرگترین کارخانه‌های نساجی خاورمیانه بود که به دلیل مشکلات نقدینگی و اعتبارات از ۲۳ اردبیهشت ۱۳۸۶ تعطیل شد. نساجی خاتم‌الانبیا روکش مخصوص صندلی خودروهای سبک و سنگین و پوشاک را تولید می‌کرد که توانایی تولید ۱۸ هزارمتر در ۱۵ روز را دارا بود، همچنین این کارخانه ریسندگی در ایران و خاورمیانه باتولید محصولات ممتازخود از جایگاه رفیعی برخورداربود.

معضلات شهری

آلودگی هوا

آلودگی هوای بوکان، بیشتر بصورت گردوغبار می‌باشد و این پدیده بر اثر طوفان‌های شن در بیابان‌های جنوب غربی کشور عراق به وجود آمده و به خاطر ریز بودن ماندگاری زیادی در هوا دارند.این نوع آلودگی هنگامی خطرساز است که غلظت آن از حد مجاز بگذرد که می‌تواند مواردی همچون کاهش دید درشهر و مشکلاًت تنفسی را برای مردم به وجود آورد.ایستگاه سنجش آلودگی هوای شهر بوکان در زمینی به مساحت ۱۸ متر مربع در ضلع شمالی میدان استقلال احداث شده‌است و هم اکنون اطلاعات آن کاملاً از طریق اتصال به شبکه از ارومیه و تهران قابل دسترسی می‌باشد.

زباله شهری

کل زباله‌های تولیدی شهربوکان در سال ۱۳۹۲ در هرروز ۱۵۷۸۰۲ تن است (میزان سالیانه ۵۷۵۹۷۷۳۰ می‌باشد)که بیشترین مقدار اجزای زباله مواد فسادپذیر است که مقدار متوسط آن درشهر ۷۷/۹ درصد و کمترین مربوط به فلزات است با ۳/۱ درصد کل زباله‌های شهری می‌باشد، باتوجه به جمعیت ۱۷۰٬۶۰۰(۱۳۹۰) هیچگونه سیستم مکانیزه جمع‌آوری زباله در این شهر وجود ندارد نه تنها اقدامی صورت نگرفته بلکه در حال حاضر نیز باروش سنتی به جمع‌آوری و دفع زباله‌ای شهری اقدام می‌شود.

آب شرب

بوکان باآنکه یکی از شهرهای پرآب ایران بشمارمی آید اما بامشکل جدی کم آبی در مناطق مختلف این شهر روبه رو است. بزرگترین سد آذربایجان غربی در این شهرستان قرار دارد. مردم این شهر از مشکل کمبود آب رنج می‌برند، درحالی که این شهرستان آب شهرستان‌های تبریز، بناب، ملکان،میاندوآب و بخشی ازمراغه را تأمین می‌کند. مسئولان و مدیرکل آب و فاضلاب استان آذربایجان غربی به هیچ عنوان پاسخگو نیستند. این شهر تنها دارای دو مخزن ذخیره آب ۵ هزار و ۱۰ هزار مترمکعبی است. در هرثانیه در بوکان ۳۳۰ لیتر و پیک مصرف ۶۰۰ لیتر می‌باشد مطالعات جدیدی برای انتقال آب از سد بوکان انجام گرفته که پیش بینی شده است مشکل آب شرب ۳۰ سال آینده این شهر را برطرف خواهد کرد.

حاشیه‌نشینی

مطالعات و بررسی شاخص‌های کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی در سطح محلات شهر بوکان و ارزیابی و اولویت بندی پهنه‌های سکونت غیررسمی و ایجاد حاشیه نشینی به روش تحلیل سلسه مراتبی نشان می‌دهد که محلات امیرآباد (شمال محله) (۲۶ سکونتگاه)، امیرآباد (۶ سکونتگاه)، اسلام‌آباد (۱۰سکونتگاه)، کوی اندیشه (۴ سکونتگاه)، عشایر (۴۵ سکونتگاه) ضرایب نامطلوب‌ترین محلات را کسب نموده‌اند، بوکان به علت شرایط خاص مهاجرپذیری و قومیتی، ویژگی اقتصادی، اجتماعی و همچنین فضای کالبدی و محیطی موجودش باعث وجود و پیداش حاشیه نشینی و مداخله مستقیم این روند در شهر شده است.

رسانه‌ها

چاپخانه‌ها و نشریه‌ها

نوشتار اصلی: روزنامه‌های کردی

اولین نشریه کُردی در ایران توسط یکی از اهالی بوکان شخصی بنام ملا محمد قزلجی (ترجانی زاده) در سال ۱۹۲۲ و به نام روز کُرد که با نام کردستان هم شناخته می‌شود، در ارومیه منتشر گردیده است.

بسیاری از روزنامه‌ها ومجلات کُردی مستقل در دوران جمهوری مهاباد و جمعیت احیای کُرد (ژک یا ژکاف) انتشاریافته‌اند.

که اسامی آنها عبارتند از: ۳ شماره مجله نیشمتان، ۳ شماره مجله هه‌لاله، ۳ شماره مجله گروگالی مندالان و تک مجله ئاوات می‌باشند.

وضعیت سیاسی کردستان و ایران در فاصلهٔ جنگ‌های اول و دوم جهانی به فراوانی تعداد روزنامه‌ها است. یکی از قدم‌های اولیه کُردها، راه‌اندازی حزب (ژک) بود که تصیمیم گرفته بودند بجای لولهٔ تفنگ از نوک قلم استفاده کنند.

این حزب کردی که کُردها از آن انقلاب روشنفکرانه یاد می‌کنند با حرکتهای فرهنگی آغاز شد لیکن درهمان زمان نمایش تئاتر و نشر روزنامه به شیوه ساده انجام می‌گرفت و بعضی از شعرهای ملی گرایانهٔ قادر کویی و محمد کویی و عبدالرحمن شرفکندی را بصورت جزوه‌ای کوچک جمع‌آوری می‌کردند.

