اردبیل

اردبیل
کشور	ایران
استان	اردبیل
شهرستان	اردبیل
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	دارالارشاد، دارالملک، دارالعرفان، دارالامان و شهر مقدس
نام(های) قدیمی	آرتاویل
مردم
جمعیت	۴۸۲،۶۳۲ نفر سال ۱۳۹۰
جغرافیای طبیعی
مساحت	۱۱۰۸۱
ارتفاع از سطح دریا	۱٬۳۵۰ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۸۷/ ۱۴+
اطلاعات شهری
شهردار	حمید لطف اللهیان
ره‌آورد	قالی، حلوای سیاه، عسل، فطیر، آش دوغ، شکلات، آبنبات، شیرینی گربیه
پیش‌شماره تلفنی	۰۴۵
وبگاه	http://www.eardabil.ir/ http://ardabil.ostan-ar.ir
تابلوی خوش‌آمد به شهر
به پایتخت حسینیت خوش آمدید؛به شهر عاشقان اباالفضل العباس خوش آمدید
اردبیل روی نقشه ایران ۳۸.۲۵° شمالی ۴۸.۳۰° شرقی / 38.25; 48.30

اَردَبیل تلفظ (نام باستان: آرتاویل) یکی از کلان شهرهای ایران و مرکز استان اردبیل در شمال غربی این کشور است.

این شهر در قبل و پس از اسلام مرکز آذربایجان بوده است.

اشتهار و اهمیّت اردبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که سر حلقه فرقه صفویه، شیخ صفی‌الدین اردبیلی، از این جا برخاست و در همین جا به خاک سپرده شد.

با ظهور شیخ صفی‌الدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای یافت، به طوری که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان سلاطین صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج و مرج‌ها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه گذاری کرد که به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از مهم ترین وقایع تاریخ ایران به شمار می‌آید.

واژۀ اردبيل واژه‌ای اوستایی است که از دو کلمه آرتا ( مقدّس) و ويل (شهر) به معنی شهر مقدّس ترکيب شده است. وسعت اين شهرستان ۳۸۱۰ کيلومتر مربّع است و چهرۀ عمومی شهرستان اردبيل متأثّر از ارتفاعات کوهستان‌های ساوالان (سبلان)، باغرو (تالش) و بزغوش است که اين عوامل طبيعی سبب محصور شدن آن شده‌اند. اردبيل از مناطق با اهميّت ايران به شمار می‌آيد و دارای آثار و ابنیّه تاريخی و جاذبه‌های طبيعی بسيار زيادی است.

این شهر همچنین مرکز شهرستان اردبیل است. جمعیت اردبیل در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۴۸۲۶۲۳ نفر بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومهٔ شهر به بیش از ۵۸۰۰۰۰ نفر می‌رسد. اردبیل از شهرهای باستانی و تاریخی ایران است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌ و از سردترین شهرهای ایران محسوب می‌گردد که جاذبه‌های طبیعی زیادی دارد. این شهر در ۲۱۹ کیلومتری تبریز و ۵۷۸ کیلومتری تهران واقع شده‌است.

جغرافیا

اردبیل در استان آذربایجان در دوره خلفای عباسی

شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع ۱۵۰۰متری از سطح دریا و در میان کوه‌های باغرو (تالش) و سبلان در شمال غرب فلات ایران جای گرفته و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل است.

مردم

جمعیت این شهر براساس سرشماری سراسری سال ۱۳۹۰ ایران، برابر با ۴۸۲،۶۳۲ نفر است. زبان مردم شهر اردبیل ترکی آذربایجانی است. دین اکثر مردم این شهر، اسلام مذهب (شیعه دوازده‌امامی) هستند. هم‌چنین مسیحیان شهر که اغلب ارمنی بوده‌اند در دهه‌های گذشته مهاجرت نموده‌اند.

پوشش اصیل بانوان آذربایجانی

نام

اردبيل یا آرتاویل واژه‌ای اوستایی است که از ترکیب دو کلمه «آرتا» به‌معنی "مقدّس" که طی گذر زمان به «ارد» تبدیل شده‌است (در کلماتی نظیر "اردشیر" نیز همین اتفاق افتاده است) و «ویل» که در متون اوستایی به معنای "ناحیه" و "شهر" است (و امروزه هم در اسامی برخی از مناطق آذربایجان نظیر لوندویل، ویلکیج و ویله دره می توان یافت) تشکیل شده‌است. . آدام اولئاریوس در سفری که به اردبیل داشته است عنوان نموده که اهالی شهر که ترک زبان هستند ، نام شهر را آردویل تلفظ می کنند. در مناطق تالش نشین استان، هنوز هم به اردبیل، «آردویل» می‌گویند که به معنای "ناحیّه مقدس" است.

شناسه ها

اردبیل در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» و «شهر مقدس» ملقب بوده‌است و در دوره‌های مختلف، مرکز ایالت آذربایجان بوده و به‌علت قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی، برخوردار بوده‌است.

پیشینه

اردبیل از شهرهای کهن ایران است که در لوحه‌های گلی سومریان به صورت آرتا یا آراتتا ثبت گردیده‌است. همچنین اردبیل تمدنی ۳۰۰۰ ساله در حاشیه جاده ابریشم دارد که سابقه تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بی نظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان می کند. اردبيل در گذشته گذرگاه كاروانهای تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینه احداث كاروانسراها را فراهم کرده است. به عقیده کارشناسان وجود کارونسرا در شهرستانهای مختلف این استان بیانگر رونق اقتصادی تمامی شهرهای این منطقه در گذشته است. از جمله مهمترین کاروانسراهای اردبیل می توان به كاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی كندی و قانلی بولاغ در مشگين شهر اشاره کرد.

مسجد جمعه اردبیل(مسجد جامع اردبیل)-یادگار دوره پیش از اسلام ودوره سلجوقیان

این شهر در زمان حکومت بنی‌امیه مرکز حکومت آذربایجان و در زمان بنی‌عباس مرکز قیام بابک خرمدین بوده است. در سال ۶۱۸ هجری مورد حمله مغولان قرار گرفت.در دوران باستان نیز که ایران به چهار ولایت تقسیم شده بود اردبیل مرکز ولایت باختر شامل آذربایجان (از همدان و ساوه تا دربند در جنوب روسیه و ارمنستان فعلی) بوده‌است. اما در زمان تیموریان و صفویان، نهضت تشیع و جنبش‌های سیاسی ایران از این شهر برخاست. اردبیل در زمان صفویان آباد گردید و به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در پیشامدها و تحولات تاریخی دوره نادرشاه و اوایل قاجار و به‌خصوص با ورود قشون روسیه به ایران و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در ۲۴ فروردین ۱۳۷۲ به مرکز استان تبدیل شد.

از آثار تاریخی اردبیل که برخی به دوره پیش از اسلام می‌رسد، می‌توان از دهکده آتشگاه، شهر هیر، شهریور، و مسجد جامع اردبیل که در قدیم آتشکده بوده‌است، نام برد. با توجه به این‌که این مسجد، بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین مسجد اردبیل است، یکی از واحدهای آن، کتابخانه بوده است.

بسیاری از مؤلفان دوره اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و می‌نویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سده پنجم میلادی می‌زیست، ساخته شده‌است.فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت می‌دهد.

اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمی‌تر از زمان فیروز ساسانی است. زیرا که فیروز درسال ۴۵۹ میلادی به سلطنت رسیده‌است و ۳۴ سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حمله هیاتله از راه اردبیل به آمل وگرگان و سپس به خراسان رفته و در آن‌جا، خاقان هیاتله را کشته‌است. این موضوع در شاهنامه فردوسی آمده‌است:

چو آگاهی آمد به بهرام‌شاه		که خاقان به مرو است چندان سپاه
همی راند لشکر چو تزکوه سیل		به آمل گذشت از ره اردبیل
سپاهی که از بردع و اردبیل		بیامد، بفرمود تا خیل خیل
بیایند و در پیش او بگذرند		رد و موبد و مرزبان بشمرند

در زمان فیروز به دلیل حمله طوایف شمال (هونها) ویران گردید و به دستور فیروز، آباد گردید و برج و بارو درآن ساخته گردید و از این‌رو بنای آن‌را به فیروز نسبت می‌دهند.

در داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی نیز نام اردبیل آمده بود.

در قرن ششم قبل از میلاد زرتشت پیامبر بزرگ ایران ظهور کرد و بنا به روایت اوستا، کتاب یسنا در بالای کوه سبلان بر او نازل شده‌است.

شهر اردبیل به علت نزدیکی به قفقاز و گرجستان و ارمنستان، جایگاه ویژه‌ای داشت به‌طوری که در زمان جنگ‌های ایران و روس در عهد قاجار، اردبیل مرکز استقرار نیرو و ستاد عملیات سپاه ایران در برابر طوایف شمال بوده‌است. شهر اردبیل در سال ۲۷۲ (شمسی) در اثر زمین لرزه ای قدرتمند لرزید و در اثر آن به طور کامل ویران شد که در طی آن زمین لرزه ۱۵۰۰۰۰ از ساکنان آن کشته شدندزمین‌لرزه اردبیل (۲۷۲).

کشف تاریخ ۴۰ هزار ساله اردبیل

یافته های تازه درباره پیشینه اردبیل در منطقه مرادلو اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰ هزار ساله در اردبیل را به اثبات می‌رساند.محوطه شامل بیش از یکصد تخته سنگ مزین به نقوش صخره‌ای بوده که با بررسی و مطالعه هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوه زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد.

برخی از کارشناسان معتعدند: نقوش خمره‌ای یا همان سنگ نگاره‌ها کهن‌ترین آثار هنری بر جای مانده از بشر هستند که قدمت برخی از آنها به ۴۰هزار سال قبل برمی گردد.

باستان‌شناسی اردبیل

شهر یئری ۶۵ کیلومتری اردبیل

منطقه اردبیل حداقل از هزاره ششم قبل از میلاد مسکونی بوده‌است. براساس پژوهش، سراسر منطقه از تپه‌های باستانی پوشیده شده‌است. کاوش‌های مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمت‌های شمالی و شرقی آن نشان می‌دهد که اردبیل از کانون های مهم فرهنگ مگالی تیک یا سنگ افراشتی بوده‌است. مردم مگالی تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آن ها می‌باید از عناصر کاسی و هوری بوده باشد، ده ها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشته‌اند. کشفیات اخیر در محوطه باستانی شهر یئری مشکین شهر، پرتو تازه‌ای به تمدن و فرهنگ هشت هزارساله اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده‌است و انتشار نتیجه کشفیات می‌تواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. تصاویر هیکل‌های سنگی شهر یئری با تصاویر هیکل‌ها و سرهای آدمیانی که برروی اجاق‌های نعل اسبی ایغدیر (ایگدیر درشمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و ارمنستان) نقش بسته، شباهت تام دارد.آثار یافت شده درموزه باستان شناسی اردبیل قرار دارند.

