شیرهای سنگی

شیر سنگی از نمادهای فرهنگیِ مردم بختیاری است.

شیر سنگی در گویشِ اهالیِ منطقهٔ بختیاری بَردِ شیر گفته می‌شود.

ویژگی‌ها

برد شیرها تندیس‌هایی از جنس سنگاند که در گذشته توسط سنگ‌تراش‌های ایل بختیاری در ایران در استان چهارمحال و بختیاری و شمال استان خوزستان به شکل شیر تراشیده می‌شدند و به نشانهٔ شجاعت، دلاوری و ویژگی‌هایی چون هنرمندی در شکار و تیراندازی در جنگ و مهارت در سوارکاری، بر آرامگاهِ بزرگانِ قوم خود قرار می‌دادند.معمولا اندازه شیرهای سنگی قرار گرفته شده بر روی قبور بستگی به جایگاه متوفی نزد بازماندگانش دارد و ساختار شیرهای سنگی به گونه‌ای است که انتهای دست و پای شیر معمولا بر روی سطحی سنگی گذاشته می‌شود تا برای سر پا ماندن شیر در دل خاک دفن گردد و دستها به شکل حراست به جلو کشیده شده‌اند که البته شیوهٔ تراش شیرهای سنگس نزد قبایل مختلف بختیاری دارای تفاوتهای جزئی با یکدیگر می‌باشند و شمشیر، خنجر یا گرز از جمله نقش‌هایی است که بر روی آنها حک می‌گردد.

شیر نماد بختیاری

شیر به جهتِ خصوصیاتِ بی‌مانندش در فرهنگِ اقوام مختلف جایگاهی ویژه دارد. معانی سمبلیک شیر در ادبیات ملل گوناگون، بیش‌تر نماد پیروزی، قدرت، دلاوری، نجابت و نیروی ماورای انسانی بوده‌است. بختیاری‌ها با توجه به این مفهوم و معنا، شیر را به عنوان نماد خود پذیرفته‌اند.

در نقوش تخت جمشید، جام‌ها، الواح ساسانی و قالی‌های شکارگاهی، همه‌جا شیر در جدال با دلاوران، نقش بسته است. منشأ شیرهای سنگی و بافته‌های منقش به شیر را، می‌توان در همان سنتِ دیرین و باستانی جست‌وجو کرد که در فرهنگ قوم بختیاری رسوخ کرده است.

شیر در میان بختیاری‌ها نماد شجاعت است. نماد شیر علاوه بر این تندیس‌ها، در قالی و گلیم و گبه‌هایی که بختیاری‌ها می‌بافند نیز دیده می‌شود.

اصطلاح محلی

در گویش بختیاری به این مجسمهها برد شیر می‌گویند. برد شیرها، نماد رشادت، شجاعت، فروتنی و مردانگی است که همواره از کیاست، فرهنگ و اخلاق خوب انسانی در زاگرس بختیاری، با کمال شجاعت پاسبانی کردند و هدفشان اهتمام نام نیک قوم و تبار خود بوده‌است. هیبت و شکوه این تندیس، یادآور مردانی است که تاریخ پرفراز و نشیب، قومشان را در قالبی اسطوره‌ای با نام خود زینت داده و روی در دل خاک نهفته‌اند. برد شیرها از پهلو، مزین به نقش شمشیر، اسب، تفنگ و تسبیح هستند و بر گرده آن‌ها، مشخصات متوفی نقر می‌شود.

هنری لایارد در کتاب ماجراهای اولیه، آورده است:

بختیاری‌ها، تندیس و نقش شیر را به روی قبور خوانین و افراد سرشناس نصب یا نقر می‌کنند، تا خاطره سلح‌شوری و جنگجویی آن‌ها، برای همیشه زنده بماند.

گسترهٔ وجود

منطقهٔ بختیاری، سرزمین شیرهای سنگی است. این مجسمه‌های شیر، هنوز در قبرستان‌های قدیمی بختیاری دیده می‌شوند. شهر ایذه در شمال استان خوزستان بزرگترین منبع دسترسی به شیرهای سنگی می‌باشد. روستای کهباد یک در قبرستان باستانی خود -شهسوار- بیش از پنجاه شیر سنگی را در دل خود جای داده است.

شهر هفشجان در گذشته یکی از مراکز مهم شیرتراشی بوده‌است و اکنون تعدادی از سنگ‌تراش های قدیمی در هفشجان در قید حیاتند. شیرهایی که در قبرستان‌های هفشجان باقی مانده‌است، از زیباترین و خوش‌نقش‌ترین شیرهای سنگی محسوب می‌شوند.قدیمی‌ترین شیر سنگی موجود در استان چهار محال و بختیاری مربوط به دوره صفویه است. بنا به گفته‌ها شیر سنگی یادگار دوران ماد هاست. در ۳ دهه گذشته شیرهای سنگی بی نظیر این قبرستان به غارت کشیده شدند.به طوری که از هزاران شیر سنگی این شهر تنها تعداد انگشت شماری باقی مانده است.پرویز تناولی از معروف ترین مجسمه سازان ایران کتابی در خصوص شیر سنگی به چاپ رسانده است که شیر سنگی هفشجان را از مهم ترین نمونه‌های ایران برشمرده است.

کهن ترین شیر‌های سنگی در هفشجان

گورستان و زیارتگاه شهسوار

قبرستان شهسوار یا گورستان و زیارتگاه شهسوار واقع در روستای کهباد یک در شمال شهرستان ایذه یک منبعی غنی از وجود شیرهای سنگی می‌باشد.

قدمت

در تاریخ ساختِ تندیسِ شیر، اختلاف نظر است. در هنر ایران، شیر همواره با خورشید به عنوان نماد ملی ایرانیان محسوب می‌شد، که اشاره به ساکن شدن قدرت در خورشید دارد. این جانور، تقریباً در کلیه تمدن‌های خاور نزدیک، به عنوان سمبل قدرت و شجاعت به کار رفته است.

قدیمی‌ترین شیر سنگی موجود در استان چهار محال و بختیاری مربوط به دوره صفویه است. بنا به گفته‌ها شیر سنگی یادگار دوران مادهاست.

منابع

• برد شیری، محسن فارسانی، انجمن سینمای جوانان ایران، ۱۳۷۵.
• سرزمین شیرهای سنگی، محسن فارسانی.
• «بزرگترین شیرسنگی‌های ایران غرق نمی‌شوند». خبرگزاری میراث فرهنگی. ۲۵ خرداد ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۵ خرداد ۱۳۹۱. 

پیوندها به بیرون

• آشنایی با شیرهای سنگی چهارمحال و بختیاری
• برد شیر
• مفهوم نماد شیر