ممسنی (ایل)

هادی خان کشکولی در کنار امامقلی خان رستم ممسنی

ایل ممسنی از قبایل لر اصلی ایران است که در حال حاضر در شهرستان‌های ممسنی و رستم در استان فارس زندگی می‌کنند و از چهار طایفه رستم، بکش، جاوید و دشمن‌زیاری تشکیل شده‌است. بنا به سرشماری عشایر کوچنده در ۱۳۸۷ تنها ۱۵۳۷۷ نفر از ممسنی‌ها هنوز به زندگی عشایری ادامه می‌دهند. در دوره هخامنشی ایل بزرگی بوده‌است که به گفته کنت کورس مورخ یونانی با نام مماسن در شهر کورش در استان سغد واقع در ماوراءالنهر می‌زیستند و مانع از پیشروی ارتش اسکندر در آن ناحیه شدند. ممسنی‌ها ظاهرا از طوایف سکایی پارتی آسیای میانه بوده‌اند. در زمان اشکانیان در سیستان و فارس ساکن شدند. در زمانی نامعلوم با برخی از قبایل لر به شمال غربی سوریه در منطقه جبل السماق مهاجرت کردند و یا اینکه تبعید شدند و در اوایل قرن ۵ و ۶ هجری به ایران برگشتند. ممسنی‌ها علاوه بر استان فارس، در سیستان و بلوچستان ایران، و ایالت نیمروز و هلمند افغانستان و بلوچستان و سند پاکستان به نام ممسنی و محمدحسنی به سر می‌برند.

حمدالله مستوفی در سال (۷۳۰ هجری قمری/۱۳۳۰ میلادی)، از ایل ممسنی و بختیاری نام می‌برد که همراه با ۲۴ طایفه دیگر کرد از کردستان سوریه (جبل السماق)، و ۲ طایفه عرب به مناطق کوه گیلویه و بختیاری کنونی (لر بزرگ) و لرستان کنونی (لر کوچک) کوچ کردند. به گفته مستوفی این رویداد در اوایل سده ششم هجری رخ داد. بخشی از طوایف ممسنی هنوز در کردستان عراق زندگی می‌کنند.

در سنهٔ خمسایه (۵۰۰ق.) قریب صد خانه کرد، از جبل السماق شام، به سبب وحشتی که ایشان را با مهتر قوم خود (صلاح الدین) افتاده بود، به لرستان امدند و در خیل احفاد محمد خورشید که وزرا بودند نزول کردند، برسبیل رعیتی. بزرگ ایشان ابوالحسن فضلوی بود... درین وقت سلغریان (ترکمنان) در فارس حاکم بودند. اما هنوز اسم پادشاهی نداشتند... چون او نیز نماند، پسری ابوطاهر فضلوی کنیت داشت. جوانی شجاع بود... ابوطاهر به صلح و جنگ به وعد و وعید و فریب و شکیب توانست ملک لرستان در ضبط اورد و چون تمکین و استقرار یافت، هوس استقلال کرد و خود را اتابک خواند و عصیان نمود و کار ان ملک بر او قرار گرفت، در سنهٔ خمسین و خمس مایه (۵۵۰ق.). بعد از مدتی درگذشت و پنج پسر یادگار گذاشت: هزاراسپ و بهمن و عمادالدین پهلوان و نصرة الدین ایلواکوش و قزل. به حکم وصیت و اتفاق برادران.

اتابک هزاراسپ که مهین و بهین همه بود، قائم مقام پدر شد و عدل و داد ورزید. در عهد او ملک لرستان رشک بهشت گشت و بدین سبب اقوام بسیار از جبل السماق شام بدو پیوستند:

آسترکی، مما کویه، بختیاری، جوانکی بیدانیان، زاهدیان، علائی، کوتوند، بتوند، بوازکی، شوند، زاکی، جاکی، هارونی، اشکی، کوی لیراوی، ممویی، یحفومی، کمانکشی، مماسنی، ارملکی، توانی، کسدانی، مدیحه، اکورد، کولارد، چون گروه عقیلی (عرب) و گروه هاشمی (عرب) و دیگر قبائل که انساب ایشان معلوم نیست.

چون این جماعت به هزار اسف و برادران پیوستند، ایشان را قوت و شوکت زیاد شد. بقایای شولان را به زخم شمشیر از ان ولایت بیرون کردند و یکبار بر ان دیار مستولی شدند. پس دیار شولستان نیز مسخر کردند و شولان منهزم به فارس رفتند.

پخش و گسترش ممسنی‌ها

۱- سیستانی‌های ممسنی شامل طوایف سربندی، شهرکی، جر، بزی، جهان تیغ، بامدی، نوری، قزاق، پیری و نخعی که در سیستان و کرمان زندگی می‌کنند. ۲- بلوچ ممسنی: شه بخش (اسماعیل زهی)، هاشم زهی، کهرازهی، نوشیروانی و... ۳- کرد ممسنی: شامل ایل سنجابی ممسنی تبار در ایران و ممسنی کردستان عراق و کردستان سوریه ۴- لر ممسنی: در استان فارس، کوهگیلویه و بویراحمد و بختیاری. ۵- گروههایی از ممسنی که دومورینی آنها را پراکنده در فارس معرفی می‌کند. ۶- براهویی ممسنی آنها به زبان بلوچی صحبت می‌کنند و بزرگترین ایل بلوچ در کشور پاکستان هستند و اغلب به نام محمدحسنی مشهورند. بعضی از آنها هم در جنوب افغانستان زندگی می‌کنند.

منابع

• حبیبی فهلیانی، حسن. ممسنی در گذر گاه تاریخ. انتشارات نوید شیراز، ۱۳۷۱
• همتی، ابوذر. تاریخچه ممسنی. مجله فرهنگی اقتصادی فراسو شماره۳،۱۳۸۸