اردبیل در دوران مفرغ

آثار به‌دست‌آمده در حفاری‌های صورت گرفته در اردبیل، نشان از حیات در دوره مفرغ را به‌اثبات می‌رساند. آثار به‌دست‌آمده شامل شمشیرهای مسی، خنجرهای مختلف، تیر و سرنیزه، حلقه برای گرفتن زه کمان و تیردان‌های مسی، از نوع تبری که در لرستان پیدا شده و باستان‌شناسان، تاریخ آن را قریب سه‌هزارسال قبل ازمیلاد معین کرده‌اند، در ناحیه اردبیل نیز پیداشده‌است؛ چون این اشیا ازمفرغ‌های به‌دست آمده لرستان ساده‌ترند، این امر قدمت اردبیل را فراتر هم می‌برد.باستان‌شناسان در یکی از گورها تعدادی مهره عقیق، لاجورد، شیشه، یک دکمه طلا و سفال به دست آورده‌اند.

درضمن حفاری در تپه نادری اردبیل، باستان شناسان موفق شدند، بقایای معماری عصر مفرغ را به دست آورند.این بقایا از دوره‌های عصر آهن ۲ و ۳ و نمونه‌هایی از دوره‌های اشکانی، ساسانی، سلجوقی و اوایل دوره اسلامی می‌باشند.این نوع معماری بسیار شناخته شده و در تمام دنیا به ویژه در معماری شرق ترکیه بسیار دیده شده‌است.

منطقه باستانی گیلوان

در دیگر کاوش ها درمنطقه گیلوان اردبیل مواردی به شرح ذیل کشف گردیده‌اند:

• دو گور مربوط به دوره عصر مفرغ جدید (حدود سال ۱۶۰۰ پیش از میلاد)
• یک گور مربوط به عصر آهن (حدود سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد)
• چهار گور مربوط به دوره هخامنشی
• ۹۹ گور مربوط به عصر آهن (سال‌های ۲۲۰۰ تا ۲۸۰۰ پیش از میلاد)

موضوع قابل توجه در گورهای عصر آهن تدفین‌های دسته جمعی است که در گورهای این عصر بی نظیر است که این موضوع نشان از همان تداوم فرهنگی از عصر مفروغ جدید تا عصر آهن است.سازه‌های گورهای گیلوان از نوع سازه‌های چاله‌ای است و تدفین اسکلت‌ها به صورت چمباتمه‌ای انجام شده‌است. جهت قرار گیری سر این اسکلت‌ها نشان دهنده این مطلب است که: اجسادی که در صبح دفن شده‌اند سرشان به طرف شرق و آن‌هایی که در ظهر دفن شده‌اند، سرشان به طرف جنوب بوده‌است.

از اشیایی که همراه با اسکلت‌ها به دست آمده می‌توان به: خنجر، سرنیزه و پیکان در گور مردان و سنجاق سینه، مهره‌های تزئینی، پولک و ... در گور زنان اشاره کرد.

اردبیل در سده های نخستین اسلامی

اردبیل در زمان حمله اعراب مقرّ مرزبان آذربایجان بوده و حذیفه بن یمان، سردار عرب آن را در سال ۲۲ه.ق./۶۴۳.م، به صلح گشود. در این دوره، اردبیل مرکز آذربایجان بود و از میانه تا باجروان در کنار رود ارس و شهر شیز نزدیک مراغه جزو این ایالت محسوب می‌شد. پس از چندی حذیفه به دستور عمر بن خطّاب عزل شد و عتبه بن فرقد به جای او منصوب گشت. در زمان او، مردم اردبیل علیه اعراب شورش کردند. عتبه بن فرقد چون به اردبیل رسید با شورشیان جنگید و بر آن‌ها پیروز شد و غنایم بسیاری از آن‌ها گرفت.

در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ولایت آذربایجان نخست با سعید بن ساریه خزاعی و سپس با اشعث بود. در زمان ولایت اشعث، اکثر مردم آذربایجان اسلام آورده بودند و قرآن می‌خواندند. او گروهی از اعراب اهل عطا و کسانی که از بیت‌المال حقوق سالانه می‌گرفتند را در اردبیل سکونت داد و به آنان دستور داد که مردم این سامان را به اسلام دعوت کنند. اشعث، اردبیل را پایتخت خود ساخت و در مدّت حکومت او اردبیل آباد شد. به دستور وی مسجدی در اردبیل بنا کردند و این مسجد بعدها توسعه یافت.

هنگامی که سپاهیان عرب در آذربایجان و اردبیل بودند، عشیره‌های عرب از کوفه، بصره و شام به آن جا روی آوردند. اینان هر چه قدر توانستند، برای خود زمین به دست آوردند و گروهی از ایشان زمین‌های ایرانیان را خریدند و عدّه‌ای از زارعین نیز برای حفظ خود، زمین‌ها را به آنان سپردند و خود، کشاورز آنان شدند.

در سال ۱۰۷ هجری قمری، یعنی در زمان هشام بن عبدالملک خلیفه اموی، خزرها ازراه دربند گذشته به استان بیلقان در کنار رود ارس حمله بردند و سپس از ارس گذشته به سوی ایران عازم شدند و تمام آذربایجان را گرفته، غارت کردند و اردبیل را ویران ساختند. خزرها همه مردان بالغ شهر را کشتند و زن و فرزندان آنان را به اسیری بردند.

در آن زمان، سه هزار تن مسلمان در اردبیل سکونت داشتند. در اواخر قرن دوّم هجری، که آذربایجان همچنان به دست خلفای بغداد اداره می‌شد، یک نهضت مذهبی و اشتراکی به نام خرمدینان پدید آمد.

خرمدینان جمعی از مردم ایران بودند که بر اثر فشار اعراب و سختی‌های زندگی در صدد ترویج آیین مزدک برآمدند و تشکیلات وسیعی را در ایران به وجود آوردند. {{صفری، 1350: 1/ 32} بابک خرمدین در حدود سال ۲۰۱ هجری قمری، به پیشوایی خرمدینان رسید و در اردبیل و حوالی آن مدّت ۲۲ سال مبارزه او با دولت عبّاسی طول کشید.

پیرامون علّت نام گذاری این نهضت به خرمّدینان، برخی از دانشمندان معتقدند که چون بابک از روستایی به نام خرّم در نزدیکی اردبیل برخاسته بود، از این جهت طرفداران وی به خرّمیان و یا خرّمدینان معروف گشته‌اند و خواجه نظام الملک می‌گوید که خرّمدین از خوردین گرفته شده و بدان جهت این طایفه به خرّمدین شهرت یافته‌اند.

اردبیل در دورهٔ سلجوقیان

در اواخر عهد سلجوقیان که مصادف با قدرت یافتن دولت گرجستان بود، اردبیل از حملات گرجیان آسیب بسیار دید و در ۶۰۵ه.ق، /۱۲۰۹م. غارت شد و گفته‌اند که دوازده هزار تن از مردم آن کشته شدند. حمله گرجیان از حوادث ناگوار این عهد است. گرجیان در این دوران، که مدّت آن در کتاب‌ها متجاوز از یک قرن نوشته شده، بلای بزرگی برای مسلمانان آذربایجان به ویژه اردبیل بودند و از قتل و آزار آنان خودداری ننمودند. شهرها و روستاها را ویران کردند، مردم بی گناه بسیاری را کشتند. حتّی در اردبیل به انتقام سوخته شدگان نخجوان، جمعی را در آتش انداخته و سوزانیدند و از هیچ گونه رفتار ناشایست روی برنتافتند.

• 

  نقشه ایران در ۱۸۱۴میلادی.موقعیت جغرافیایی اردبیل

• 

  جمعه مسجد اردبیل-۱۳۰۰ ه.ق یادگاری از دوره سلجوقیان

اردبیل در دوره ایلخانان

اردبیل اندکی بعد از هجوم گرجیان، به دست مغولان فتح و غارت شد. چنگیز در سال ۶۱۶ هجری قمری، به ایران حمله کرد و چون علاءالدین محمد خوارزمشاه شکست خورد و فراری شد، ولایات ایران یکی پس از دیگری در مقابل این سیل خروشان تاب مقاومت نیاورده، سقوط نمودند. پس از حملهٔ چنگیز خان به ماوراءالنهر و خراسان، یمه و سبستای، دو تن از سرداران مغول به دنبال سلطان محمّد خوارزمشاه و تعقیب کسان او، شهرهای ایران را به باد غارت و ویرانی دادند. لشکریان مغول بین سال‌های ۶۱۷ و ۶۱۸ هجری قمری، به آذربایجان رسیدند. مردم تبریز انقیاد کردند و نجات یافتند. امّا مردم اردبیل مقاومت کردند و دوبار سپاه مغول را عقب راندند، ولی سرانجام مدافعین شهر ضعیف تر گردیده و در نتیجه، شهر اردبیل به دست مغول افتاد و با خاک یکسان گردید و از سکنه بی شمار آن، جز آن‌هایی که قبلاً فرار کرده بودند، کسی زنده نماند. ولی به زودی اردبیل پس از این واقعه، باز رونق از سرگرفت. در اوایل قرن هشتم هجری قمری، که حمدالله مستوفی از اردبیل دیدن کرده، توابع آن را صد پارچه و حقوق دیوانش را پانصد هزار دینار نوشته‌است. در عهد ایلخانان مغول، تبریز ترقّی بسیار کرد و به جای اردبیل، مرکز آذربایجان شد، اما با ظهور شیخ صفی‌الدین اردبیلی سردودمان خاندان صفوی، اردبیل دارالارشاد شد و در زمان شاهان صفوی اهمیّتی نوین یافت.

اردبیل در دوره صفویان

شاه اسماعیل یکم صفوی قیام مؤثر خود را بر ضد امیران آق قویونلو به سال ۹۰۷ از هجری قمری، اردبیل آغاز کرد ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدّین بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی به شمار می‌رفت و از تقدس و احترام خاصّی بهره مند بود. شاهان صفوی هرگاه که فرصتی به دست می‌آوردند، برای زیارت قبر جدّ خود به آن جا می‌رفتند. شاه عباس بزرگ از نیم فرسنگی شهر، چکمه و پاپوش از پا در می‌آورد و با پای برهنه، پیاده به زیارت آرامگاه جدّش می‌شتافت.

