عملیات کربلای ۵

عملیات کربلای ۵
موقعیت عملیات در نزدیکی شهر بصره در جنوب شرق عراق
زمان ۱۹ دی ۱۳۶۵ تا ۴ اسفند ۱۳۶۵ مکان بصره، جنوب عراق نتیجه * آزاد سازی ۱۵۰ کیلومتر مربع خاک کشور * تصرف جزایر مهم بوآرین، فیاض، ام الطویل *تصرف شهرک دوعیجی، رودخانه دوعیجی، نهر جاسم و قسمتی از جاده شلمچه بصره علت جنگ تهدید بصره و انهدام ماشین جنگی ارتش بعث.
جنگندگان
صدام حسین ارتشبد ماهر عبدالرشید سپهبد ضیاءالدین جمال سرلشکر خلیل الدوری سرتیپ عبدالواحد شنان آل رباط سرتیپ ریاض طاها سرتیپ حسن یوسف سرتیپ ابراهیم اسماعیل سرتیپ حامد سلمان	اکبر هاشمی رفسنجانی محسن رضایی حسین خرازی  ☠ سرهنگ علی صیاد شیرازی
نیروها
۴۰۰٬۰۰۰ چهار ارتش	۵۸۷٬۰۰۰ نفر شامل ۶ لشکر ارتش و مابقی از نیروهای شبه‌نظامی بسیج
تلفات
۲۰٬۰۰۰ نفر ۴۵ هواپیما	۶۵٬۰۰۰ نفر مقادیر نامعلومی از تجهیزات نظامی
در حدود دومیلیون شهروند غیرنظامی جابجا شدند.

عملیات کربلای ۵
رمز عملیات	«یا زهرا (س)»
آغاز عملیات	۱۳۶۵/۱۰/۱۹
پایان عملیات	۱۳۶۵/۱۲/۴
جبهه	جنوبی
مکان عملیات	شلمچه - کانال ماهی
نوع تک	گسترده
فرماندهی	سپاه
سازمان عمل‌کننده	سپاه و ارتش

فرمان آغاز عملیات کربلای ۵. هاشمی رفسنجانی فرمانده جنگ و حسن روحانی معاون وی و رئیس ستاد جنگ.

عملیات کربلای ۵ نام عملیاتی نظامی در جریان جنگ ایران و عراق می‌باشد که توسط نیروهای ایرانی با رمز «یا زهرا (س)» در محور شلمچه - کانال ماهی به صورت گسترده در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۶۵ به فرماندهی سپاه جهت فتح بصره شروع شد. هدف نهایی این عملیات تسخیر شهر بصره بود. این عملیات پر هزینه‌ترین و پرتلفات‌ترین عملیات جنگ بود. حدود ۱۵۰ کلیومتر از منطقه اشغالی شلمچه و قسمتی از خاک عراق در تصرف ایران قرار گرفت و باعث شد که خطوط پدافندی ایران در نزیکی پتروشیمی عراق ایجاد گردد.

پیش‌درآمد

در هفتمین سال جنگ ایران و عراق هر دو کشور درگیر متوقف شده بود و هر یک از طرفین جنگ می‌کوشید تا رکود موجود را به نفع خود برهم بزند. ایرانی‌ها شهر بصره را به عنوان شهری نفت‌خیز و پردرآمد هدف اصلی قرار داده بودند. آن‌ها پیشتر در عملیات والفجر ۸ مناطقی در جنوب این شهر در شبه‌جزیره فاو را اشغال نموده‌بودند. با تصرف شمال شاهراه مبادلاتی این شهر با باقی عراق قطع می‌شد و محاصره شهر آن را در معرض سقوط قرار می‌داد. تصرف این شهر همچنین می‌توانست نیروهای ایرانی را که طی عملیات والفجر ۸ با عبور از اروندرود فاو را به تصرف خود در آورده بودند از طریق زمینی به مابقی نیروهای ایرانی متصل نماید. تصور سیاستمداران ایرانی بر این بود که با سقوط بصره حکومت صدام حسین نیز سقوط خواهد نمود. از این رو برای بسیاری از سیاستمداران و نظامیان ایرانی جنگ برای تصرف این شهر نبرد آخر به شمار می‌رفت.