علاوه بر این‌ها از دیگر اقدامات مدنی در این دوره می‌توان به چاپ و نشرمجله نیشتمان اشاره نمود، چاپ مجله نیشتمان در آن وضعیت که چاپخانهٔ وجود نداشت در منطقهٔ مکریان کاری بسی دشوار بود که می‌بایست روانهٔ تبریز شود و پس از چاپ به مهاباد برگردانده شود تا به صورت مخفی آن را پخش کنند.

نسخه‌های از مجله ادبی-سیاسی هلاله

• 
• 
• 

در وضعیت پیش آمده در دوران جنگ جهانی دوم، دوچاپخانه در مهاباد و یک چاپخانه در شهر بوکان دایر و تأسیس شد، در بوکان مجلهٔ هه‌لاله درسال۱۳۲۴ به سرپرسی حسن قزلجی منتشر شد(۲۱مارس۱۹۴۶) قبل از این که روزنامه کُردستان منتشر شود، دو شماره از مجلهٔ کردستان انتشار یافته بود، سپس آغاز نوین و مژده بخشی در عرصهٔ روزنامه نگاری کُردی آغاز شد که منشاء انتشار آن روزنامهٔ کردستان بود.

سیاست

نماینده‌مجلس

در ۲۲ فوریه ۱۹۶۱ برابر با دوم اسفند ۱۳۳۹ خورشیدی، اولین نماینده رسمی بوکان در دوره بیستم مجلس شورای ملی شخصی بنام عبدالله خان ایلخانی زاده بود. باتوجه به اینکه این شهر در آن زمان بعنوان یک بخش شناخته می‌شد اما بعد از این سال همواره بصورت مستقل در دوره پهلوی دوم دارای یک نماینده در مجلس ایران بوده است.هم اکنون نماینده این شهر در مجلس شورای اسلامی محمدقسیم عثمانی می‌باشد.

فرمانداری

اکثریت وزیران عضو کمیسیون سیاسی-دفاعی هیئت دولت در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۶۸ باطرح تشکیل شهرستان بوکان موافقت نمودند و بوکان از بخش به شهرستان ارتقایافت.

این شهر از قابلیت، فرمانداری ویژه برخورادر است که فرمانداری آن حکم معاونت استاندار را داشته و سطح مدیران ادارها و زارتخانه‌های مسکن و شهرسازی، جهاد کشاورزی،آموزش و پرورش، امور اقتصادی و دارایی، کار و رفاه اجتماعی، تعاون و... همچنین دستگاه‌های امنیتی آن دارای معاونت استاندار می‌باشد.

اماکن تفریحی

دریاچه‌سد

سد بوکان

نوشتار اصلی: سد بوکان

سد بوکان جزو مناطق نمونه گردشگری آذربایجان غربی می‌باشدسدی خاکی با هسته رسی است که در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی بوکان در میان دشتهای استپی و سرسبز قراردارد.از این سد ابتدا برای تنظیم و استفاده از آب و سیلابهای رودخانه زرینه استفاده می‌شد و در جهت آبیاری اراضی پایین دست سدی در محل جنوب‌شرقی بوکان بر روی این رودخانه بسته شده است. کار احداث این سد در سال ۱۳۴۷ با هدف تأمین آب کشاورزی، شرب و برق منطقه توسط شرکتی اتریشی آغاز و در سال ۱۳۵۰ افتتاح شد. این سد در مسیر رودخانه زرینه‌رود قرار دارد. نام پیشین آن کوروش کبیر بوده که بعد از انقلاب ۱۳۵۷ به نام شهید کاظمی تغییر یافت.

بوستان ساحلی

تندیس مبارزه با پلیدی واقع در کیوه‌رش

طول تاج این سد ۵۳۰ متر و ارتفاع آن از پی ۵۰ متر است. با افزایش حجم مخزن سد در سال ۱۳۸۴، حجم کل مخزن سد به ۷۶۲ میلیون مترمکعب رسید. این سد علاوه بر تأمین آب شهرهای بوکان٬میاندوآب و عمده آب شهر تبریز، سالیانه بیش از یکصد میلیون متر مکعب آب شرب و صنعت و در حدود ۵۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی مناطی از استان آذربایجان شرقی نیز آبیاری می‌کند. همچنین این سد هرساله پذیرای هزاران نفر از سرتاسر کردستان، آذربایجان و دیگر نقاط ایران می‌باشد.

بوستان ساحلی

نوشتار اصلی: بوستان ساحلی بوکان

یکی از بزرگترین پارک‌های واقع در استان آذربایجان غربی است و در قسمت غربی بوکان قرارگرفته است و به سه‌بخش تقسیم شده است که عبارتند از: بخش مجتمع تفریحی برده‌رش (کوه‌سیاه)؛ کوه‌هی درچندصدقدمی این پارک قراردارد و دارای طبیعت بکر و سرسبزی است.

بخش شمالی پارک نیز باغ‌های امیرآباد قرارگرفته‌اند باغهای معروف آلبالوی امیرآباد هر ساله پذیرای عده زیادی از مردم کردستان است.همچنین از حاشیه این پارک رود سیمینه رود عبور می‌کند.

شمال این پارک دارای امکاناتی همچون: زمین بسکتبال،شهربازی، زمین اختصاصی فوتسال، امکانات ورزشی، مسیرهای جهتدار دوچرخه سواری است. بخش جنوب پارک نیز به پیست اسکی، بوفه، امکانات تفریحی،سینماچندبعدی، شهربازی و نمایشگاههای صنایع دستی اختصاص دارد.