• 

  شاه اسماعیل صفوی توسط نقاش ونیزی

• 

  آرم پادشاهان صفوی-موزه صفویه شناسی اردبیل

• 

  نقشه پادشاهی صفویه

• 

  موقعیت اردبیل در دوره صفویه

شهر اردبیل در عهد صفویّه به حدّ اعلای ترقّی خود رسید. مردم اردبیل تا قرن هشتم هجری قمری، شافعی مذهب بودند. امّا در قرن نهم هجری قمری، در زمان خواجه علی سیاهپوش نهضت تشیع در اردبیل بروز کرد و در اواسط این قرن بود که مریدان شیخ صفی به عنوان جهاد مذهبی به کشورهای مجاور، داغستان و چرکسان و گرجستان حمله می‌بردند. سرانجام همین نهضت تشیّع موجب تشکیل دولت جدید صفوی گردید. اردبیل در زمان سلطان جنید، جدّ شاه اسماعیل اوّل در شمار شهرهای محترم و مقدّس شیعیان مانند مکّه، نجف، مشهد و کربلا در آمد. در دورة صفوی، اردبیل دارالامان و بست و پناهگاه مجرمان بود و شاه عبّاس در شعبان ۱۰۱۴ هجری قمری، فرمانی صادر کرد که اردبیل که به وسیله امیر تیمور گورکان دارالامان اعلام شده بود، همچنان دارالامان باقی بماند. نام اردبیل در جنگ‌های ایران و عثمانی مکرّر آمده‌است. شاه تهماسب دوم پس از فتح تبریز به دست ترکان عثمانی، از آنجا به اردبیل و سرانجام به قزوین و تهران گریخت. آذربایجان موقّتاً زیر فرمان ترکان عثمانی قرار گرفت ولی نادر شاه، عثمانیان را در سال ۱۱۴۲ هجری قمری، بیرون راند و چند سال بعد در مغان تاج گذاری کرد و تشریفات این تاج گذاری در اردبیل به عمل آمد. بعد از انقراض صفویّه، اردبیل اهمیّت و اعتبار اوّلیّة خود را از دست داد و در این امر، خواست نادر شاه اثر مستقیم داشت، زیرا که او از صوفیان و شیخاوندان صفوی اردبیل بیم داشت و از هر اقدامی که موجب تضعیف آن‌ها می‌شد، خودداری نمی‌نمود و برای از بین بردن علاقه‌مندان مؤثّر خاندان شیخ صفوی همواره تلاش می‌نمود.

در جنگ‌های ایران و روس، اردبیل به صورت آمادگاهی برای تهیّه نیازمندی‌های سپاه اردبیل و ایران در آمد و نارین قلعة معروف، که در زمان خود از قلاع مهمّ و معتبر ایران بود، به وسیله افسران فرانسوی همراه ژنرال گاردان مرمّت یافت و در پایان جنگ‌های مذکور نیز این قلعه پناهگاهی برای قشون ایران گردید. در این دوره، اردبیل مستقیماً در جبهة جنگ قرار نگرفت ولی در جنگ‌های ۴- ۱۲۴۲ هجری قمری،ژنرال ایوان پاسکویچ سردار روسی اردبیل را تسخیر و موقتاً اشغال کرد و قسمت عمدة کتابخانه معروف آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به سن پطرزبورگ حمل شد و در موزه ارمیتاژ جای گرفت. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، در بقعه تعمیراتی شد و بقیّه کتابخانه آن را به تهران حمل کردند. شهر اردبیل در دوره قاجاریه رونق و شکوه دوره صفویّه را نداشت و حوادث پس از انقراض صفویّه، آسیب فراوان به این شهر وارد کرد. امّا بعد از صفویّه نیز مردم ایران مخصوصاً شیعیان به اردبیل اهمیّت بسیار می‌دادند و تا اواخر قاجاریّه به زیارت این مقبره می‌رفتند.

اردبیل در دوران قاجار

اردبیل در این زمان، مخزن کالاهایی بوده که از تفلیس، دربند و باکو به تهران و اصفهان حمل می‌شد و بازارهای پررونقی داشت. استحکامات شهر متوسّط و شهر از نظر وجود ساختمان‌های خوب در مضیقه بود؛ تجارت این شهر نیز به سبب بندر آستارا، که در ۷۲ کیلومتری آن است، مهمّ بوده و شهر کاروان سراهای معتبر داشته‌است و بهترین صادرات آن خشکبار، قالی و پشم بوده‌است. در عهد فتحعلی شاه، بین ایران و روسیّة تزاری دو بار جنگ اتّفاق افتاد و چنان که از تواریخ بر می‌آید، این دوره یکی از ادوار مصیبت بار ایران بود و در جنگ‌های ممتدی که بین این دو کشور روی داد، جمع کثیری از مردم ایران و سکنة اردبیل به خاک سیاه نشست و قسمت اعظمی از خاک ایران یعنی قفقاز و ارمنستان با هفده شهر مهمّ و معروف آن‌ها به تصرّف روس‌ها در آمد.

وقتی که عباس میرزا از قشون روس شکست خورد، برای جمع آوری نیرو به تبریز آمد و به این خیال که زمستان مانع حملة روس‌ها خواهد شد، به تهیّة نفرات و فراهم کردن سلاح برای جنگ‌های بهاره پرداخت، لیکن ژنرال مدداف فرمانده روسی قره باغ از موقعیّت استفاده کرده، از رود ارس گذشت و راه تبریز پیش گرفت. عبّاس میرزا دستور داد که برای تأمین غذای شش ماهة اهالی تبریز اقدام کنند؛ زیرا قصد داشت از این شهر دفاع نماید. فرمانده روسی چون از این امر آگاه شد، به جای آن که نیروی خود را در محاصرة تبریز صرف کند، از راه مشگین شهر عازم تسخیر اردبیل گردید. قلعة اردبیل در این زمان فاقد نیروی کافی بود، زیرا آن‌ها را برای دفاع از حدود ارس اعزام داشته بودند. حاکم اردبیل، که اسکندر خان قاجار بود، متوجّه این نقص گردیده بود و به دفعات ضعف نیروی دفاعی شهر را به نایب السّلطنه اعلام کرده و حتّی خود برای عرض گزارش به تبریز رفته بود.

عباس میرزا به محض آن که از تصمیم فرمانده روسی اطّلاع یافت، فرزند خود جهانگیر میرزا را به اردبیل اعزام داشت و فوج شقاقی را به فرماندهی سلیمان خان گیلک در اختیار وی گذاشت تا به حفظ و حراست قلعه بپردازند. جهانگیر میرزا با عجله خود را به سراب و از آن جا با سه چهار دسته سرباز به اردبیل رسانید. این اوضاع مقارن با زمانی شد که فرمانده روسی به قره‌سو، در دو فرسخی اردبیل رسید، و چون از ورود نیروی امدادی برای دفاع از این شهر آگاه شد، به طرف مغان، که محل قشلاق احشام و ایلات عشایر بود، متوجّه گردید و آن‌ها را چاپیده با خود برد.

در سال ۱۲۴۶ هجری قمری، عبّاس میرزا نایب السّلطنه، که در عین حال والی آذربایجان بود، حکومت اردبیل را به دو فرزند خود داده و از این دوران است که نارین قلعه اردبیل به علّت استحکام آن، تبعیدگاه مخالفان حکومت گردید.

اردبیل در دوران مشروطه

اردبیل در مشروطیت ایران سهم بزرگی داشت. با پیشبرد مشروطه خواهی، اوّلین انجمن ولایتی اردبیل در سال ۱۳۲۶ هجری قمری، تشکیل گردید ولی با پیش آمدن استبداد صغیر، این قبیل مجامع عموماً بسته شد و جزء فعالیّت‌های زیرزمینی گردید و کسانی مثل ملّا امام وردی و مشهدی حسین آخوندزاده و میرزا محسن امام زاده و دیگران کشته شدند و چون محمد علی شاه از سلطنت خلع گردید، جمعی از سران استبداد مانند خادم باشی، مبشّر، مؤتمن، مشیرالتجّار و غیر هم که برای تشکیل انجمن شهری به نارین قلعه دعوت شده بودند، در یکی از اتاق‌های آن جا تیرباران شدند.

حاج بابا خان اردبیلی سردار معروف مشروطه در جمع یاران خود

ولی دولت روسیه که با خلع محمد علی شاه مخالف بود، رحیم خان رییس طایفه جلبیانلو را در قراچه داغ با پول و سلاح مجهز کرد و او رؤسای سی و دو طایفة شاهسونان را که در منطقه وسیع ولایت اردبیل زندگی می‌کردند، با خود هم داستان کرده، اردبیل را محاصره کرد و شهر پس از بیست روز مقاومت در ۲۲ شوال ۱۳۲۷ ه.ق، سقوط کرد و بی رحمانه غارت شد. پس از این واقعه، دولت روسیّه به بهانه حفظ جان و مال اتباع خود، از طریق بندر آستارا در اردبیل نیرو پیاده کرد و در اندک زمانی این شهر را اشغال نمود. دولت مرکزی بیرم خان را برای تنبیه عشایر به اردبیل فرستاد و او اگرچه آنان را شکست داد و تنی چند از رؤسای آن‌ها را به اسارت در آورد، ولی به سبب حضور سپاهیان تزاری در اردبیل، که تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی در آن جا مستقر بودند، تنبیه کامل غارتگران میسّر نگردید. در جنگ جهانی اول، که دامنة آن به ایران نیز کشیده شد، چندی هم سپاهیان عثمانی به این شهر درآمدند و فرقه‌ای به نام فرقة اتّحاد اسلامی به وجود آوردند. پس از انقلاب روسیه (۱۹۱۷)، جمعی از جوانان کمونیست قفقاز از راه آستارا به اردبیل آمدند، لیکن طوایف اطراف جمع زیادی از آن‌ها را کشته، سلاح هایشان را به یغما بردند. قبل از کودتای ۱۲۹۹ شمسی، اردبیل به سبب خودسری عشایر شاهسون از لحاظ امنیّت وضع مساعدی نداشت. بعد از کودتا، دولت مرکزی در صدد تخته قاپو کردن آن‌ها برآمد و سرانجام موفّق به سرکوبی و جمع آوری سلاح‌های ایشان گردید و امنیّت به اردبیل بازگشت. حاج باباخان اردبیلی از مهمترین شخصیت های تاثیر گذار در تاریخ مشروطه میباشد.

