باباطاهر

باباطاهر
نام اصلی	باباطاهر عریان
زمینهٔ کاری	شعر، موسیقی
زادروز	۳۲۶ هجری خورشیدی همدان یا لرستان
مرگ	۴۱۱ هجری خورشیدی
ملیت	ایرانی
جایگاه خاکسپاری	همدان یا خرم‌آباد
در زمان حکومت	سلجوقیان در زمان طغرل بیک سلجوقی
لقب	باباطاهره، باباطاهر عریان
پیشه	شاعر، دوبیتی سرا
سال‌های نویسندگی	قرن پنجم قمری
سبک نوشتاری	دوبیتی، رباعی
کتاب‌ها	اشعار دوبیتی مجموعه کلمات قصار
دلیل سرشناسی	دوبیتی‌ها و اشعار

باباطاهر یا باباطاهر عریان، عارف، شاعر ایرانی تبار و دوبیتی سرای اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری (سده ۱۱م) ایران و معاصر طغرل بیک سلجوقی بوده است. اشعار باباطاهر با لهجه همدانی یا با لهجه‌ای از زبان لری سروده شده‌اند. بابا لقبی بوده که به پیروان وارسته می‌داده‌اند و عریان به دلیل بریدن وی از تعلقات دنیوی بوده است. در لرستان لقب بابا به پیران و مرشدان اهل حق نسبت داده می‌شود.

آثار

برخی معتقدند ترانه‌ها یا دو بیتی‌های باباطاهر در بحر هزج مسدس محذوف و به لری سروده شده‌است. البته اطلاق عنوان فهلویات بر این نوع دو بیتی‌ها احتمالا نشان می‌دهد که آنها در زبان پهلوی و مربوط به گویش ایران میانه آن باشد. با این حال روبن آبراهامیان خاورشناس ارمنستانی به این نتیجه رسید که گویش بکار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر گرایش نزدیکی با گویش مورد استفاده توسط یهودیان معاصر همدان دارد. دو قطعه و چند غزل و مجموعه کلمات قصار به زبان عربی از آثار دیگر اوست. کتاب سرانجام شامل دو بخش عقاید عرفاً و صوفی و الفتوحات الربانی فی اشارات الهمدانی است. پنج نمونه از رباعیات باباطاهر:

مو آن رندم که نامـم بی قلندر		نه خون دیرم نه مون دیرم نه لنگر
چو روز آیه بگـردم گرد گیتی		چو شو گـرده به خشتی وانهـم سر

ز دست دیده و دل هـر دو فریاد		که هـر چه دیده وینه دل کنه یاد
بسـازم خنجری نیشش ز پولاد		زنم بر دیده تا دل گـرده آزاد

خـداوندا که بوشم با کـه بوشم		مـژه پر اشک خونین تا کـه بوشم
همـم کز در برانن سو تـه آیم		تو کـم از در برانی واکـه بوشم

هزارت دل بغارت برده ویشه		هزارانت جگر خون کرده ویشه
هزاران داغ ویش از ویشم اشمر		هنی نشمرده از اشمرده ویشه

چه خوش بی مهربونی هر دوسر بی		که یک سر مهربونی دردسر بی
اگر مجنون دل شوریده‌ای داشت		دل لیلی از او شوریده تر بی

خـداوندا به فـریاد دلم رس		کس بی کس تویی من مانده بی کس
همـه گویند طاهر کس نداره		خدا یار منه چه حاجت کس

زندگی

از خاندان، تحصیلات و زندگی باباطاهر اطلاعات صحیحی در دسترس نیست اما بنا به نوشته راوندی در راحةالصدور، باباطاهر در سال ۴۴۷ هجری با طغرل سلجوقی دیدار کرده و مورد احترام او نیز قرار گرفته‌است. در یکی از دوبیتی های مشهورش سال تولدش را به حروف ابجد گنجانیده که پس از محاسبه توسط میرزا مهدی خان کوکب به سال ۳۲۶ هجری رسیده‌است. اما رشید یاسمی با استناد به همان دو بیتی و اشاره به اهمیت عدد 1000 نزد اغلب ملل برآن رفته است که مقصود باباطاهر از واژه الف سال 1000م بوده و در نتیجه مقارن سالهای 390 و 391 (برابر با 1000 میلادی) زاده شده است.او پس از ۸۵ سال زندگی، در همدان وفات یافته‌است.

آرامگاه

آرامگاه قدیمی باباطاهر عریان در همدان

آرامگاه باباطاهر در شمال شهر همدان و در میدانی به نام وی قرار دارد. این آرامگاه در سال ۱۳۴۴ ساخته شده و در سال ۱۳۸۳ بازسازی شده است. بنای مقبره باباطاهر در گذشته چندین بار بازسازی شده‌است. در قرن ششم هجری برجی آجری و هشت ضلعی بوده‌است. در دوران حکومت رضاشاه پهلوی نیز بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود. درجریان این بازسازی لوح کاشی فیروزه‌ای رنگی مربوط به سده هفتم هجری به دست آمد که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته و آیاتی از قرآن است و هم اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. احداث بنای جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی به همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام شده‌است. این بنای تاریخی طی شماره ۱۷۸۰ در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۷۶ به ثبت آثار تاریخی و ملی ایران رسیده‌است. در اطراف بنای جدید فضای سبز وسیعی احداث شده است.

برخی از بزرگان و ادیبانی که در جوار مزار باباطاهر آرمیده‌اند:

• محمد ابن عبدالعزیز از ادیبان سده ۳ هجری
• ابولفتح اسعد از فقیهان سده ۶
• میرزا علی نقی کوثر از دانشمندان سده ۱۳ و مفتون همدانی از شاعران سده ۱۴

آرامگاهی نیز بنام آرامگاه باباطاهر در خرم‌آباد منسوب به باباطاهر است که هویت واقعی صاحب آرامگاه همچنان ناشناخته است.

نگارخانه

• 

  آرامگاه باباطاهر در همدان، بنا شده در سال ۱۳۴۴

• 

  آرامگاه پیشین باباطاهر عریان در شهر همدان

جستارهای وابسته

• بوستان باباطاهر
• آرامگاه باباطاهر (همدان)
• آرامگاه باباطاهر (خرم‌آباد)
• استودان (دخمه) باباطاهر

منابع

• باباطاهر در دانشنامه بزرگ اسلامی
• ادیب طوسی، محمدامین، «فهلویات لری»، نشریة دانشکدة ادبیات تبریز، ۱۳۳۷ش
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۳۶ش
• گبینو، ژ. آ. سفرنامه، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، ۱۳۶۷ش
• برخی محققان زبان وی را راژی و یا راجی و رازی دانسته‌اند که از گویش‌های قدیمی اهالی ری هستند.
• آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۳۷ش
• هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، تهران، ۱۳۱۶ش