کوه سیاه

پارک جنگلی برده رش یکی از مراکز تفریحی و گردشگری شهر بوکان می‌باشدکه در غرب شهر در نزدیکی باغهای امیرآباد و در شرق رودخانه سیمینه رود واقع شده است. در مجتمع گردشگری کوه سیاه با کاشت بیش از ۱۰۰۰ اصله نهال سرو نقره‌ای و خمره‌ای، فاز اول آن در سال ۱۳۸۴ به پایان رسید. این پارک از نظر توپوگرافی بر شهر بوکان کاملاً مسلط است، تفرجگاه بوکان بزرگترین تفرجگاه و پارک جنگلی استان آذربایجان غربی بشمار می‌آید. همچنین احداث مراکز مختلف فرهنگی، ورزشی و تفریحی با هدف تکمیل این پارک جنگلی یکی از اولیت‌های مُهم صنعت گردشگری شهرداری بوکان می‌باشدکوه سیاه بعنوان بزرگترین جاذبه طبیعی شهرستان بوکان بشمار می‌رود که پتانسیل تبدیل شدن به دهکده‌ای توریستی را دارد.

ساختار شهری

گسترش

خاستگاه اولیه بوکان درپیرامون چشمه یا حوضخانه آن بود. درحدود ۱۱۵ سال قبل مرحله‌ای از جذب جمعیت و توسعه آبادی دراطراف هستهٔ اولیه آن یعنی قلعه سردار، مسجد جامع و استخر آغاز شد.

مهم‌ترین عوامل شکل گیری هسته اولیه شهر بوکان، عامل طبیعی سیاسی و مذهبی بوده است. بطوری که وجود چشمه بعنوان منبع اصلی تأمین کننده آب آشامیدنی و محلی برای اجرای مراسمات محلی و بومی بوده است و به همین دلیل یکی از عوامل اصلی شهر بوکان وجود چشمه‌ای بنام «حه‌وزه گه‌وره» بوده است و از آنجا که شهر بوکان به دلیل موقعیت استراتژیک و ارتباطی که با مناطق و شهرها و روستاهای پیرامون داشته از نظر سیاسی نیز نسبت به سکونتگاههای دیگر از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است به همین جهت محلی برای اجرای سیاستهای حکومت مرکزی در این منطقه بوده و وجود قلعه سردار گویایی این واقعیت است. این قلعه در نزدیکی چشمه اصلی واقع شده است و همچنین به دلیل اهمیت دین اسلام برای حاکمان و مردم شهر؛ مسجد جامع بوکان نیز در همان دورهٔ قاجار در نزدیکی قلعه و چشمه احداث شده است.

در قرن بیستم میلادی تغییرات قابل توجهی در شهرهای ایران و عموماً شهر بوکان به طور خالص روی داده است. ورود نظام سرمایه داری و معماری مدرن و از همه مهم تر ورود اتومبیل و به طبع آن ساخت شبکه راههای ارتباطی و خیابان بندی، ظاهر شهر بوکان دچار دگرگونی شد. بوکان به دلیل داشتن تنگناهای ژئومورفولوژی به صورت خطی و در محور رودخانه سیمینه رو ودامنه کوه نعل شکن (نالشکینه) رشد و توسعه پیداکرده است.

گسترش بوکان حول هسته اولیه وعمومأ درامتداد شمال وجنوب تشکیل یافته وباعث پدید آمدن قصبه بوکان شده است، دراوایل سلطنت محمدرضاپهلوی ودربحبوحه جنگ دوم جهانی(۱۳۲۰) آغاز شده وتاحدود سال ۱۳۴۶ ادامه پیدا کرده است، توسعه شهری که سال ۱۳۴۶ آغاز وتاحدود سال ۱۳۵۵ادامه پیداکرده است.

از سال ۱۳۴۰ تااکنون این شهر گسترش زیادی را تجربه نموده‌است و در حال حاضر تاپای کوه نعل شکن و زمین‌های اطراف سیمینه رود به زیرساخت و سازهای شهری قرارگرفته است، گسترش شهربوکان بیشتر در جهت شمالی-جنوبی بوده و زمین‌های حاصلخیز برای کشاورزی را اشغال نموده است.

تااین تاریخ رشد شهرنشینی آن سریعتر شده وبه علت وجود عوامل باز دارنده توسعه از قبیل رودخانه وارتفاعات درقسمت غرب وشرق بوکان، این توسعه اکثراً درجهت خط معینی در امتداد شمال جنوب شکل گرفته است. شهر بوکان ۶/۸ درصد از مساحت استان آذربایجان غربی را در برگرفته است. اکنون قدیمی‌ترین محلهٔ بوکان قلعهٔ سردار می‌باشد.هم اکنون شهر بوکان با پهنه‌ای حدود ۸ کیلومتر یکی از شهرهای پرجمعیت و بزرگ استان آذربایجان غربی می‌باشد. طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ از جمعیت کل شهرستان بوکان، ۷۴/۲۵ درصد به نقاط شهری اختصاص دارد.

• 

  نگارهٔ قدیمی از قلعه سردار و حوضخانه بوکان

• 

  بوکان در سال۱۳۳۰

• 

  دورنمایی از بوکان در سال۱۳۲۰

• 

  نقشه هوایی شهر بوکان، مربوط به قبل از انقلاب

• 

  نقشه هوایی بوکان در سال ۱۳۳۴

شهرداری

نوشتار(های) وابسته: فهرست شهرداران بوکان

تاحیه‌های شهرداری بوکان

شهرداری بوکان در اوایل دوره پهلوی دوم در سال ۱۳۲۷ تأسیس شده است که اکنون بیش از نیم قرن از تأسیس آن می‌گذرد. در بدو تأسیس؛ جمعیت شهر قریب به ۵٫۰۰۰ نفر بوده و نخستین شهردار نیز شخصی بنام عمر ایلخانی زاده بود. تا قبل از این تاریخ، بوکان را یک قصبه بزرگ می‌نامیدند. شهرداری بوکان در سال۱۳۹۰ در میان ۴۲ شهر استان آذربایجان غربی درجه هشتم را بخود اختصاص داده است.

مناطق دارای شهرداری

شهر بوکان به سه ناحیه از سوی شهرداری تقسیم بندی شده‌است.

فضای سبز

در سال ۱۳۸۵ مساحت کل فضای سبز بوکان ۷۷۰٬۰۰۰ مترمربع برابر با ۷۷ هکتار که سرانه فضای سبز این شهر برای هرنفر ۴٫۳۸ مترمربع بوده‌است.