سفال اردبیل دردوره مفرغ

بررسی باستان شناسان بر روی ۱۲ قلعه و گورستان قدیمی اردبیل که قدمت آنها به دوره عصر آهن می‌رسد سبب کشف سفال‌هایی شد که بیانگر تداوم فرهنگی از عصر مفرغ جدید تا دوره اشکانی است.این سفال از لحاظ طرح و نقش بسیار شبیه به هم بوده که به سفال نوع اردبیل درتاریخ معروف شده‌است. بر اساس آن می‌توان تداوم فرهنگی نقوش سبک اردبیل را نشان داد. چرا که سبک و فرم سفال‌ها در ملی دوران‌های مختلف تغییر چندانی نکرده‌است.

آرامستان‌های تاریخی

بررسی‌های انجام‌شده در چهار نوع گور تاریخی در منطقهٔ اردبیل، دوران عصر آهن I تا دوران عصر آهن III را به وضوح ترسیم می‌نماید. تقریباً هیچ کدام از این گورها سالم نیستند و به‌نظر می‌رسد در گذشته‌های بسیار دور مورد تاراج قرار گرفته‌اند. این نوع از گورستان‌ها را کورگان می‌نامند و در تمامی مناطق قفقاز و قفقاز جنوبی پراکنده هستند و به لحاظ سازه و معماری به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. هرکدام دارای مشخصات خاصی هستند؛ ولی عملکرد تمام آن‌ها به یک گونه بوده‌است. گورستان‌های بررسی‌شده بین اردبیل و مشگین‌شهر قرار گرفته‌اند.

مجموعه بقعه و مزارشیخ صفی الدّین اردبیلی

بقعة شيخ صفی- كه از بناهاي منحصربه‌فرد در ميان ساختمان‌های مذهبی است- شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است كه نخستين بار شاه طهماسب آن‌ها را به‌صورت مجموعة واحدی درآورد. بعدها شاه عباس باعث افزودن بناهای مهم به اين مجموعه و اصلاحاتی در آن گرديد. اهميّت زياد اين اثر تاريخی به‌طور كلی در رابطه‌ای كه با سلسلة خاندان سلاطين صفويّه دارد جلوه‌گر می شود. اسلاف شاهان صفويّه و همچنين شاه اسماعيل یکم سرسلسلة اين خاندان در داخل اين مجموعة تاريخی به خاك سپرده شده‌اند. اين مجموعه از نظر معماری اسلامی دارای اهميّت فوق‌العاده است. هر يك از عمارات منفرد آن بی نظير می باشد. اين امر در مورد خود مقبره كمتر صادق است تا در مورد نمازخانة مقابل آن. ضلعی كه مقابل حياط قرار گرفته مانند نمای كاخی ساخته شده است. طرح اين بنا در هنر شرق بيگانه به نظر می رسد و بيشتر رنسانس را به خاطر می آورد. ليكن جزييات يعنی كاشيكاری، طرح‌ها، قاب، پنجره‌ها، مقرنسكاری ها، آجركاری ها كه با فاصله و بندهای وسيع‌تری انجام گرفته هنر خالص شرقی است. بناهای متعلّق به بقعة شيخ صفی عبارتند از: درب ورودی و حياط بزرگ- حياط كوچك يا دالان روباز- صحن بقعه- مسجد جنّت‌سرا- حياط مقابر- شهيدگاه- چلّه‌خانه. قسمت‌های اصلی بقعه عبارتند از: «رواق يا قنديل خانه- مقبرة شيخ صفی- مقبرة شاه اسماعيل صفوی- حرمخانه- چينی خانه». بقعة شيخ صفی الدّين از نظر كاشيكاری و تزيينات از زيباترين ابنية تاريخی دورة صفوی محسوب مي‌شود. مجموعه بناهای مذهبی شیخ صفی یکی از شاهکارهای هنری و معماری دورۀ اسلامی ایران است که از لحاظ تزیینات کاشی کاری معرّق و کتیبه های زیبا در خور توجّه می باشد . مناظر تزیینی مجموعۀ بناهای مذهبی شیخ صفی چه از داخل و چه از خارج شامل نقّاشی، گچ بری، قطارسازی و مقرنس کاری با رنگ طلایی می باشد که بسیار زیباست. این مجموعۀ مذهبی که بر فراز یک بنای متعلّق به عصر مغول ساخته شده است، به درستی معلوم نیست که در چه زمانی تکمیل و توسعه یافته است .

مجموعه بقعه و مزار شیخ امین الدّین جبرئیل

مقبره شیخ امین الدّین جبرئیل

مقبرة شيخ امين‌الدين جبرييل از جمله بهترين نمونة مقابر گستردة معماری اسلامی ايران محسوب مي‌شود كه سادگی و موزون بودن اجزای آن و سرانجام تزيين فوق‌العاده در سطوح داخلی اين بنا، آن را در زُمرة شاهكارهای معماری دورة صفويه قرار داده است.

اين مقبره يك بنايی است كه به طور نامساوی از دو قسمت تشكيل يافته، يك عمارت چهارگوش مركزی و يك مقصوره مانند پنج ضلعی در جلو. اضلاع اين بنا كه بر روی شالودة سنگی قرار گرفته دارای تاق‌نماهای نوك تيزی است. برجي كه شبيه برج مقبره‌ای شيخ صفی است احتمالاً مربوط به قرن هشتم/چهاردهم م است كه شيخ صدرالدين موسی پسر دوم شيخ صفی آن را ساخته است، اما عمارتی كه بر روی شالودة اطراف بنای اصلی قرار گرفته، در زمان‌های بعد يعنی همزمان با بقعة شيخ صفی در اوايل قرن دهم/شانزدهم م بنا گرديده است.

اين مقبره در وسط محوطة محصور وسيعی واقع شده و از قسمت‌های زير تشكيل يافته است: حصار، حياط بقعه، ايوان جلوبنا، رواق، بنای اصلی بقعه، حجرات و غرفه‌ها.

مزار پیران اردبیل

پیران اردبیل عبارتند از پیرعبدالملک, پیرشمس الدین, پیرشمس الدین, پیر مادر, پیرعبدالله, پیرابوسعید, عوض الخواص, شیخ محی الدین, پیرگُنبلان,سید احمد اعرابی, , عربشاه اردبیلی,شیخ صدرالدین, شیخ صفاعلی میباشند.

مسجد جمعه اردبيل

مسجد جمعه، كه تحت شمارة ۲۴۸ در تاريخ ۲۸ خرداد ماه سال ۱۳۱۵ جزو آثار ملّی به ثبت رسيده، در قسمت شمال شرقی اردبيل و بر فراز تپّه ای بلند و در ميان گورستانی مرتفع، حدّ فاصل كوچه‌های عبدالله شاه و پيرشمس‌الدّين قرار گرفته است. .
بر طبق رواياتی كه در محلّ وجود دارد، مسجد جمعه دقيقاً بر جای يك بنای پيش از اسلام برپاشده و چنين تصوّر مي شود كه محلّ آن آتشگاهی بوده كه در صدر اسلام، همزمان با روی آوردن مردم به دين اسلام، به مسجد تبديل شده است. . "اين مسجد در شرق شهر و روی يك بلندی كوچك قرار دارد و جهت استفاده نمازگزاران به قسمت های كوچك تقسيم شده؛ بخش اصلی كه زير گنبد قرار گرفته (گنبدخانه) به قدر كفايت بزرگ است و گرداگرد آن ديواره‌ای است كه رفته‌رفته به شكل ناقوس درآمده است. در جلوی مسجد نيز يك چشمه قرار دارد. . این بنا براي نخستين بار در قرن پنجم هجري قمری، احتمالاً بر روی ويرانه های يك بنای زمان ساسانی ساخته شده، و در آن زمان از يك شبستان گنبد دار مربّع و تالار تاق دار بلند مركّب بوده است. وقتی كه مغولان در سال ۱۲۱۷ ميلادی شهر اردبيل را نابود كردند، به مسجد جمعه آسيب فراوان وارد آمد و گنبد آن در سال ۶۵۰ هجری قمری دوباره ساخته شد و در آن زمان بعضی قسمت های آن با گچ پوشيده و بندكشی كاذب و توپی روی آن نقش گرديد. در اواسط قرن هشتم هجری قمری، شبستان گنبد سفيدكاری شده و محراب گچی ساخته شد و روی آن با نقّاشی تزيين گرديد. عناصری كه [در مسجد جمعه] از قرن هشتم [هجری قمری] وجود دارد، شامل پوشش گچی سختی است كه سطوح ديوار داخلی اتاق گنبد را پوشانيده و محراب مقرنس و تزيينات ديگر نقّاشی شده است. نمای تاق های گوشه ای و نغول مدوّر و تزيينات ديوارهای تحتانی تزيين شده و طرح های آن به رنگ نيلی است كه با الگو انداخته شده است. تزيينات مزبور شبيه تزيينات داخلی مقبرة اولجايتو و برج ابرقو است، ولی در مسجد جمعة اردبيل طرح ها دقيق تر و ظريف تر و محدود به نواحی معيّن است. .

جمعه مسجد از نظر پلان در رديف مساجد با تركيب چهار تاق و ايوان قرار مي‌گيرد. اين تركيب در قرون اوليه اسلامی به شكل چهار تاق بوده است كه در مسير تكامل خويش به صورت كنونی در آمده است. در زمان سلجوقيان اين تركيب چهار تاق در سمت عقب و ايوان در سمت جلو متداول و معمول شد. بدون ترديد مساجد با تركيب چهار تاق و ايوان، كه در عصر اسلامی در معماری جاي گرفتند ملهم از آتشكده‌های عصر ساسانی بوده‌اند. .