ایرانی‌ها پیش از این عملیات نیز بارها تلاش خود را متوجه تسخیر یا محاصره شهر بصره کرده بودند. با این حال نیروهای نظامی ایران در تمامی این عملیات‌ها از رسیدن به اهداف عملیاتی خود باز مانده‌بودند. از جمله این تلاش‌ها عملیات انجام عملیات کربلای ۴ به فرماندهی سپاه پاسداران بود که لو رفتن این عملیات شکست سنگینی را برای نیروهای نظامی ایران به همراه داشت.

عملیات

در شب ۱۹ دی‌ماه ۱۳۶۵ عملیات توسط نیروهای سپاه از جنوب دریاچهٔ پرورش ماهی آغاز شد. همزمان بخش دیگری از نیروها توسط قایق‌های تندرو در غرب دریاچه پیاده شدند. نیروهای گارد ریاست جمهوری عراق به مقابله پرداختند که تلفات سنگینی برای هر دو طرف به بار آورد. ایرانی‌ها دو روز اول عملیات را صرف غلبه بر دو ستون دفاعی عراقی‌ها نمودند. آن‌ها با استفاده از تانک‌های خود و همچنین با استفاده از تانک‌های غنیمت‌گرفته‌شده شروع به توپ‌باران بصره و سایر استحکامات عراقی‌ها کردند.

در روز پنجم عملیات، گارد مرزی عراق ارتباط خود را با یک سوم سنگربندی‌هایش از دست داد. سرانجام در روز هشتم عراقی‌ها کانال جاسم را تخلیه کردند. نیروی هوایی عراق که در آن زمان برتری هوایی را از آن خود کرده بود به حمایت از نیروهای خود وارد عمل شد. با این حال موشک‌های زمین به هوای ساخت سوئد آربی‌اس ۷۰ جدید که ایرانی‌ها در آن زمان به‌تازگی و مخفیانه تهیه کرده بودند صدمات شدیدی به نیروی هوایی عراق وارد نمود. ایرانی‌ها توانستند ۵۰ تا ۶۰ جت جنگندهٔ عراقی را ساقط کنند که این رقم ده درصد کل هواپیماهای نیروی هوایی آن زمان عراق را شامل می‌شد. با این روند برای مدتی نیروی هوایی تضعیف‌شدهٔ ایران توانست مدت کوتاهی برتری هوایی را از آن خود کند. عراقی‌ها همچنین برای مقابله شروع به بمباران خطوط مواصلاتی ایران با سلاح‌های شیمیایی کردند. برای افزایش فشار عراق بسیاری از شهرهای نیمهٔ غربی ایران از جمله تهران، اصفهان، تبریز و قم را با بمب‌های معمولی بمباران نمودند. بمباران شهرهای ایران تلفاتی در حدود ۳٬۰۰۰ غیرنظامی در پی داشت (از جملهٔ این تلفات کشته شدن ۳۰ دانش‌آموز در حملهٔ هوایی به مدرسهٔ زینبیه در میانهٔ استان آذربایجان شرقی می‌باشد). ایران هم برای مقابله با موشک‌های دوربرد شهرهای مرکزی عراق را مورد هدف قرار داد که این حملات جان ۳۰۰ غیرنظامی عراقی را گرفت.