سلامت و بهداشت

فریدریش آلمانی، درمانگاه بوکان سال ۱۳۲۶ شمسی

اولین درمانگاه بوکان در سال ۱۳۲۶ باسپرستی دکترفریدریش و همسرش (ارویر) که از یهودی‌های آلمانی تبار بودند درجنوب این شهر ساخته و پس از تکمیل آن رسماً فعالیت خود را آغاز نمود. در سال ۱۳۳۰ درمانگاه ۳۰ تخته‌خوابی در بوکان در زمینی به مساحت ۳۰۹۶ متری با سپرستی دکتر فریدریش و باتلاش جمعی از اعضای شیروخورشید (هلال احمر) ساخته شد و این درمانگاه تاسال ۱۳۵۰ مشغول به فعالیت بود. سپس در سال ۱۳۴۵ نخستین بیمارستان بوکان بانام کوروش کبیر با پنجاه تخت باساختمانی یک طبقه در شمال شهر احداث گردید که اکنون با نام بیمارستان قدیم در میان مردم شناخته می‌شود.بیمارستان شهیدقلی پور در دههٔ ۷۰ با ۹۶ تختخواب در شرق شهر احداث و تأسیس گردید.در سال ۱۳۸۸ طرح توسعه این بیمارستان از ۹۶ تخت به ۲۴۰ تصویب به مرحله اجرا رسید و هم اکنون در حال احداث است.شهر بوکان باجمعیت بالغ بر ۱۷۰هزار نفر تنها دارای یک بیمارستان فعال می‌باشد که کمبود پزشک، امکانات و تختخواب موجب ناراضایتی مردم این شهر شده‌است.

سازمان‌ها

تاریخ تأسیس نخستین سازمان‌های دولتی، بانک‌ها، ادارات، کتابخانه‌ها، موسسات و مراکز آموزشی و فرهنگی در شهر بوکان

• بانک ملی: ۱۳۴۱
• کتابخانه عمومی: ۱۳۴۰
• بخشداری: ۱۳۱۵
• مدرسه دولتی: ۱۳۰۷
• درمانگاه: ۱۳۲۶
• پست و تلگراف: ۱۳۱۵
• انجمن ادبی: ۱۳۷۳
• اداره دخانیات: ۱۳۱۷-۱۳۱۸
• شهرداری: ۱۳۲۷
• هلال احمر: ۱۳۲۸
• چاپخانه: ۱۳۲۵
• بیمارستان: ۱۳۴۵
• فرمانداری: ۱۳۶۹
• شبکه درمان و بهداشت: ۱۳۶۴
• ثبت و احوال: در سال ۱۳۰۷ مرکزی بنام اداره سجل احوال نیز در بوکان تشکیل شد.

گردشگری

بناها

بناهای تاریخی و مساجد بوکان طول قدمتشان محدود به دوره قاجار است که می‌توان به آرامگاه حمامیان ،آرامگاه سرداران مکری،قلعه سردار، آرامگاه شیخ احمد مکریانی، مسجد حمامیان و مسجد جامع بوکان اشاره کرد.بوکان با داشتن۸۰ اثر تاریخی ثبت شده درفهرست آثار ملی بعنوان یکی از شهرهای تاریخی ایران بشمار می‌آید.

غارقلایچی، عمیق‌ترین غار آبی-آهکی ایران

غار عمیق قلایچی

غار عظیم غار قلایچی با دهانه‌ای بزرگ به قطر ۸ متر، سالها با داستانهای فراوان پر رمزو رازترین مکان نامشکوف بوکان بود تا اینکه در سال ۱۳۸۱ نخستین تیم منتخب از کوهنوردان بوکان موفق به فرود از چاه نخست این غار به طول ۱۱۰ متر شدند، سپس در سال ۱۳۸۴ تیم مجهزتری به سرپرستی مقبل هنرپژو کوهنوردی عضو تیم ملی توانست سه تالار عظیم این غار را بعد از چاه مورد شناسایی و طول مسیر پیمایش شده این غار را به حدود ۳۰۰ متر برساند. ازآن سال به بعد تیمهایی وارد این غار شده و هرکدام مقداری از آن را بازدید کردند تا بالاخره تیمی از باشگاه سنگنوردان بوکان موفق به پیشروی بیشتر و نقشه برداری حدود ۴۰۰ متر ازاین غار برای اولین بار شدند.

غار قلایچی در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان بوکان و در مجاورت محوطه باستانی قلایچی که از مراکز تمدن مانایی هاست قرارگرفته و از جمله غارهای طبیعی به شمار می‌آید که در اثر نفوذ آب به درون لایه زمین شکل یافته و از نظر ساختاری می‌توان آن را از جمله غنی‌ترین غارهای مکشوف در ایران به شمارمی رود. دهانه غار با قطر ۸ متر در ارتفاع ۱٬۷۵۰ متری کوهی با همین نام قراردارد. گفته می‌شود این غار عمیق‌ترین چاه طبیعی کشف شده در ایران است.

تپه قلایچی

بوکان هویت تاریخی خود را از قلعه قلایچی در مجاورت روستای قلایچی در هشت کیلومتری شمال شرقی بوکان می‌گیرد؛ که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن ماناها در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب ایران که برخوردار از تمدن و قانون بودند است. حاکمان قلعه تاریخی قلایچی معبد این قوم متمدن بودند که نزدیک به سه هزار سال پیش مدت زمانی در این ناحیه سکونت و حکم رانی کرده‌اند وآنچه از اجزای معماری این تمدن کهن در این قلعه باستانی به دست آمده با تمدن‌های مشابه و هم‌زمان خود (از جمله حسنلو) در نقده و (زیویه) در سقز که از نظر جغرافیایی با قلعه قلایچی هم حوزه‌است، قابل مقایسه و برابر دانست به گونه‌ای که آثار معماری مکشوفه از نظر مشخصاًت و نقشه بیش از هر چیز بیانگر یک معبد بزرگ است.