نخستین شهری که لوله‌کشی آب شد

اردبیل، اولین شهر ایران از لحاظ لوله کشی آب شرب می‌باشد. تاریخ این لوله کشی احتمالاً به دوره صفوی معطوف می‌گردد. بطوریکه آثار آن درحفاریهای صورت پذیرفته شده موجود می‌باشد

پیشینه کتابخانه در اردبیل

کتابخانه مرکزی اردبیل

نخستین کتابخانه در اردبیل در قرن ۸ ق. به‌همت شیخ صدرالدین موسی، فرزند شیخ صفی‌الدین اردبیلی، در جوار آرامگاه پدرش جهت استفاده عموم ایجاد شد. پس از کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه اردبیل قدیم‌ترین و غنی‌ترین کتابخانه ایران به‌شمار میرفت . شیخ صفی‌الدین اردبیلی به سال ۷۰۰ ق. جانشین شیخ زاهد گیلانی گردید و خانقاهی برای مریدانش ترتیب داد و کتابخانه‌ای نیز بنیان نهاد که پس از مرگ او، کتابخانه همچنان مجمع مریدان بود. مخصوصاً پس از تشکیل سلسله صفویه (۹۰۷ ق.)، به کتابخانه و آرامگاه شیخ توجه بیشتری شد به‌حدّی که شاه عباس اول صفوی (۹۹۶-۱۰۳۸ ق.) در سنه ۱۰۱۷ ق. کتاب‌های گرانبهایی به آنجا وقف کرد.

آدام اولئاریوس که به سال ۱۰۴۷ ق./ ۱۶۳۷ م. از این کتابخانه بازدید کرده، می‌نویسد که اکثر کتاب‌های خطی آنجا از نظر هنر و درونمایه در دنیا بی‌نظیرند... .

جیمز موریه انگلیسی این کتابخانه را به سال ۱۲۲۷ ق./ ۱۸۱۲ م. در حالی‌که کتاب‌ها بر روی هم انباشته شده بود، دیده‌است. در جنگ دوم ایران و روس (۱۲۴۱-۱۲۴۳ق.)، این کتابخانه به‌عنوان غنیمت جنگی نصیب روس ها گردید و تعداد ۱۱۴ نسخه از کتاب‌های نفیس و نادر آن به کتابخانه سن پترزبورگ روسیه منتقل گردید. در سال ۱۳۱۴ ش. تعداد کتاب‌های باقی‌مانده به‌دستور وزارت معارف به تهران انتقال یافت.

در سال ۱۳۲۸ ش. کتابخانه‌ای عمومی با نام «قرائت‌خانه عمومی» با ۹۰۰ جلد کتاب جهت استفاده عموم، به‌ویژه معلمان، به‌همت معاون رئیس فرهنگ اردبیل تأسیس شد. در سال ۱۳۴۶ با تشکیل کتابخانه عمومی اردبیل، مجموعه قرائت‌خانه عمومی به این کتابخانه منتقل گردید، که با نام «کتابخانه عمومی شماره یک»، قدیم‌ترین کتابخانه عمومی در مرکز استان اردبیل به‌شمار می‌رود.

از آن پس، کتابخانه‌های دیگری در شهرهای استان تأسیس شد، از جمله: کتابخانه خلخال (تأسیس ۱۳۴۴)، و کتابخانه شهر گیوی (۱۳۴۵) (۱: ۴۹، ۵۰). علاوه بر این، تعداد ۲ واحد کتابخانه وقفی در دهه ۱۳۴۰ در شهرستان اردبیل موجود بوده که مییتوان از کتابخانه سید حمزه (با مجموعه ۱۲۰۰ جلد) و کتابخانه حسین صدر (تأسیس ۱۳۴۲، با مجموعه ۵۸۸ جلد) یاد کرد.

تا نیمه دوم سال ۱۳۷۸، در استان اردبیل ۳۳ واحد کتابخانه عمومی (با مجموعه ۲۴۲۳۰۷ جلد، ۵۸۷۰ عضو، و ۶۵ کارمند) فعالیت داشته که از این تعداد، بخشی (با مجموعه ۵۵۸۳ جلد و ۹۹۳۲ عضو) وابسته به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی است.

همچنین، تعداد کتابخانه‌های مساجد استان در سال ۱۳۷۸، ۲۸ واحد بوده که با مجموعه‌ای در حدود ۳۰۰۰۰ جلد کتاب و ۳۷۶۰ عضو فعالیت داشته‌اند.

تا سال ۱۳۷۸، تعداد کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان استان ۹ واحد (۷ واحد ثابت، ۱ واحد پستی، ۱ واحد سیّار) و مجموعه آن ۹۲۹۸۶ جلد و کارکنان آن ۱۷ نفر بوده‌است.

جاذبه‌های گردشگری

آرامگاه شیخ صفی‌الدین میراث جهانی یونسکو، مسجد جامع اردبیل و بقعه سید امین الدین جبراییل از بناهای تاریخی مهمّ این شهر به شمار می‌روند. مضافاً این که دریاچه شورابیل (در داخل شهر)،رودخانه بالیقلو چای (در داخل شهر) ، دریاچه نئور، جنگل فندق‌لو، پیست اسکی آلوارس،پیست اسکی روی چمن جنگل فندقلوی نمین(اردبیل)،پیکره سنگی بابا داوود عنبران، شهر توریستی سرعین،تفرجگاه بولاغلار و دهکده سولان در زمره جاذبه‌های گردشگری مهم این شهر به حساب می آیند.

• 

  موزه اردبیل(چینی خانه بقعه شیخ صفی)

از دیگر جاذبه های گردشگری اردبیل، آب‌های معدنی که اغلب مزین به زیبایی‌های بی‌نظیر طبیعی می‌باشند عبارت‌اند از: خلخال سویی، قطورسویی، دودو، ایلاندو (که بر اثر زلزله ویران شده‌است)، مشه سویی، شابیل، قینرجه، ویلادره، سردابه و... همچنین آبشارها و عوارض طبیعی دیدنی مانند آبشار نره‌گر در روستای اسبوی خلخال، آبشار شورشورنه عنبران، آبشار سردابه، دریاچه واقع در قله سلطان سبلان، روستای زیبای اندبیل(خلخال) و سواحل رود قزل اوزن، جاده فوق‌العاده زیبای خلخال به اسالم، مراتع وسیع دامنه سبلان روستای اناردر جاده اردبیل به مشکین شهر زادگاه مادر بابک خرمدین وقلعه مربوط به بابک خرمدین مبارز اردبیلی میباشد.

جشنواره گلهای بابونه اردبیل

از دیگر جاذبه های گردشگری استان اردبیل جشنواره گل‌های بابون در شهرستان نمین می باشد، که همه ساله همزمان با روز جهانی گل و گیاه در ۲۵ و ۲۴ خرداد، با حضور گسترده گردشگران داخلی و خارجی در منطقه توریستی جنگل فندقلو ی نمین که یکی از مناطق بکر و ذخیره‌گاه طبیعی گیاهان دارویی است برگزار می‌شود. این جشنواره در مراتعی با وسعت چند صد هکتار بابونه، به همت سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان برگزار می‌گردد. ضمن برگزاری برنامه‌های شاد موسیقی و نمایش گروه‌های هنرمند، در دو بخش برنامه‌های متنوع فرهنگی، هنری و تفریحی را برای کودکان و نوجوانان و اقشار مختلف مردم برگزار کردند. در این جشنواره هنرمندان چیره‌دست و صنعتگران این منطقه، با تولید گلیم،مسند، جاجیم و ورنی میراثی گرانبها را در معرض نمایش عموم قرار می‌دهند.

هتل‌های اردبیل

نمایی از هتل لاله اردبیل(سرعین)

اردبیل به واسطه داشتن مناظربی نظیر طبیعی، شاید به جرات بتوان گفت رتبه نخست گردشگری درایران رادارا می‌باشد.اردبیل وسرعین به واسطه پذیرش گردشگر، میزبان مسافران تابستانی وزمستانی می‌باشد.درتابستان استفاده از مناطق خوش آب وهوای اردبیل ودرپاییزوزمستان به واسطه دارا بودن پیست اسکی آلوارس وآبگرمهای معدنی سرعین میزبان مسافران می‌باشد.لذا هتل‌های زیردرخدمت میهمانان می‌باشد:

• مجتمع توریستی کوثراردبیل
• هتل مهدی اردبیل
• هتل سبلان ارردبیل
• هتل شورابیل اردبیل
• هتل نگین اردبیل
• مجتمع آبدرمانی و هتل آپارتمان ارشاد سرعین
• هتل دریا اردبیل
• هتل شیخ صفی اردبیل
• هتل آپارتمان اترک سرعین
• هتل آپارتمان سپیدسرعین
• هتل آپارتمان دنیز سرعین
• هتل آپارتمان فانوس سرعین
• هتل آپارتمان آنا
• هتل آپارتمان تخت طاووس
• هتل قصر سرعین
• هتل لاله سرعین

ضمناً دو هتل ۵ ستاره دراردبیل دردست ساخت می‌باشد.

صنایع دستی اردبیل

اردبیل به واسطه داشتن تاریخ کهن در ادوار مختلف وتکامل در این دوره‌ها صنایع دستی مختلفی را در جهت نیاز به ان به تکامل رسانده وبه جوامع مختلف معرفی وصادر نموده‌است.به وضوح می‌توان اوج این شکوه را در دوره صفویه جستجو نمود که بایستی این شکوه را به نام مکتب اردبیل ثبت نمود.

گلیم مشهور اردبیل

گلیم مشهور اردبیل

• آبگینه
• بافته و نساجی سنتی
• رودوزیهای سنتی
• سفال وسرامیک سنتی
• صنایع دستی تلفیقی
• صنایع دستی چرمی
• صنایع دستی چوبی وحصیری
• صنایه دستی سنگی
• نمد مالی
• گليم بافی

جمعیت

جمعیت اردبیل در اولین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ خورشیدی انجام پذیرفت، بالغ بر ۶۵٬۷۴۲ نفر بوده‌است. این تعداد در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به ۸۳٬۵۹۶ نفر، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی به ۱۴۷٬۸۶۵ نفر، در سال ۱۳۶۵ خورشیدی به ۲۸۱٬۹۷۳ نفر و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به ۳۴۰٬۳۸۶ نفر افزایش پیدا کرد. جمعیت اردبیل براساس نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۴٨۵١۵٣ بوده‌است که از این جهت، هفدهمین شهر پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود. برپایهٔ همین آمار از مجموع جمعیت شهر اردبیل ٢۴۶۶١٨ نفر را مردان و ٢٣٨۵٣۵ نفر را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین شمار خانوارهای این شهر بالغ بر ١٣۵۴٣۴ خانوار بوده‌است.

هرم جمعیتی اردبیل در سال ۱۳۸۵ خورشیدی.

