شیخ محمد خیابانی

برای دیگر کاربردها، خیابانی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

محمد خیابانی
کارت پستال شیخ محمد خیابانی در سال آخر عمر
زادروز	۱۲۵۹ خورشیدی ۱۲۹۷ (قمری) خامنه نزدیکی تبریز
درگذشت	۲۲ شهریور ۱۲۹۹ ۲۹ ذیحجه ۱۳۳۸ (قمری)
علت مرگ	تبریز
آرامگاه	شهر ری - باغ طوطی جوار بقعه شاه‌عبدالعظیم
منصب	روحانی آزادی‌خواه تبریز رئیس مجاهدین آذربایجان، رهبر جناح تجدد حزب دموکرات و سردبیر روزنامه تجدد
همسر	همسر اول: دختر سیدحسین خامنه‌ای همسر دوم: خیرالنساء نیک پندار (ملقب به خانم آغا)، دخترعموی خیابانی
فرزندان	فاطمه، محمود، ربابه، حسن، هاشم، محمد
والدین	حاج عبدالحمید، بانو رقیه سلطان

شیخ محمد خیابانی (۱۲۵۹ ش. ۱۲۹۷ / ه. ق. - ۱۲۹۹ ش. / ۱۳۳۸ ه. ق.) از روحانیون آزادی‌خواه تبریز در خامنه در نزدیکی تبریز متولد شد. خیابانی از فعالان سیاسی در دوره انقلاب مشروطه ایران بود. او در مجلس دوم به وکالت رسید و بعد از دورهٔ دوم ودر حین جنگ جهانی اول به تبریز رفت و قیام نمود و اقدام به تشکیل دولت آزادیستان نمود. عاقبت با ورود والی جدید مخبرالسلطنه در تبریز کشته شد.

§زندگینامه

شیخ محمد، فرزند حاجی عبدالحمید، بازرگانی اهل خامنه بود. او پس از تحصیل فقه و اصول تا نزدیک مرحله اجتهاد، هیئت و نجوم را آموخت. مدتی نیز حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات تحصیل کرد. عموی او توسط قزاقهای تزاری کشته شده بود و او خود، روحانی مسجد جامع تبریز بوده‌است.

نامواره روزنامه تجدد

زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطه در سال ۱۲۸۵ ش، با تأسیس انجمن ایالتی در تبریز، وارد مرحله تازه‌ای گردید و در جریان محاصره تبریز، در دفاع از شهر نقش مهمی ایفا کرد. در زمان خیابانی اوضاع ایران، به خاطر دخالت‌های بیگانگان از جمله روسیه، انگلیس و آلمان، آشفته بود. پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، خیابانی در سی سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهی دوره دوم مجلس شورای ملی گردید. او به نمایندگی مجلس چهارم نیز انتخاب شد ولی هرگز نتوانست در آن مجلس شرکت کند. اولین حرکت سیاسی بزرگ خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود. او پس از قبول اولتیماتوم توسط دولت و تعطیلی مجلس، در سبزه میدان تهران میتینگی برگزار کرد و بلافاصله برای فرار از دستگیری توسط وثوق الدوله، به خراسان گریخت. در شش سال ایام فترت مجلس، مشغول تجارت شد و با تاجگذاری احمدشاه به تشکیل مجالس ادبی و مذاکرات فلسفی مشغول شد و طی این جلسات گروههایی را به دور خود جمع کرد. در ماجرای اشغال تبریز توسط عثمانی از مخالفان اشغال ایران بدست قوای بیگانه بود و به همین مناسبت مدتی توسط قوای عثمانی در ارومیه زندانی گردید. شیخ محمد خیابانی، با قرارداد وثوق‌الدوله با دولت انگلستان (قرارداد ۱۹۱۹) نیز به مبارزه برخاست و از آنجا که حکومت مرکزی را ضعیف و وابسته می‌دید، ایجاد یک تحول اساسی در سیستم حکومت ایران و احیای آزادی را گام نخست برای خانه تکانی ایران و بیرون راندن اشغالگران خارجی می‌دانست. ولی برداشتن گام اول را از طریق مذاکره سیاسی امکانپذیر نمی‌شمرد و تنها راه را در قیام و مقاومت در برابر استبداد و دخالت خارجی می‌دانست. از این رو، بعد از قبول قرارداد ۱۹۱۹ م از سوی دولت ایران، در تبریز دست به قیام زد.