مقبره سردار

آرامگاه تاریخی سرداران مکری (محل دفن شخصیت های سرشناس منطقه و خانواده عزیزخان) که مربوط به دوره قاجاریه است، امروزه در پارک عمومی ملت شهربوکان قرارگرفته‌است. این مقبره در انتهای پارک قراردارد. مقبره در سطح ۱۹۸ متر مربع و دارای یک گنبد مرکزی، ایوان و دو دهلیز در طرفین است. مصالح به کار رفته در پی بنا از سنگ لاشه به صورت، دیوارها، گنبد و طاق‌ها از آجر چهار گوش است.

بنای قاجاری آرامگاه سرداران مکری واقع در پارک ملت

در ضلع جنوبی ورودی بنا–ایوانی با دو ستون سنگی قرار دارد. این مقبره محل دفن خانواده «عزیز خان مکری» داماد امیرکبیر و فرمانده کل قشون ناصرالدین شاه بوده‌است. گورستان خانواده سردار به عنوان یکی از مکان‌های مهم تاریخی شهر در سال ۱۳۸۲ توسط میراث فرهنگی کشور ثبت شده‌است. مقبره اصلی سردار عزیزخان مکری در رواق پایین پا مقبره سید حمزه در پارک مقبرةالشعرا تبریز قرار دارد.

آرامگاه حسن زیرک

مجتمع فرهنگی و گردشگری حسن زیرک

مجتمع گردشگری حسن زیرک در فضای بیش از ۱۰۰۰ مترمربع احداث شده است که دارای فضای سبز و گل کاری و نورپردازی می‌باشد، مجتمع در دامنه کوه نالشکینه ساخت شده است و آرامگاه هنرمندان برجسته کُرد استاد حسن زیرک، قادر عبدالله زاده نیز در این مجتمع قرارگرفته‌اند و هر ساله پذیرای صدها نفر از دوستداران هنر و موسیقی کردی از مناطق مختلف کُردنشین ایران و بخصوص اقلیم کُردستان عراق است.

مساجد

نخستین مسجد بوکان؛ در دوره قاجار ساخته شده است و اکنون این بنا بعنوان مسجدجامع این شهر کاربرد دارد. همچنین ملاسلام شیخ اسلامی اولین امام جمعه بوکان در دوران عزیزخان مکری بود

شهر بوکان دارای بیش از ۶۵ مسجد است که از مساجد مهم آن می‌توان به اسامی زیر اشاره کرد.

• مسجد صلاح الدین ایوبی
• مسجد ایلخانی زاده
• مسجد محمدحسین خان سردار مکری(بازار)
• مسجد جامع
• مسجد خلیفه شیخ حسام الدین
• مسجد جمال الدین اسدآبادی
• مسجد سیدقطب
• مسجد بلال حبشی
• خانقا

• مسجد عزیزخان سردار مکری
• مسجد محمدمطصفی
• مسجدامام حسین
• مسجد امام حسن
• مسجد امام علی
• مسجد صفا
• مسجد قدس
• مسجد نور
• حسینیه فاطمیه

• مسجد حضرت ابراهیم
• مسجد حضرت عمر
• مسجد حضرت ابوبکر
• مسجد امام شافعی
• مسجد قبله
• مسجد حضرت فاطمه
• مسجد سلمان فارسی
• مسجد الرسول
• مسجد ایمان

نمایی از داخل مسجد حمامیان

نوشتار اصلی: مسجد حمامیان

مسجد حمامیان در نزدیکی شهر و در کنار روستای حمامیان قرارگرفته‌است، بافت این مسجد به سال ۱۲۸۸هجری شمسی و قبل از جنگ جهانی اول ساخته و بنا شده‌است، بانی این مسجد محمود آقا ایلخانی زاده و معمار آن معمارباشی مراغه‌ای بوده‌است. بنای مسجد بابلان مربع شکل و بصورت تک گنبدی با مصالح سنگ لاشه‌ای در پی و آجر چهارگوش در بدنه و گنبد پوششی بصورت دو لایه با ظرافت خاصی بنا گردیده و بعد از احداث بنای مسجد واحدهایی تحت عنوان مدرسه متصل به بنای مسجد ساخته شده‌است.

نوشتار اصلی: مسجد جامع بوکان

مسجد جامع بوکان در کنار تپهٔ قدیمی قلعه سردار و در ضلع شرقی رود سرآب قرار گرفته‌است، این مسجد به دستور حاکم وقت بوکان ساخته شده است که بعدتر یعنی در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی بنای مسجد گسترش یافت و ۴ گنید آجری و ۳ ستون به آن اضافه شد، در حال حاضر این بنا برای برگزاری نماز جمعه بوکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسجد جامع بوکان را علی اصفهانی در سال ۱۲۷۴ هجری شمسی با ۱۲ گنبد و ۶ ستون از جنس سنگ‌های آهکی تراشدار بنا کرد.

خانه‌ها

نگاره قدیمی از قلعه سردار

نوشتار اصلی: قلعه سردار بوکان

قلعه سردار بوکان یکی از مکان‌های مشهور در بوکان می‌باشد که قدمتی تاریخی دارد، این قلعه در زمان عزیزخان مکری که یکی از رجال سیاستمدار دورهٔ ناصرالدین شاه قاجار بود ساخته شده است. با آغار انقلاب ایران این قلعه نیز تخریب شد و بعنوان پایگاه نظامی ازآن استفاده شد، تا اینکه در دههٔ ۸۰ به کلی نابود شد، این مکان تاریخی دارای سنگهای مفقوش و بسیار زیبا بود اما به دست غارتگران و عده‌ای مورد دستبرد قرار گرفت و هرچه داشت به سرقت رفت.

کوزه‌ها و سفال‌ها، آجر و خشتها که مربوط به دوره قاجار بودند که با واگذاری زمین این بنای تاریخی به سپاه پاسداران توسط میراث فرهنگی شهرستان بوکان اثری از آنها باقی نماند. با تخریب این بنا و ساخت و سازهای غیره قانونی در آن؛ جمعی از مردم بوکان در سال ۱۳۹۰ در نامهٔ به امضای ۱۵۰ نفر از مردم و فعالان میراث فرهنگی شهر بوکان برای دادسرای عمومی و انقلاب این شهر که خواستار توقف فوری عملیات تخریب و درصورت نیاز، بازداشت متهمان و تخریب کنندگان شده‌اند.