مردان	سن	زنان
۴٬۵۴۵	۶۵+	۴٬۳۸۰
۵٬۳۰۸	۶۰-۶۴	۵٬۶۱۹
۶٬۸۵۱	۵۵-۵۹	۶٬۹۴۵
۸٬۸۳۱	۵۰-۵۴	۹٬۳۵۳
۱۳٬۳۹۴	۴۵-۴۹	۱۲٬۱۰۲
۱۶٬۸۵۸	۴۰-۴۴	۱۵٬۵۰۰
۲۱٬۷۸۰	۳۵-۳۹	۱۹٬۲۵۶
۲۲٬۸۲۴	۳۰-۳۴	۲۱٬۵۰۵
۲۸٬۰۶۹	۲۵-۲۹	۲۸٬۰۶۳
۳۲٬۲۳۹	۲۰-۲۴	۳۵٬۲۶۹
۳۵٬۵۱۴	۱۵-۱۹	۳۴٬۶۷۲
۲۸٬۱۵۹	۱۰-۱۴	۲۶٬۵۴۹
۲۲٬۳۹۳	۵-۹	۲۱٬۲۹۲
۲۱٬۸۰۸	۰-۴	۲۰٬۷۴۶

آب و هوای اردبیل

اردبیل با واقع شدن در دامنه کوه مرتفع سبلان با ارتفاع ۱۳۵۰ متر و با فاصله کم از بندر آستارا با ارتفاع ۳۰ - به منزله دامنه وسیع کوه مرتفعی مشرف بر دریاست که دارای اقلیم مناطق فوقانی از یک طرف و تأثیر پذیر از مناطق بحری از طرف دیگر است . شهرستان اردبیل دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم، مدیترانه‌ای معتدل، کوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یکی از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است. براساس گزارش ایستگاه هواشناسی اردبیل که در ارتفاع ۱۳۷۲ متری واقع شده، بارندگی این شهر در سال ۱۳۷۲ برابر ۷/۳۲۷ میلی‌متر گزارش شده‌است. این شهرستان دارای زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی‌گراد است. وجود کوهستان‌های سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهای دریای خزر و بادهای سردشمالی و وجود جنگل‌های شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دمای شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.

آب و هوای اردبیل
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۵	۹	۲۷	۳۲	۲۹	۳۲	۳۸	۳۶	۲۸	۲۸	۱۵	۱۸	۳۸
میانگین گرم‌ترین‌ها C°	-۴٫۹	۲٫۲	۱۷٫۶	۲۰٫۲	۱۸٫۴	۲۰٫۲	۳۱	۲۷٫۶	۲۱٫۶	۱۵٫۱	۸٫۱	۱٫۴	۱۴٫۸۷
میانگین سردترین‌ها C°	-۱۸٫۹	-۱۰٫۳	۰٫۷	۳	۴٫۳	۸	۲۱	۶	۱۰٫۹	۶٫۱	-۰٫۶	-۱۱	۱٫۶
سردترین C°	-۳۳	-۲۲	-۷	-۴	-۱	۳	۱۲	۱۰٫۶	۶	۳	-۵	-۲۵	-۳۳
منبع: سایت توتیمپو آگوست ۲۰۰۹

ثبت در فهرست آثار طبیعی ملی

قله سبلان به شماره ۱۹۴۹۶/۱۲ در فهرست آثار طبیعی ملی کشور به ثبت رسیده و سند مالیکت آن از ارتفاع بالای سه هزار و ۶۰۰ متری قله سبلان به وسعت شش هزار و ۲۰۰ هکتار به نام سازمان حفاظت محیط زیست صادر شده‌است.

دهانه مخروطی شکل قله سبلان-عروس کوههای ایران

غذاهای سنتی

از غذاهای سنتی اردبیل می‌توان به کباب شیشلیگ، آلبالو پلو، لپه خورشت، اوماج آشی، آش دوغ، سوتلی آش، یارما آشی، بزباش، پیچاق قیمه، تاس‌کباب، ترحلوا، دومه کباب، باستیرما پلو، ترشی‌قرمه، چیغیرتما، حلوای سیاه، حلوای زرد، حلوای زنجبیل، خشیل، خورش قاتق، ساج‌ایچی، سوغان‌سو، قرمه‌سبزی، قویماق، قیساوا، قیقاناق، کوفته، لونگی و هرا اشاره کرد.

آش دوغ اردبیل( آیران آشی ) مهم‌ترین غذای سنتی اردبیل است و به‌عنوان غذای سنتی جهانی شناخته شده‌است.

• 

  آش دوغ اردبیل؛ غذای سنتی اردبیل

ره آورد

از مهم‌ترین سوغات اردبیل می‌توان آب‌نبات، تخمهٔ آفتابگردان، حلوای سیاه، سرشیر، شیرینی‌های محلی، شكلات روسته، عسل طبیعی سبلان، عصارهٔ گل‌های سبلان و کره را نام برد.

حلوای سیاه اردبیل معجونی است که از جوانهٔ گندم و کرهٔ طبیعی تهیه می‌شود و بسیار مقوی و نيروزا می‌باشد.

بازار تاریخی اردبیل

• 

  بازار فرش اردبیل

• 

  بازار فرش اردبیل

نوشتار اصلی: بازار اردبیل

بازار اردبیل یادگاری از دوره صفوی و ماقبل انست. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌اند.

تقسیم بندی کل بازاراردبیل عبارتنداز: بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه، چاقو فروشان، کلاه دوزان و... سرای دیگر اشاره کرد.راسته‌های موجود در بازار اردبیل عبارتند: از راسته اصلی بازار، راسته قیصریه، علافان، راسته پیرعبدالملک، بازار زرگران، سراجان، پارچه فروشان، کفاشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران و سراهای آنها.در قرن هفتم و هشتم بازار اردبیل رونق فراوان داشته‌است. در دوره‌های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین بشمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله به مصرف مخارج این بقعه می‌رسید.

موزه‌ها

اردبیل به دلیل داشتن تاریخ کهن، همواره آثارتاریخی بیشماری رادر خود جای داده‌است. به همین دلیل آثار موجود در موزه‌های اصفهان، تبریز میراثی از تاریخ اردبیل به شمار می‌رود که دردوره‌های تاریخی بالاخص دوره صفویه از این دوران می‌باشد.

• موزه تاریخ طبیعی اردبیل
• موزه مردم‌شناسی اردبیل
• موزه صنایع دستی اردبیل
• موزه مفاخردینی اردبیل
• موزه مفاخراردبیل
• موزه تخصصی باستانشناسی(درمحل بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی)
• موزه سنگ و کتابخانه تخصصی بقعه شیخ صفی (درمحل بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی)
• موزه چینی‌ها یا چینی خانه (درمحل بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی)
• موزه باستان‌شناسی خلخال '

• 

  موزه مردم شناسی اردبیل-میدان عالی قاپو

نخستین مدارس ملی اردبیل

ثبت نام در مکتب خانه بدون اینکه همراه با تشریفات باشد صرفا با ملاک توان کودک برای نشستن و تعلیم گرفتن همراه بوده است. بابا صفری نویسنده کتاب "اردبیل در گذرگاه تاریخ" آورده که مکتب دار کودکان را از پنج سالگی می پذیرفته و همین که طفل می توانسته بنشیند و آماده خواندن باشد می توانسته در مکتب خانه و یادگیری حاضر شود. چهار دوره آموزشی با تنوع تدریس در مکتب خانه های اردبیل دوره های آموزشی به چهار بخش دوره پیش از دبستان، دبستان، دوره سوم و دوره عالی تقسیم بندی شده بود. دوره پیش از دبستان مربوط به مکتب خانه هایی با حضور آخوند باجی ها بوده که آموزش اولیه به مانند مهد کودک را برعهده داشته است. در این دوره کودکان تا اذان ظهر تحصیل می کردند. در دوره دبستان ملا و آخوند های برجسته کودک را تعلیم می دادند و پس از آن مدرسه و آموزش عالی آغاز می شد. در این دوره نیز تحصیل از اذان صبح تا اذان مغرب با وقفه یک ساعته برای ناهار همراه بود. اما تفاوت دوره های آموزشی به مانند شیوه آموزش فعلی در مواد درسی و به صورت پله به پله بوده است. ظهور طبقه جدید منورالفکر در ایران منجر به ستیز سنت گرایان وروشنفکران جهت تاسیس مدارس گردید.تعطیل شدن مکتب خانه‌ها که وسیله ارتباطی بین خانواده وروحانیت بود برشدت مخالفت با مدارس جدید می‌افزود.چرا که باتعطیلی مکتب خانه‌ها، اولین مکان موثر در شکل دهی ذهنیت دینی دچار آسیب میگردید.از جمله افرادی که در اردبیل مانع بزرگی در جهت تاسیس مدارس نوین بود میرزا علی اکبر مجتهد بود.او مدارس نوین را اشکولا(برگرفته از واژه School به معنی مدرسه) میخواند به مردم عامی میگفت که تحصیل در چنین مدارسی سبب ترویج باب گری میشود.

او به واسطه داشتن قدرت وثروت به کمک هوادارانش در تعطیلی مدارس نقش عمده‌ای ایفا نمودند.چرا که روشن شدن حقایق علوم زمان از جمله تحصیل کودکان به علوم جدید فی المثل جغرافیا سبب بروز بابی گری میگردید.به واسطه فشارهای بیش از حد او مخبرالسلطنه دستور داد موقتاً تدریس جغرافیا در مدارس نوین حذف گردد تا به نحوی موجب تعطیلی مدارس نگردد.کسروی معتقد است که میرزا علی اکبر زورش بیشتر بوده تا علمش.

به واسطه اصرار بیش از حد مردم به تحصیل فرزندانشان در مدارس نوین، توسعه این مدارس دراردبیل با استقبال مواجه گردید.که نمونه‌ای از مدارس نوین به شرح ذیل میباشد.

