دانشنامه

برای دیگر کاربردها، دانشنامه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

دائرةالمعارف فارسی غلامحسین مصاحب، جامع‌ترین دانشنامهٔ عمومی به زبان فارسی

دانشنامه یا دائرةالمعارف، مجموعه یا گردایهٔ نوشتاری جامع و فشرده‌ای است که شامل اطلاعاتی دربارهٔ همهٔ شاخه‌های دانش یا شاخهٔ مشخصی از دانش است. دائرةالمعارف برابر نهاده اصطلاح Encyclopaedia است که خود برگرفته از اصطلاح یونانی enkyklios paideia به معنای آموزش فراگیر است، و در اصل بر مباحثی چون دستور زبان، معانی و بیان، موسیقی، ریاضیات، فلسفه، اخترشناسی، و تربیت بدنی دلالت دارد. این مفهوم به پیدایش اندیشه گردآوری مواد آموزشی پیشرفته در اثری واحد انجامید که در آن روابط و درونمایه هنرها و علوم گوناگون تشریح می‌شود. در گذشته‌ای دور، تلاش‌هایی برای تهیه آثاری از این نوع به عمل آمد و در زبان انگلیسی سر توماس الیوت (به انگلیسی: Sir Thomas Elyot) این اصطلاح را برای نخستین بار سال ۱۵۳۱ میلادی در اثری موسوم به حاکم (به انگلیسی: Governour)، رساله‌ای درباره تعلیم و تربیت، به کار برد. دانشنامه نباید با لغتنامه اشتباه شود: در حالی که لغت‌نامه‌ها به معنی هر یک از سرمدخل‌هایشان که معمولاً یک واژه هستند می‌پردازند، دائرةالمعارف‌ها حاوی اطلاعاتی دربارهٔ سرمدخل‌هایشان هستند. البته در مواردی مرز این دو روشن نیست.

برای فهرستی از دانشنامه‌های مهم تاریخ، فهرست دانشنامه‌ها ومقالات و فهرست دانشنامه‌های فارسی را ببینید.

تاریخچه

اولین دائرةالمعارف‌ها به قصد مطالعه و بررسی مستمر و توسط فردی واحد تهیه می‌شد و به گونه‌ای فراهم می‌آمد که جنبه متن درسی داشته باشد، و بدین سبب با دائرةالمعارف امروزی، که عمدتاً به عنوان مرجع به کار می‌رود و حاصل کار گروهی است، متفاوت بود. اگرچه گاه به ارسطو به منزله "پدر دائرةالمعارف" اشاره می‌شود، ظاهراً نخستین دائرةالمعارف به همت سپئوسیپوس (۳۳۸ ق. م)، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پیش از میلاد گردآوری شد، که فقط قطعاتی از آن بازمانده‌است. نخستین دانشنامه‌نویس رومی، دانشمند سده اول، مارکوس ترنتیوس‌وارو[۲] بود که دایره‌المعارفی در علوم انسانی با عنوان>آثار عتیق ربانی و انسانی<شامل دستور زبان، جدل، فن بیان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسی، موسیقی، پزشکی، و معماری گرد آورد. این اثر نیز باقی نمانده است' احتمالاً اولین کسی که سعی کرد دانش بشر را در کتابی جمع کند، پلینی بزرگ (در کتاب ۳۷ جلدی تاریخ طبیعی) یا ارسطو بود. پس از آن‌ها، هم در جهان غرب و هم در مشرق‌زمین تلاش‌هایی برای این کار صورت گرفت که از جمله اولینِ آنها می‌توان از کتاب اشتقاقات ایسیدوروس سویلی در قرن هفتم میلادی و کتاب مفاتیح العلوم محمد بن احمد خوارزمی نام برد. همچنین از دیگر دانشنامه‌های دوران گذشته، دانشنامه علایی را می‌توان نام برد که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علمِ منطق، طبیعیات (علم زیرین)، هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین). در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد.

منابع

• «دائرةالمعارف». دائرةالمعارف فارسی ۱:‏ صص ۹۵۷‐۹۵۸. (۱۳۸۱، چاپ سوم). به سرپرستی مصاحب، غلامحسین، تهران: امیرکبیر، کتابهای جیبی. ISBN 964-303-045-8.
• مقدسی، مهناز. دانشنامه‌های ایرانی، تهران: مؤسسهٔ پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ISBN 964-379-044-4.
• دورانت، ویل. تاریخ تمدن جلد ۱۱ (عصر ولتر). شرکت انتشارات علمی فرهنگی چاپ چهارم، ۱۳۷۴.
• وسل، ژیوا، دایرةالمعارفهای فارسی، ترجمهٔ محمدعلی امیرمعزی، انتشارات توس، چاپ اول، ۱۳۶۸.
• مقدسی، مهناز. دانشنامه‌های ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۴.

پیوند به بیرون

• دانشنامه آریانیکا
• دانشنامهٔ ویکی دانش، دانشنامهٔ آزاد ایرانی
• دانشنامه در جزیره دانش
• دانشنامهٔ ایرانیکا
• بنیاد دانشنامه نگاری
• دانشنامه جهان اسلام
• پژوهشکده دانشنامه نگاری
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جغرافیای تاریخی جهان اسلام
• دانشنامه رشد
• دانشنامه فضایی ایران
• HighBeam™ Encyclopedia
• Columbia Encyclopedia
• Citizendium
• دانشنامه شهرسازی و معماری