قلعه سردار بوکان باوجود قدمتش در فهرست میراث ملی ایران ثبت نگردیده است.

ترابری

در طرح جامع حمل و نقل ایران، براساس آن کشور به پنجاه‌وچهار منطقه تقسیم شده است که شهر بوکان در منطقهٔ هشتم این تقسیم بندی قراردارد.

بوکان مرکز ناحیه جنوب و جنوب شرقی دریاچه ارومیه عنوان شده‌است و مهم‌ترین جاده ترانزیتی غرب کشور می‌باشد و هم اکنون ۱۳ استان از راه‌های مواصلاتی شهرستان بوکان تردد می‌کنند. این شهر بر سر راه‌های ارتباطی سه استان مهم آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان قرارگرفته و از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است بطوری که ارتباط در شهرهای ناحیه‌ای شمالغرب کشور نظیر تبریز و سنندج بایکدیگر بدون عبور از این شهر امکان پذیرنیست.

جاده مهم ۲۱ که از بوکان نیز می‌گذرد و مراکز استان‌های غرب ایران را به هم متصل می‌کند و سپس به مرز جمهوری آذربایجان ختم می‌شود.

جاده ۲۱

فاصلهٔ شهر بوکان با برخی از مناطق پر رفت‌وآمد:

شهر مقصد	فاصله(KM)
تهران	۶۲۲
تبریز	۲۲۲
ارومیه	۱۸۵
کرج	۵۸۳
شیراز	۱۳۵۴
سردشت	۱۲۵
مریوان	۱۷۵
اهواز	۸۴۴
اراک	۵۲۲
اردبیل	۴۳۱
سنندج	۲۳۱
اصفهان	۸۷۰
کرمانشاه	۳۶۳
رشت	۴۸۷

راه‌آهن

برای اولین بار در فاصلهٔ سالهای ۱۳۷۰-۱۳۷۳ به وزارت راه و ترابری ابلاغ شد که طرح مطالعاتی احداث راه آهن مراغه به بوکان را آغاز نماید. اما انجام نشد. در مرداد۱۳۹۰ مجدداً مصوبه طرح مطالعاتی راه‌آهن مراغه-میاندوآب به بوکان ابلاغ و از سوی معاون اول دولت احمدی نژاد ابلاغ گردید.اما باگذشت بیش از ۲۰ سال هنوز پروژه راه آهن بوکان به مرحله اجرا نرسیده است و معلق می‌باشد.

پایانه مسافربری

شهر بوکان دارای شش پایانه مسافربری بین شهری فعال می‌باشد که نخستین پایانه مسافربری متمرکز برروی شهر در سال۱۳۹۰باوسعت ۱۵۸۰۰ مترمربع با زیربنای ۱۰۰۰مترمربع به بهره‌برداری رسیده است، این ترمینال بهمراه یک جایگاه اختصاصی سوخت CNG می‌باشد.هرچند به علت مکان یابی اشتباه و عدم کارشناسی برای این پایانه مسافربری اعتراضاتی دربین مردم این شهر صورت گرفت.

اتوبوس‌رانی

سازمان اتوبوسرانی بوکان در سال ۱۳۸۱ افتتاح گردیده است. بیش از۴۹دستگاه اتوبوبس در سطح شهر و حوزه‌های استحفاظی به فعالیت اشتغال دارند وهمگی آنها به بخش خصوصی واگذار شده‌اند. تعدا ۲۷ دستگاه از اتوبوس‌های این سازمان بنز ۳۵۵ و تعداد ۲۲ دستگاه دیگر بنز ۴۷۵ می‌باشند.در روز تعداد ۱۹۹۲۰ نفر و در ماه ۵۹۷۶۶۰۰ نفر توسط اتوبوسهای سازمان اتوبوسرانی بوکان جابجا می‌شوند.

تاکسی‌رانی

در شهر بوکان بیش از یک هزار تاکسی فعال وجوددارد، که حدود ۷۵ درصد جابجائی مسافرین درون شهری را بخود اختصاص داده است، از این تعداد تاکسیهای ویژه و پلاک سفید مختص موسسات وآژانسهای تلفنی سطح شهر ۲۹۹ دستگاه و پلاک قرمز ۵۵۰ دستگاه تاکسی می‌باشند.

ورزش

فوتبال

پاس و استقلال جزو اولین تیم‌های فوتبال در قبل و بعد انقلاب در بوکان بودند.

سردار بوکان باشگاه‌ورزشی فوتبال این شهر در سال ۱۳۷۹ تأسیس شد و در سالهای ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ نایب قهرمان و قهرمان لیگ برتر استان آذربایجان غربی بوده‌است.

اکنون تنها تیم فوتبال بوکان در حال حاضر در لیگ‌های کشوری، تیم نوروز بوکان می‌باشد که در لیگ دسته سه کشور حضور دارد، همچنین این تیم در سال ۱۳۹۲ قهرمان لیگ برتر استان آذربایجان غربی شد.باشگاه نوروز در سال ۱۳۸۹ تأسیس شده است.

کوهنوردی

ورزش کوه‌نوردی در سالهای پیش از انقلاب ۱۳۵۷ نه‌به‌شکل امروز بلکه بیشتر در آموزشگاه‌ها به صورت گردش درحال انجام بود، اولین گروه‌های کوهنوردی به شیوه نوین در سالهای ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰ توسط دبیرانی که از مرکز و شهرها به بوکان آمده بودند برپا شد و در سال ۱۳۶۷ نخستین هیئت کوهنوردی در این شهر آغاز به فعالیت نمود، درحال حاضر ۱۵ گروه‌کوه‌نوردی در سطح شهرستان بوکان حضور دارند و همچنین باوجود دیواره‌های سنگ نوردی در باشگاه‌ها سنگ نوردی بوکان نیز به صورت فعال زیر نظر هیئت کوهنوردی بوکان به فعالیت می‌پردازند. هیئت کوه‌نوردی بوکان از فعال‌ترین هیئت‌های ورزشی در سطح استان آذربایجان غربی و ایران است.