• 

  مدرسه رشدیه اردبیل

• 

  اعضا هیات معارف اردبیل

• 

  مدرسه تدین اردبیل

• 

  اعضا انجمن دبیرستان پهلوی اردبیل-۱۳۴۰ ه.ش

• مدرسه نصریه یا ادبیه
• مدرسه جعفریه
• مدرسه شرافت
• هیت نشر معارف
• مدرسه رشدیه وروشن
• مدرسه هدایت
• دبستان تدین
• مدرسه صداقت

نخستین روزنامه‌های اردبیل

• روزنامه اتفاق - مقارن با نهضت مشروطه
• روزنامه برگ سبز- به مدیر مسئولی فضل‌الله شیخ الاسلامی- تاریخ چاپ ۱۲۸۷ خورشیدی(۱۳۲۶ قمری)
• روزنامه جودت-به مدیر مسئولی حسن جودت- تاریخ چاپ ۱۳۰۶ خورشیدی
• روزنامه قبس-به به مدیر مسئولی عزیز صابر-تاریخ چاپ ۱۳۳۰ خورشیدی
• روزنامه شمس ایران-به مدیر مسئولی محمد شمس زاده- تاریخ چاپ ۱۳۲۸ خورشیدی
• روزنامه دامن حق-به مدیر مسئولی محمد ذاکری- تاریخ چاپ ۱۳۳۱ خورشیدی
• روزنامه پیک روز-به مدیر مسئولی علی علایی- تاریخ چاپ ۱۳۲۸ خورشیدی
• روزنامه دفاع-به مدیر مسئولی سید اسماعیل حسینی- تاریخ چاپ ۱۳۳۰ خورشیدی
• روزنامه بهار آذربایجان-به مدیر مسئولی محمود صالحی- تاریخ چاپ۱۳۳۰ خورشیدی

اسناد تاریخی اردبیل

• 

  قسمتی از گزارش سهام الدوله به محمدعلی میرزا والی آذربایجان

• 

  گزارش وضع اردبیل در دوره مشروطیت

• 

  دست خط محمد علی میرزا در وقایع اردبیل

• 

  فرمان حکومتی در خصوص حاج بابا خان اردبیلی

• 

  نامه امین العلما به حاج بابا خان اردبیلی

• 

  قیام مردم اردبیل در ملی شدن صنعت نفت

• 

  جمعی از شهروندان اردبیلی در دوره 17 مجلس ملی

گرمابه های تاریخی

حمام تاریخی اوچ دکان ترکی آذربایجانی: Üç dükan hamamı

گرمابه های تاریخی اردبیل معمولاً قدمتی طولانی دارند. نقشه‌های تاریخی موجود از بافت قدیمی شهر نشان می‌دهند که بیش تر گرمابه های شهرً در کنار مساجد قرار داشته‌اند.

گرمابه های تادوره صفویه

• گرمابه قرادگنک (لطفی)
• گرمابه حاج محسن
• گرمابه حاج شیخ
• گرمابه آقانقی
• گرمابه یعقوبیه
• گرمابه میرزاحبیب
• گرمابه ابراهیم آباد
• گرمابه زینال
• گرمابه منصوریه

گرمابه های دوره قاجاریه

• گرمابه پیر
• گرمابه سرچشمه
• گرمابه اوچ دکان
• گرمابه پیرزرگر

پل‌های تاریخی اردبیل

پل یئدی گوز(پل هفت چشمه)

• پل یئددی گؤز(هفت چشمه)
• پل یعقوبیه
• پل نادری
• پل سید آباد
• پل کهرالان (کلخوران)
• پل سامیان
• پل قره سو
• پل ابراهیم آباد
• قرمزی کورپی (پل قرمز)

کاروانسراها

باتوجه به جایگاه تجاری-اقتصادی شهر اردبیل طی ادوارگذشته و در پی آن ورود تجار و مسافران مختلف، بدیهی است مکانهایی برای اقامت واتراق مسافران وچهارپایان درنظرگرفته شده بود که اصطلاحاً کاروانسرا نامیده می‌شد.که سرا هم به اختصار نامیده می‌شد. بطور نمونه: سرای حاج احمد، سرای گلشن، کاروانسرای زنجیرلی و... در نقشه‌های سال ۱۸۲۷ میلادی ۳ کاروانسرای شهر در نزدیکی دروازه قنبلان واطراف بازار قرار داشته‌اند.

• کاروانسرای عباسی نقدی کندی
• کاروانسرای سربازوطن (قانلی بلاغ)
• کاروانسرای شورگل

خانه‌ها و عمارت های تاریخی اردبیل

• 

  تزیینات چوبی ایوان عمارت آقازاده-منصوریه

• 

  خانه تاریخی وکیل الرعایا-خیابان سرچشمه

• 

  خانه تاریخی رضازاده-محله اوچدکان

• 

  دبیرستان صفوی-خیابان امام

• عمارت آقازاده
• خانه خلیل زاده
• خانه حاج یوسف صادقی
• خانه خادم باشی
• خانه رضازاده
• خانه سید هاشم ابراهیمی
• خانه شریعت
• خانه مرحوم مروج (خلیل زاده)
• خانه مناف زاده
• خانه میر فتاحی
• خانه نوری زینال (خوئی)
• خانه وکیل‌الرعایا

روز ملی اردبیل

همزمان با ۲۶ رجب برابر با ۴ مرداد سالروز تاسیس سلسله صفویه و با هدف گرامی‌داشت خدمات خاندان صفوی، این روز توسط شورای فرهنگ عمومی کشور، به نام «روز ملی اردبیل» در تقویم تاریخ فرهنگی ایران ثبت گردید..

پیشینه پست دراردبیل

قدمت فعالیت پستی به شکل رسمی در شهرستان اردبیل با قدمت ساختمان این شرکت که در جنب ساختمان شهرداری مرکز اردبیل قرار دارد برابر است و به ۴۵ سال می‌رسد. یک بانوی سال خورده اردبیلی می‌گوید: در آن سال‌ها به لحاظ اینکه وسایل ارتباطی امروزی وجود نداشتند برای مدت طولانی از احوال اقوام و آشنایان خود بی خبر می‌ماندیم و بطور تقریبی حداکثر در طول یک ماه نامه‌ای از این افراد می‌رسید. درنامه‌های آن زمان عبارت زیردرسربرگ نامه هاتکرارمیگرید:با عرض سلام و خسته نباشید، امیدوارم که سلامت باشید و اگر از احوالات اینجانب جویا باشید ملالی نیست به غیر از دوری شما.

مراکز آموزشی

• 

  سردر دانشگاه محقق اردبیلی

• 

  سردر دانشگاه محقق اردبیلی

چندین دانشگاه در شهر اردبیل وجود دارد که اولین آنها در سال ۱۳۵۷ تاسیس شده‌است. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دانشگاه محقق اردبیلی
• دانشگاه علوم پزشکی اردبیل
• دانشگاه آزاد اسلامی
• دانشگاه پیام نور اردبیل
• دانشگاه صنعتی اردبیل
• دانشگاه بین‌المللی صنعتی قفقاز

ترابری

فرودگاه بین المللی اردبیل

ﻓﺮودﮔﺎه اردﺑﻴﻞ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ۱۴ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮی ﺷﻤﺎل ﺷـﺮق ﺷـﻬﺮ اردﺑﻴـﻞ، در ارﺗﻔﺎع ۱۳۱۱ ﻣﺘﺮی از ﺳﻄﺢ درﻳﺎ و در ارا ﺿـی ﻧـﺴﺒﺘﺎً ﻣﺴﻄحی ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﺪود ۱۰۰۰ ﻫﻜﺘﺎر واقع ﺷﺪه اﺳﺖ . اﺣﺪاث اﻳـﻦ ﻓﺮودﮔـﺎه از ﺳﺎل ۱۳۵۲ ﺷﺮوع و ﺑﻌﻠﺖ آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﻴلی در ﺳﺎل ۱۳۵۸ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﻜﻤﻴلی اﺣﺪاث آنﻓﺮودﮔﺎه ﻣﺘﻮﻗﻒ واز ﺳﺎل ۱۳۶۸ ﻋﻤﻠﻴـﺎت ﺗﻜﻤﻴـﻞ اﺣـﺪاث ﻓﺮودﮔـﺎه ﺷﺮوع و در ﺳﺎل ۱۳۷۰ ﺑﺎ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺑﺎﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮل ۳۳۵۰ ﻣﺘﺮ و ﺗﺮﻣﻴﻨـﺎل ﺑـﻪ ﻣـﺴﺎﺣﺖ ۹۰۰ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﭘـﺮوژه ﻫـﺎ و ﻧـﺼﺐ ﺳﻴـﺴﺘﻢ ﻧـﺎوﺑﺮی NDB وﺳـﺎﻳﺮ ﺗﺠﻬﻴﺰات اوﻟﻴﻪ ﻓﺮودگاهی،ﻓﺮودﮔﺎه اردﺑﻴﻞ ﻋﻤﻠﻴﺎتی ﺷﺪ وﺑﺎ ﻧﺸﺴﺖ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎي C-130در ﺳﺎل ۱۳۷۰ اﻓﺘﺘﺎح ﮔﺮدﻳﺪ. در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮﻫﻔﺘﻪ ای ۶۰ ﭘﺮواز در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻬـﺮان-اردﺑﻴـﻞ-ﺗﻬـﺮان و ۸ ﭘـﺮواز در ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺸﻬﺪ-اردﺑﻴﻞ-ﻣـﺸﻬﺪ و ﭘﺮوازﻫـﺎی ﺣـﺞ ﻋﻤـﺮه ﺑﺮﻗﺮارﻣـی ﺑﺎﺷـﺪ، ﺑـﺎ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻓﺮودﮔﺎه و ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻟﻬﺎي ﺣﺠﺎج ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ۶۰۰۰ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ احداث گردیده است. ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ رﻳـﺰی و ﺗﻮاﻓﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ ﭘﺮواز ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺗﺮﻛﻴـﻪ و ﭘـﺮواز ﺑـﻪ ﻋﺘﺒـﺎت و ﺳـﻮرﻳﻪ، ﺑـﺮ ﺗﻌـﺪاد ﭘﺮوازﻫﺎی ﻓﺮودﮔﺎه اﻓﺰوده می ﮔﺮدد. .

راه آهن اردبیل

پروژه ساخت راه آهن اردبیل-میانه به طول ۱۸۰ کیلومتر از جنوب استان اردبیل از سال ۱۳۸۴ با پیشرفت فیزیکی ۴۴ درصد در سال ١٣٩٢ شروع و پس از آن با ایجاد راه آهن اردبیل-پارس آباد به طول ۲۱۰ کیلومتر جهت اتصال به جمهموری آذربایجان در راستای تحقق کریدور شمال-جنوب ،در حال احداث میباشد.

این پروژه ۵۶ دستگاه تونل و ۳٫۵ کیلومتر پل بزرگ به عنوان یکی از سخت ترین جبهه های کاری وزارت راه و ترابری است.