در روز ۲ بهمن ایرانی‌ها موج جدیدی از حملات خود را شروع نمودند که خطوط چهارم دفاعی عراقی را اشغال نموند و توانستند تا ۱۲ کیلومتری بصره پیشروی کنند به‌طوری‌که ساختمان‌های شرق بصره از خطوط مقدم ایرانی قابل رؤیت بودند. تلویزیون دولتی ایران صحنه‌هایی از این پیشروی و دورنمای شهر بصره را از خطوط ایرانی به نمایش گذاشت. با این حال ایرانی‌ها نتوانستند بیش از این پیشروی کنند. توپخانه و موشک‌های میان‌برد ایرانی خسارات سنگینی را به شهر بصره وارد می‌آورد. نیروهای عراقی که خود را در اطراف شهر بصره می‌دیدند مجبور شدند بسیاری از شهروندان عراقی را به قسمت‌های شمالی عراق تخلیه کنند.

شرایط برای عراقی‌ها به قدری وخیم شده بود که صدام حسین با حضور در بین نیروهایش سرلشکر طالع خلیل رحیم الدوری از لشکر سوم را تنزیل درجه داده، از سمت خود برکنار کرد. او همچنین چندین تن از درجه‌داران رده‌پایین عراقی را به دلیل بازدهِ نظامی پایین توسط جوخه‌های اعدام تیرباران نمود. او سپهبد ضیاءالدین جمال فرمانده سپاه پنجم در شمال عراق را به فرماندهی لشکر سوم منصوب کرد. عراقی‌ها شروع به سربازگیری مجدد کردند و حتی سربازانی با سن ۱۵ سال را به استخدام ارتش در آوردند (عراق همواره استفادهٔ ایرانی‌ها از کودکان را در جنگ مورد انتقاد قرار می‌داد که البته تمامی جوانان و نوجوانانی که از طریق نیروی مردمی بسیج ایران اعزام شده بودند همه داوطلبانه بود). فرمانده کل قوای ایران در آن زمان، اکبر هاشمی رفسنجانی، چندین بار در خطوط مقدم از نزدیک در جریان پیشروی‌ها قرار گرفت.

در هفتهٔ چهارم ایرانی‌ها در دریاچه‌های پرورش ماهی، جزیره‌های ام‌الطویل، رودخانهٔ جاسم و کانال آبیاری مستقر شده بودند. با این حال توان نظامی ایران مصروف شده بود و نبرد در این زمان به حالت واماندگی رسیده بود. عراقی‌ها توپخانهٔ خود را روی خطوط تأمین ایرانی‌ها متمرکز کرده بودند و به طور مؤثری این خطوط را توسط جنگ‌افزارهای عادی و شیمیایی بمباران می‌نمودند. ایرانی‌ها در درون سنگرهای کنده‌شده پناه گرفتند.

در بیستمین روز از شروع عملیات گارد ریاست جمهوری عراق وارد میدان نبرد شد. آن‌ها با استفاده از موجی از تسلیحات سنگین شامل تانک، توپخانه و بالگردهای توپ‌دار به خطوط ایرانی‌ها یورش بردند. لشکر سوم ارتش عراق از غرب دریاچه‌های پرورش ماهی حمله خود را آغاز نمود و سپس به سمت جنوب و رودخانهٔ جاسم متمرکز شد. همهٔ این حملات به همراه هجوم سنگین تجهیزات زرهی عراقی در روز سی‌ام از شروع عملیات خطوط ایرانی‌ها را در هم شکست.

از جمله کشته‌شدگان ایرانی این نبرد فرمانده نیروهای داوطلب ایرانی حسین خرازی می‌باشد. ایرانی‌ها تا آستانهٔ شکست خطوط عراقی‌ها و تا دروازه‌های بصره پیش رفتند اما در نهایت مقاومت عراقی‌ها توانست تاب حملات ایران را بیاورد و آن‌ها توانستند شهر بصره را حفظ کنند. با وجود تلفات بسیار سنگین عراقی‌ها و قصابی شدن نیروهای داوطلب ایران، آن‌ها تنها توانستند به اندازه‌ای به بصره نزدیک شوند تا با توپخانهٔ سنگین آن را مورد هدف قرار دهند. فرماندهی عالی ایرانی‌ها اعلام نمود که آن‌ها ۱۵۰ کیلومتر مربع از خاک دشمن را در شلمچه به تصرف در آورده‌اند و توانسته‌اند ۸۱ تیپ و گردان عراقی، ۷۰۰ تانک و ۱٬۵۰۰ خودرو نظامی دشمن را منهدم کنند. آن‌ها همچنین اعلام کردند که ۸۰ هواپیمای عراقی را ساقط نموده و ۲۵۰ توپ ضدهوایی و ۴۰۰ قظعه تجهیزات زرهی دشمن را از بین برده‌اند. بر اساس اطلاعیهٔ ایرانی‌ها ۲۰٬۰۰۰ نظامی عراقی نیز در این عملیات کشته شدند. در مقابل عراق اعلام نمود ۶۵٬۰۰۰ نظامی ایرانی در جریان این درگیری‌ها جان خود را از دست داده‌اند.