شطرنج

هیئات شطرنج بوکان در سال ۱۳۶۸ تأسیس شده است و یکی از قطب‌های اصلی شطرنج آذربایجان غربی و کردستان بشمار می‌آید؛ شطرنج بوکان این قابلیت و توانایی را داشته که در سال ۱۳۸۹ میزبان سومین دوره مسابقات کشوری جام چی چست باحضور اساتید بزرگ شطرنج ایران و بازیکنان تیم ملی باشد. همچنین بوکان در سال۱۳۹۰ مجوز برگزاری مسابقات بین‌المللی را از فدراسیون شطرنج دریافت کرد و در این تاریخ اولین مسابقاًت بین‌المللی جام بوکان با حضور بازیکنان پنج کشور مختلف در هتل ایزدی این شهر برگزار گردید.

امکانات ورزشی

بوکان دارای بیش از ۱۸ باشگاه ورزشی روباز و سرپوشیده شامل سالن‌های آمادگی جسمانی، پیتلاس، بدنسازی، بوکس، پینگ‌پنگ،تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، بینت بال، ورزش‌های رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنه‌برداری و ووشو،فوتبال، والیبال و هندبال، زمین‌های اسکیت، اسب سواری و تیراندازی با کمان و چمن‌های طبیعی و مصنوعی و استخر شنا است.همچنین شهر بوکان دارای یک ورزشگاه ۵ هزار نفری می‌باشد.

ره‌آوردها

بامیه و زولبیا، شیرینی معروف بوکان

غذاهای سنتی

مردم بوکان نیز همانند مردم دیگر شهرهای ایران در فصول مختلف غذاهای گوناگون و سنتی مختص بخود را دارند که می‌توان به (اسفناج)،دلمهٔ برگ مو، گیلاخه، برویش یا بروش (بلغور)، کنگر و ماست، هلیماو، دوکلیو(آش دوغ)و کلانه اشاره نمود.

سوغات

فرش دستباف بوکان مکری

از سوغات بوکان می‌تواند به شیرینی بامیه و زولبیا، ماهی، کلوچه‌های محلی، تخم آفتابگردان، پنیر کوزه، ترشی محلی، لبنیات و میوه‌های فصلی اشاره کرد.

صنایع دستی

صنایع دستی بوکان قالی بافی، سجاده بافی، پارچه بافی، فرش دستباف، جاجیم، گلیم، کلاش (نوعی کفش کردی) و طرحهای چوبی می‌باشند.

قالی بافی یکی از مهم‌ترین صادرات صنایع دستی بوکان در آذربایجان غربی بشمار می‌رود که به خارج از ایران نیز صادر می‌شود. درهمین رابطه مجلس فرانسه با فرش قالیبافان بوکانی با ۳۵۰ متر مربع مساحت تزیین شده است.هشتادو پنج درصد فرش تولیدی این شهرستان به خارج از کشور صادر و مابقی آن نیز در داخل کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرش بوکان به‌علت طراحی ویژه و کیفیت بالا دارای شهرت است.