تاکسی

سازمان تاکسی رانی اردبیل با تعداد کل تاکسیهای شهر اردبیل در سال ۱۳۹۲ شامل ۳۴۳۶ دستگاه که ۱۱۵۸ دستگاه آن بصورت خطی و در ۳۱ مسیر فعالیت میکنند، ۳۴ دستگاه ون برای سرویس دهی مدارس، ۳۹ دستگاه تاکسی ویژه فرودگاه،۴۳ دستگاه تاکسی ویزه بیسیم ۱۳۳، ۲۲۷۸ دستگاه تاکسی گردشی فعالیت میکنند..

تاثیر مرثیه سرایان اردبیلی در حفظ تاریخ عاشورا

درکشور ایران به ویژه منطقه آذربایجان مرثیه سرایان اردبیلی بی شک نقش ارزنده‌ای در روایت حماسه بزرگ عاشورا و انتقال آن به نسل‌های امروزی داشته‌اند و شاعران و مداحان این دیار قرن هاست که با سروده‌ها و نوای توحیدی خود پیام و خاطره نهضت عاشورا را در اذهان زنده نگهداشته‌اند. در مرثیه‌های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ کربلا از زاویه‌های گوناگون پرداخت شده و در آن‌ها حماسه دشت نینوا، مظلومیت اهل بیت (ع) و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام عرضه شده‌است. اردبیل که به لحاظ پیشینه مذهبی و تاریخی خود از چندین سده قبل به دارالارشاد و دارالامان شهرت یافته‌است یکی از کانون‌های مهم مرثیه سرایی در ایران محسوب می‌شود. همچنین شمس عطار اردبیلی،بیضای اردبیلی، مرحوم عباسقلی یحیوی(تاج الشعرا) و مرحوم استاد رحیم منزوی اردبیلی از شاعران تاثیرگذار این خطه بوده‌اند. از شعرای در قید حیات اردبیل میتوان به یوسف معزی اردبیلی، غفاری، تقایی و هادی اشاره کرد که در ادامه راه شعرای فقید تلاش کرده و در ترویج فرهنگ عاشورایی زحمات فراوانی کشیده‌اند.

خواهر خوانده های شهر اردبیل

• 

  تیساوازوری مجارستان؛ از خواهرخوانده‌های اردبیل در سال ۲۰۱۱ میلادی

• 

  ارزروم ترکیه؛ از خواهرخوانده‌های اردبیل در سال ۲۰۱۳ میلادی

• تیساوازوری، مجارستان(۲۰۱۱)
• ارزروم، ترکیه(۲۰۱۳)

افتتاح نمایندگی وزارت امور خارجه در اردبیل

با افتتاح این دفتر در تاریخ ۳ تیرماه ۱۳۹۲ در استان اردبیل ، امور مربوط به وزارت امور خارجه در داخل استان انجام میگردد.با آغاز به کار این دفتر، مسئولان استان با مقامات شهرهای مرزی جمهوری آذربایجان در خصوص مسائلی از قبیل امور گمرکی، مرزبانی، پایانه‌ها، امور مربوط به برپایی نمایشگاه، فعال کردن بازارچه‌های مشترک مرزی و نیز استفاده بیشتر از پتانسیل‌های استان اردبیل در حوزه‌های گردشگری، توریسم درمانی، پیگیری مشکلات اتباع ایرانی، ویزای اتباع خارجی در مرز با ایجاد شعبه و دیگر موارد میتوانند هماهنگی لازم را بعمل آورند.علاوه بر این نمایندگی وزارت امور خارجه در استان اردبیل سرویس‌های دیگری نظیر دعوت از سفرای کشورهای خارجی به استان برای آشنایی آنان با قابلیت‌های مختلف اردبیل، تایید مدارک دانشجویان در خارج از کشور، پیگیری هرگونه مشکلات احتمالی اتباع ایرانی در خارج از کشور را نیز، ارائه خواهد کرد.

نقشه راه ارتباطی اردبیل

مشاهده نقشه مسیر ارتباطی شهرهای مختلف ایران با اردبیل در جدول زیر

شهر مقصد	طول مسافرت
ارومیه	۳۴۲ کیلومتر
اصفهان	۸۵۳ کیلومتر
اهواز	۱۲۶۹ کیلومتر
بابل	۵۸۱ کیلومتر
بازرگان	۴۹۹ کیلومتر
بندر امام خمینی	۱۳۶۳ کیلومتر
بندر بوشهر	۱۴۶۴ کیلومتر
بندر عباس	۱۷۵۷ کیلومتر
تبریز	۲۱۶ کیلومتر
تهران	۵۷۸ کیلومتر
جلفا	۳۲۵ کیلومتر
چابهار	۲۲۹۷ کیلومتر
چالوس	۴۷۰ کیلومتر
خرم آباد	۸۰۵ کیلومتر
خرمشهر	۱۳۸۷ کیلومتر
رامسر	۳۸۷ کیلومتر
رشت	۲۶۶ کیلومتر
زاهدان	۱۹۵۹ کیلومتر
زنجان	۲۵۸ کیلومتر
سمنان	۸۰۶ کیلومتر
شیراز	۱۳۳۹ کیلومتر
کاشان	۷۲۵ کیلومتر
کرمان	۱۴۶۶ کیلومتر
کرمانشاه	۶۹۰ کیلومتر
مشهد	۱۳۳۳ کیلومتر
همدان	۵۵۹ کیلومتر
یزد	۱۱۱۷ کیلومتر

نگارخانه

• 

  بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی،میراث جهانی یونسکو

• 

  بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• 

  تندیس سرلشکر خلبان غفور جدی اردبیلی در میدان خلبان جدی اردبیلی

• 

  حیاط بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• 

  تالار بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• 

  بقعه سید امین‌الدین جبراییل(روستای کلخوران)

• 

  بازار تاریخی اردبیل

• 

  خانه تاریخی رضازاده اردبیلی-محله اوچ دکان

• 

  خانه تاریخی ارشادی

• 

  پل یئدی گوز

• 

  مسجد جامع اردبیل.

• 

  شهیدگاه(محل دفن شهدای جنگ چالدران وشیروان)

• 

  موزه باستان‌شناسی ونگارخانه خطائی شیخ صفی

• 

  دور نمای سبلان

• 

  سالن ۶۰۰۰ نفری جهان پهلوان رضازاده

• 

  مجسمه شاه اسماعیل

• 

  میدان جانبازان

• 

  دریاچه شورابیل.

• 

  پارک ساحلی اردبیل

• 

  کتابخانه مرکزی اردبیل

• 

  موزه تاریخ طبیعی اردبیل

• 

  مجتمع تفریحی شورابیل

• 

  زمستان اردبیل

• 

  سردر ورودی دانشگاه محقق اردبیلی

• 

  سردر ورودی دانشگاه محقق اردبیلی

• 

  غروب آفتاب در اردبیل

• 

  استادیوم بیست هزار نفری علی دایی

• 

  نقشه هوایی شهر اردبیل

جستارهای وابسته

• کوه سبلان
• جاذبه‌های گردشگری استان اردبیل
• موزه مردم‌شناسی اردبیل
• بازار اردبیل
• قالی‌بافی در اردبیل
• تاریخ اردبیل پس از اسلام
• تاریخ هنر عکاسی در اردبیل
• بخش مرکزی شهرستان اردبیل
• نیروگاه سیکل ترکیبی سبلان اردبیل
• زمین‌لرزه اردبیل (۱۳۷۵)

منابع

• اردبیل در لغت نامه دهخدا
• تدوین مکتب اردبیل
• معرفی اردبیل
• شاعران عاشورایی اردبیل
• آب وهوای اردبیل در بی‌بی‌سی
• آب وهوای اردبیل در ACCU WEATHER
• آب وهوای اردبیل در Wunder ground
• تصاویری از زمستان اردبیل
• تصاویری از زمستان دریاچهٔ شورابیل در اردبیل
• تصاویری از اردبیل
• مختصات و ارتفاع اردبیل
• پروژهٔ تله‌کابین جنگل فندقلو - گردنهٔ حیران اردبیل
• تله‌کابین و تله‌سیژ آلوارس اردبیل
• آلوارس اردبیل
• ارسال مدارک بقعهٔ شیخ صفی‌الدین اردبیلی جهت ثبت دریونسکو
• اردبیل به روایت سایت فیلکر
• ارکستر ملی اردبیل
• شروع عملیات برج دوقلوی مسکونی ۲۶ طبقهٔ نماد اردبیل
• کتابخانهٔ مرکزی اردبیل
• پتروشیمی اردبیل
• پروژهٔ راه آهن اردبیل
• افق روشن وزنه‌برداری اردبیل
• كلنگ احداث بزرگترين پل معلق تفريحی گردشگری جهان در اردبیل
• شهبازی شیران، دکتر حبیب (1372) مجموعه شیخ صفی در اردبیل. آرتا، اردبیل.
• شهبازی شیران، دکتر حبیب (1383) تحلیل اجزاء و عناصر معماری جمعه مسجد اردبیل. مؤسّسه مطبوعاتی رعد، تبریز.
• شهبازی شیران، دکتر حبیب (1384) بررسی معماری و سازه ای مقابر باغ شیخ کلخوران اردبیل. بی نا، تبریز.
• شهبازی شیران، دکتر حبیب (1386) تحليل اجزاء و عناصر معماري و هنري بقعة شيخ صفي‌الدّين اردبيلي و مقبرة شيخ امين‌الدّين جبرييل. دانشگاه محقّق اردبیلی، اردبیل.
• احداث كارخانهٔ توليد اتوبوس شهری و بين‌شهری دوو در اردبيل
• تولید خودروهای مرسدس بنز و هوندا در اردبیل
• اردبیل سرزمین عارفان
• پروازهای خارجی فرودگاه بین‌المللی اردبیل
• اردبیل شهر بناها و خاطره‌ها
• روستای کزج، ماسولهٔ اردبیل
• مطالعهٔ راه‌آهن اردبیل-پارس‌آباد
• آغاز امكان‌سنجی اتصال راه‌آهن اردبیل به سرعین
• اساتید و پیشکسوتان صنایع دستی اردبیل
• ثبت فرهنگ عشاير شاهسون اردبيل به‌عنوان اثر معنوی كشور
• سبک معماری در اردبیل
• بزرگان تاریخ اردبیل
• اردبیل جزو کلان شهرهای ایران شد

پیوند به بیرون

• «احداث مترو در اردبیل غیرممکن است ایجاد می شود». پایگاه خبری سلام اردبیل. 

نیروگاه‌های زمین‌گرمایی
اردبیل	نیروگاه زمین‌گرمایی مشگین‌شهر