گنبد

برای دیگر کاربردها، گنبد (ابهام‌زدایی) را ببینید.

حرم کاظمین، گنبدهای همسان آرامگاه موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین

گنبد (به پهلوی: گومبت) سازه ای است معمارانه شبیه نیم‌کره‌ای توخالی. تاریخ ساخت گنبد با مواد گوناگون به پیش از تاریخ می‌رسد. گنبدهای پیش کرده، پیش رونده (به انگلیسی: corbel) در خاور میانه‌ی باستان در ساختمان‌ها و مقبره‌ها یافت می‌شود. ساخت اولین گنبدهای فنی پیشرفته در اروپا در انقلاب معماری رومی آغاز شد، هنگامی که رومی‌ها فضاهای بزرگ داخلی معابد و ساختمان‌های عمومی، مانند پانتئون را می‌ساختند.

ویژگی‌ها

مقایسه گنبد واقعی (چپ) با گنبد پیش‌رونده (راست).

گنبد را می‌توان به شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به وجود می‌آید تصور کرد. همچنین گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند دارای استحکام زیادی هستند و می‌توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. گنبدهای پیش کرده، پیش رونده (به انگلیسی: corbel) با پیش‌روی افقی در هر طبقه از دیوار به وجود می‌آیند به طوری که هر طبقه نسبت به طبقهٔ پایینی بیشتر به داخل متمایل می‌شود و در پایان کل محوطه در یک نقطه به هم می‌رسد. گاهی به این نوع گنبد، گنبدنما گفته می‌شود. گنبد واقعی، گنبدی است که به طور فزاینده‌ای به سمت داخل زاویه‌دار شده و در نهایت نسبت به پایه گنبد زاویه ۹۰ درجه پیدا می‌کند.

تاریخچه

بشر از پیش از تاریخ تا دوران معاصر سکونت‌ها و بناهای گنبدی شکل با استفاده از مصالح موجود در محل ساخته‌است. اگر چه معلوم نیست ک اولین گنبد چه زمانی ساخته شد، نمونه‌های پراکنده از سازه‌های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش (۶۸۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد)، واقع در دشت دزفول (شهر باستانی)|دزفول ایران، استفاده از گل آجر و سازه‌های خشتی در ساخت گنبد را نشان می‌دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی بین‌النهرین/میانرودان را به ارث برده است. خرابه‌های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول (۲۲۴--۲۴۰) ساخته شده است، استفاده از گنبد توسط امپراطوری ساسانی را نشان می‌دهد.

کلبه حصیری سرخ‌پوستی، ۱۹۰۳

کاخ اردشیر بابکان

گنبد کروی پروژه عدن در انگلستان

انواع گنبد

در سرزمین‌هایی مثل روم شکل نیمکره را برای گنبد بر می‌گزیدند و چون میانتار رانش بر منحنی آن منطبق نمی‌شد ناچار بودند که کناره‌های آن را هرچه ستبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره را برای پوشش مناسب نمی‌دانستند و شکل‌هائی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می‌کردند که خود به خود میانتار رانش بود و این انتخاب باعث می‌شد که بتواند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هرچه بالاتر می‌رفت نازک می‌شد تا به کلاله برسد).

• گنبد پیازی
• گنبد مقرنس
• گنبد بیضوی
• گنبد سهمی
• گنبد چندگوش
• گنبد بادبانی
• گنبد نعلبکی
• گنبد چتری

گنبد پیازی

گنبد مقرنس

گنبد بیضوی

گنبد چندگوش

گنبد بادبانی

گنبد نعلبکی

گنبد چتری

تقسیم‌بندی پیرنیا

بنا بر تقسیم بندی استاد پیرنیا، گند از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می‌شود:

۱- گنبد نار: رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقابزرگ در کاشان می‌باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده است. در گنبدهای دو پوسته، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته روئین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است. یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد به لحاظ توجه و مقیاس ساختمان شهر است. از آنجایی که گنبدهای بزرگ و بلند نشانه اهمیت ساختمان می‌باشند و همچنین این گنبدها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت‌های مختلف شهر دیده شوند، لذا سعی می‌شود که گنبد فوقانی را بلندو مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر کنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می‌شود.

دلیل دیگر اینکه، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است هر چه به نوک گنبد نزدیک می‌شود کاسته می‌گردد تا وزن گنبد، کمتر شود. به همین دلیل روی گنبد به صورت پله‌ای در می‌آید (مانند گنبد یخچال‌ها) و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می‌شود. البته گنبد دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا، از گنبد یک پوسته عملکرد بهتری دارد، زیرا هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته، مانند یک عایق از تبادل حرارت جلوگیری می‌کند ولی باید توجه داشت که هیچ فضای حبسی در ساختمان نباید وجود داشته باشد زیرا به علت وجود رطوبت هوا و میعان رطوبت در شب هنگام یا مواقع سرد، و تبدیل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل این فضا می‌شود؛ بنابراین هوای بین دو پوسته همیشه باید تهویه شود.

۲- گنبد رک

• ۲- گنبد خرپشته
• ۳- گنبد اورچین

گنبد در دوران ساسانیان

در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می‌گیرد و تکامل می‌یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت به صورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه‌های صحیح صورت می‌گیرد که در همه انواع، گنبدها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت می‌کنند، گرچه در گوشه سازی‌ها از اوایل دوران اسلامی تاکنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبدسازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است. آنچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا (نداشتن قالب) آن را با گنبدهای مشرق زمین همواره متفاوف می‌کند.

گریو

گریو در معماری سنتی به معنای ساق گنبد است. در معماری سنتی ایران تناسب گریو گنبد با تشخیص معمار نسبت به بر بیرونی یا داخلی بنا بوده است که در پاره‌ای از موارد جهت شاخص نشان دادن آن گنبد در سیمای شهر ارتفاع گریو را افزایش می‌دادند. نویسنده غلامرضا زارعیان

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• گنبد (معماری)
• مقرنس