منابع

فارسی

• روحاًنی، بابا مردوخ. تاریخ مشاهیر کُرد-عرفاً، علما، ادبا، شعرا(۳ جلد). چاپ اول. تهران: سروش، انتشارات صداو سیما، ۱۳۹۰. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۱۲۰۱۹۶۰. 
• توکلی، محمدرئوف. جغرافیا و تاریخ بانه کردستان. چاپ اول. تهران، فروردین ۱۳۶۳. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۵۸۲۱۳۵۵. 
• پیگولوسکایا، نیناویکتوروونا. شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمهٔ عنایت الله رضا. تهران، بیستم بهمن ۱۳۸۷. شابک ‎۹۷۸۶۴۴۴۵۱۰۹۶. 
• روژبیانی، محمدجمیل. فرمانروای مکریان در کردستان از دوران باستان تا عصر قاجار. چاپ اول. تهران، ۱۳۸۱. شابک ‎۹۶۴۶۸۷۶۱۰۲. 
• پور احمد، احمد. «ویژگیها و توزیع جغرافیایی بازسازی مناطق جنگزده استان آذربایجان غربی». دو ماهنامه بررسی‌های تاریخی، ش. ۱۵۰ (۱۳۷۸): ۵۹ تا ۶۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۳ آوریل ۲۰۱۴. 
• پدرام، محمود. تمدن مهاباد: مجموعه آثار باستانی از قلعه دم دم تا تخت سلیمان. چاپ دوم. تهران، تابستان ۱۳۷۴. 
• حسن‌زاده، یوسف. یادگارهای ایزیرتو بوکان. چاپ اول. تهران: شومیز، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۰۴۰۱۴۰۸. 
• خالدی، شورش. نقشه مصور گردشگری و فرهنگی شهر بوکان. چاپ اول. بوکان، ۲۰۱۰. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۰۴۴۱۵۱۰. 
• شاملو، احمد و کریس کوچرا. «هفته نامهٔ کتاب جمعه». کردستان و جمهوری مهاباد (تهران) ۹، ش. ۱۹ و ۲۰ (۲۹ آذر ۱۳۵۸): شماره۱۹ از صفحه ۹ تا ۳۰ و شماره۲۰ از صفحه ۷۸ تا ۹۶. بازبینی‌شده در ۱۶ فوریهٔ ۲۰۱۵. 
• سلطانزاده، حسین. مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، فروردین ۱۳۶۸. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۷۷۸۳۷۷۴. 
• محمدی، آیت. سیری در تاریخ سیاسی کُرد، به انضمام پیشینه تاریخی کُردهای قم. چاپ سوم. تهران-پرسماًن، تابستان ۱۳۹۰. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۲۸۳۵۱۳۳. 
• ساوینا. نام اقوام در جغرافیای ایران. ترجمهٔ حسین مصطفوی گرو. تهران، پاییز ۱۳۸۰. 
• دومورگان، ژاک ژان ماری. جغرافیای غرب ایران. ترجمهٔ کاظم ودیعی. چاپ دوم. تبریز: نشرچهر، ۱۳۳۸. 
• شیخی، غفور. جامعه ورزشی بوکان. ج. ۹. صدای آشنا، ۱۳۹۰. ۳. بازبینی‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۵. 
• زکی بیگ، محمدامین. زبده تاریخ کرد و کردستان. تهران: توس، زمستان ۱۳۸۸. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۳۱۵۵۶۵۰. 
• شریعت، کریم. «بوکان». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۲۰۱۳. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲ فوریه ۲۰۱۵. بازبینی‌شده در ۲ فوریه ۲۰۱۵. 
• خضری، سعید. جغرافیای تاریخی موکریان در چهار سده اخیر، شمارهٔ ۹۲. تهران، بهار ۱۳۸۸. 
• ارفع، حسن. کردها: یک بررسی تاریخی و سیاسی. چاپ اول. تهران، ۱۳۸۷. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۶۸۷۶۲۵۵. 
• احسان یغمایی. هگمتانه در بوکان است نه همدان. روزنامه سرمایه، ۱۳۸۵. ۷. بازبینی‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۵. 
• شهرداری بوکان. کاروان عمراًن و توسعه. چاپ اول. بوکان: اندیشه، تابستان ۱۳۹۰. 
• افخمی، ابراهیم. تاریخ فرهنگ و ادب مکریان-بوکان. چاپ اول. سقز: محمدی، ۱۳۶۴. 
• اورویل، ویلیام. سرزمینی شگفت‌انگیز و مهربان و دوستداشتنی. ترجمهٔ فریدون سنجر. چاپ اول. تهران: گوتنبرگ، ۱۳۷۷. شابک ‎۹۶۴۶۰۰۶۲۷۲. 
• اصغر ضرابی. تحلیل مدیریت مواد زائد جامد شهری، با تأکید بر بازیافت زباله (مطالعه موردی؛ شهر بوکان). ج. ۲۳. تهران: جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، زمستان ۱۳۹۱. ۴۸. بازبینی‌شده در ۸ فوریهٔ ۲۰۱۵. 
• صمدی، سیدمحمد. ضمیمه کتاب نگاهی به تاریخ مهاباد. چاپ اول. مهاباد: رهرو، ۱۳۸۰-۱۳۸۱. شابک ‎۹۶۴۶۸۰۶۳۰۹. 
• سرمست، بهرام و نادر زالی. «انتظام فضایی شبکه شهری و برنامه ریزی جمعیتی در افق ۱۴۰۰؛ مطالعه موردی: آذربایجان». فضلنامه مطالعات راهبردی (تبریز) ۲، ش. ۴۸ (۱۳۸۹). بازبینی‌شده در ۱۶ فوریهٔ ۲۰۱۵. 
• بهرام بیگی، محمد. ایل فراموش شده. چاپ اول. بوکان: آراس، ۱۳۹۲. شابک ‎۹۷۸۶۰۰۵۸۵۶۷۲۹. 

کردی

• علی یار، ناصر. ڕه‌خنه له کتیبی بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا). چاپ اول. تهران، ۱۳۹۲. شابک ‎۹۷۸۹۶۴۰۴۹۳۸۸۵. 
• محمدیان، رحمان. بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا. چاپ اول. تهران: کوله‌پشتی، تابستان ۱۳۸۹. شابک ‎۹۷۸۶۰۰۵۸۱۶۰۹۹. 

انگلیسی

• United, States. “The GEOnet Names Server (GNS) provides access to the National Geospatial-Intelligence Agency's (NGA) and the U.S. Board on Geographic Names's (BGN) database of geographic feature names and locations for locations outside the United States.”. In GEOnet Names Server. 2008. Retrieved 10 Feb 2015. 
• Hassanpour, Amir. “BŪKĀN MUKRI”. In Encyclopædia Iranica. 15 Dec 1999. Retrieved 15 Dec 2013. 
• Jerusalem. “The Israel Museum”. In itraveljerusalem.. 2000. Retrieved 15 Jan 2014. ISBN 9652782386
• Hassanzadeh, Yousef. “The glazed bricks from Bukan (Iran)insights into Mannaean art”. In zertu. March. Retrieved 14 Jan 2014.  Vol 80 No 307
• Kjeilen, Tore. “Bukān”. In Looklex Encyclopaedia. 15 Dec 1996. Retrieved 31 Oct 2014. 
• Beeri, Ora Schwartz. “The Jews of Kurdistan Daily Life Customs Arts and Crafts”. In Jews. March. Retrieved 3 Feb 2014.  ISBN 9789652782380
• Pierre, Oberling. “DEH-BOKRĪ”. In Encyclopædia Iranica. 15 Dec 1999. Retrieved 15 Dec 2013. 
• Vladimir Minorsky. “MONGOL PLACE-NAMES IN MUKRI KURDISTAN”. In MINORSKY. 1930-1957. Retrieved 17 Jan 2014. 

برای مطالعه بیشتر

• ناهید، ایرج. نظری به خانواده عبدالرحمن بیگ مکری. چاپ اول. تهران، ۱۳۸۶. 
• آندره لومر. «کشف یک کتیبه به زبان آرامی مربوط به قرن هشتم قبل از میلاد در بوکان». نشریه هنر و معماری (اثر)، ۱۳۷۷. 

پیوند به بیرون

در پروژه‌های خواهر می‌توانید در مورد بوکان اطلاعات بیشتری بیابید.

---

در میان واژه‌ها از ویکی‌واژه
در میان کتاب‌ها از ویکی‌کتاب
در میان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
در میان متون از ویکی‌نبشته
در میان تصویرها و رسانه‌ها از ویکی‌انبار
در میان خبرها از ویکی‌خبر
در میان گونه‌ها از ویکی‌گونه
در میان سفرنامه‌ها از ویکی‌سفر

مراکز شهری

• شهرداری بوکان
• فرمانداری بوکان