§قیام خیابانی

نوشتار اصلی: قیام خیابانی

مزار شيخ محمد خيابانی در صحن شاه عبدالعظيم / شهر ری

جنبش مشروطه

گروهی از مشروطه‌خواهان
شاهان قاجار
نام	دورهٔ پادشاهی
آقامحمد خان فتحعلی شاه محمدشاه ناصرالدین شاه مظفرالدین شاه محمدعلی شاه احمدشاه	۱۱۷۵-۱۱۶۱ ۱۲۱۳-۱۱۷۶ ۱۲۲۶-۱۲۱۳ ۱۲۷۵-۱۲۲۶ ۱۲۸۵-۱۲۷۵ ۱۲۸۸-۱۲۸۵ ۱۳۰۴-۱۲۸۸

دلیل اصلی قیام آن بود که وثوق‌الدوله برای تصویب قرارداد نیاز به مجلسی یکدست داشت ولی خیابانی موفق شده بود علی‌رغم اعمال نفوذ وثوق، شش نفر از اعضای حزب دموکرات آذربایجان را به مجلس بفرستد. وثوق تصمیم گرفت ابتکار عمل را بدست بگیرد و حزب دموکرات را غیرقانونی اعلام نمود. همین امر موجب آغاز قیام گردید.

وی در دو روز این قیام که از ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ شمسی، آغاز شد، نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورد و شهر را از دست دولتیان خارج ساخت. قیام بیش از پنج ماه ادامه داشت. او دولت آزادیستان را تاسیس کرد. مخبرالسلطنه هدایت به ولایت آذربایجان منصوب گردید. به فرمان مخبرالسلطنه فرستاده ویژه مشیرالدوله، صدراعظم وقت، قزاق‌ها قیام‌گران را منکوب نمودند. خیابانی که انتظار درگیری با مخبرالسلطنه که از مخالفان قرارداد بود را نداشت، غافلگیر شد و حکومت وی بر آذربایجان تنها ظرف سه ساعت در دوشنبه ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ برابر با ۲۹ ذیحجه ۱۳۳۸ق پس از درگیری و دخالت قزاق‌ها به شکست انجامید. شیخ محمد خیابانی نیز در در خانه یکی از دوستانش کشته شد. (و یا خودکشی کرد)

در آخرین نطق خیابانی چنین آمده‌است:

«تبریز می‌خواهد حاکمیت بدست ملت باشد. تمام ایران. فعلاً با زبان حال خود این تقاضا را می‌نماید. هرگاه تهران از قبول این نظریه سرپیچی کند، ما با اصول رادیکالیسم ایران را تجدید بنا خواهیم نمود، ما می‌گوئیم حاکمیت دموکراسی باید در سراسر ایران جاری باشد. اهالی ایالات و ولایات باید رأی خود را آزادانه اظهار دارند برای مدافعه این حق، آخرین مرحله مردن است و مردن در این راه را ما بر زندگی بی‌شرمانه ترجیح می‌دهیم.»

کتاب عبدالحسین ناهیدی آذر به نام «جنبش آزادیستان و شیخ محمد خیابانی» مستقل‌ترین اثری است که در این باره و به تازگی به چاپ رسیده‌است.

§ماهیت قیام

درباره ماهیت قیام خیابانی نظرات مختلفی وجود دارد. گروهی او را وطن‌پرستی می‌دانند که برای جلوگیری از انعقاد قرارداد اقدام به قیام نمود و قصد گسترش قیام خود را به مرکز داشت و در آرزوی آزادی همه ایران بود. در مقابل گروهی انگشت شمار اورا تجزیه طلبی می‌دانند که حتی نام آذربایجان را به «آزادی‌ستان» تغییر داد و قصد داشت رشته اطاعت از مرکز را بگسلد.

§سخنرانی‌ها

1. حاکمیت ملت لزوم تشکیلات در هیئت اجتماعیه پافشاری و استقامت
2. افکار عمومی
3. لزوم مرکزیت
4. بیاد شهدای آزادی، فکر باید هادی انقلاب و تکامل باشد
5. آزادی با خونسردی فرق دارد
6. خائن باید مجازات شود
7. باید بفهمیم که چه می‌خواهیم
8. آزادی قبل از همه چیز، اراده ملت مافوق همه چیز است
9. برای اجرای اصلاحات خودمان را باید قبلاً اصلاح کنیم
10. آزادی و امنیت
11. سقوط و اعتلا
12. و بیش از ۱۰۰ سخنرانی دیگر و مقالات متعدد.

§منابع

این مقاله شامل بخش‌هایی به قلم محمد معین (درگذشته در ۲۱ تیر ۱۳۵۰) است. حقوق معنوی آن بخش‌ها برای محمد معین محفوظ است.

فرهنگ فارسی دکتر معین

§جستارهای وابسته

• قرارداد ۱۹۱۹
• انقلاب مشروطه ایران
• انقلاب ۱۹۱۷ روسیه
• آزادیستان

§پیوند به بیرون

• / چهره‌ای ناشناخته از شیخ محمد خیابانی، فرامرز خیابانی اصل (نوه خیابانی)
• آن شیخ "سرخ" نبود آزادیخواه و طرفدار جمهوری بود
• نگاهی به حرکت آزادیخواهی «شیخ محمد خیابانی» در تبریز در یوتیوب

• زندکی و مبارزات شیخ محمد خیابانی در راه آزادی و استقلال ایران