تاثیر تجهیزات تازه‌خرید امریکایی

نوشتار اصلی: ماجرای مک‌فارلین

در مراحل ابتدایی این عملیات ایرانی‌ها توانستند افزایش توان نظامی خود را به نحوی که توانایی باز کردن یک جبهه کامل را داشته‌باشند را به نمایش بگذارند. برخی مفسران معتقدند این افزایش توان قوای ایرانی به دلیل تأثیر تازه خریداری شده آمریکایی شامل موشک ضد تانک تاو و موشک ضدهوایی هاوک و قطعات یدکی برای هواپیماهای نیروی هوایی ایران٬ بوده‌است. استفاده از این تجهیزات می‌تواند بیانگر دلیل عقب‌نشینی اولیه عراقی‌ها را توجیه می‌کند. قبل از این عملیات ایرانی‌ها برای مدت‌ها توان مؤثر انهدام تانک٬ ساقط نمودن هواپیما٬ و هلیکوپترهای توپدار را از دست داده‌بودند. این افزایش ناگهانی در توان ماشین جنگی ایران علیرغم توجیه دولت ریگان بر عدم تأثیر فروش نظامی ایران بر توان جنگی ایران بود.

پی‌آمد

تصویر ایستگاه فضایی بین‌المللی از بازمانده تحرکات و تدارکات جبهه‌های جنگ ایران و عراق در خاکریزهای نزدیک بصره که احتمالاً به عملیات «کربلای ۵» ربط دارند.

پس از پایان عملیات ایران همچنان به حملهٔ توپخانه‌ای به بصره ادامه داد که در یکی از حملات واحد پتروشیمی در این شهر صدمه دید و نشت گازهای سمی بخشی از شهر بصره را فرا گرفت. نیروهای عراقی در مجموع ۲۰٬۰۰۰ کشته دادند عراقی‌ها بعدها تأیید کردند که ۵۰ تا ۶۰ هواپیمای جنگی را در این عملیات از دست دادند که برای مدت کوتاهی برتری هوایی را از آن نیروی هوایی تضعیف‌شدهٔ ایران نمود. بسیاری از شهروندان بصره از بیم حملات ایران این شهر را ترک کردند و جمعیت بصره از حدود یک میلیون نفر به صدهزار نفر کاهش یافت. نیروهای ایرانی ۶۵٬۰۰۰ نفر از نیروهای عمدتاً داوطلب بسیجی و سپاهی را از دست داد. تلفات گسترده نیروهای ایرانی در این عملیات، عملاً باعث شد تا از پس از این عملیات تا انتهای جنگ٬ ایران نتوانند تجدید قوا کرده و عملیات گسترده دیگری انجام دهد. با کمبود نیرو٬ ایرانی‌ها پس از این عملیات استفاده از تاکتیک یورش موج انسانی را کنار گذاشتند. شهر بصره عراق تا انجام عملیات توکلنا علی الله توسط ارتش بعث عراق در اواخر جنگ در وضعیت نیمه‌محاصره باقی ماند.

پیوند خارجی

• گزارش شبکه ان اف او از مواضع نیروهای ایرانی پس از عملیات https://www.youtube.com/watch?v=xhqbtWJ2shY