محمدعلی تربیت

محمدعلی تربیت
۱۸مین شهردار تبریز
مشغول به کار مهر ۱۳۰۶ – فروردین ۱۳۰۹
پادشاه	رضا شاه پهلوی
پس از	حاج عبدالغفار ناظم العداله (عدل ضرابی)
پیش از	حاج حسینقلی خان جلیلی (ارفع الملک)
نماینده دوره‌های هشتم تا دوازدهم مجلس شورای ملی
مشغول به کار ۱۳۰۹ – ۱۳۱۸
حوزه انتخاباتی	تبریز
اطلاعات شخصی
تولد	میرزا محمدعلی خان تربیت ۶ خرداد ۱۲۵۶ تبریز،
مرگ	۲۷ دی ۱۳۱۸ (۶۲ سال) تهران،
ملیت	ایران
همسر	هاجر تربیت
پیشه	سیاستمدار
تخصص	روزنامه‌نگار، روشنفکر و فعال سیاسی در انقلاب مشروطه
دین	اسلام

میرزا محمدعلی خان تربیت (۶ خرداد ۱۲۵۶، نوبر تبریز - ۲۷ دی ۱۳۱۸) روزنامه‌نگار و دولت‌مرد ایرانی، مؤسس کتابخانه تربیت، از آزادی‌خواهان و روشنفکران آذربایجان و از فعالان انقلاب مشروطه.

زندگی

محمدعلی تربیت در خرداد ۱۲۵۶ در محله نوبر تبریز متولد شد. پدرش میرزا صادق، تحویلدار ناصرالدین میرزا ولیعهد بود. تحصیلات خود را در مکتب ملا زین‌العابدین آغاز کرد و از پدرش ریاضی و نجوم آموخت و سپس نزد میرزا نصراللّه سیف‌الاطبا به تحصیل طب پرداخت. از شانزده سالگی به تدریس در مدرسه دولتی مظفری تبریز پرداخت. در سال ۱۳۱۶ با حسن تقی‌زاده، حسین عدالت (صاحب امتیاز روزنامه‌های الحدید، عدالت و صحبت) و محمد شبستری مدیر روزنامۀ ایران نو، ابتدا کتاب‌فروشی و پس از آن مدرسه‌ای به شیوۀ جدید با نام «تربیت» در تبریز تأسیس کرد و بعداً آن را نام خانوادگی خود قرار داد. کتاب‌فروشی تربیت محل عرضۀ نشریات فارسی و عربی و ترکی، و طرح مباحث سیاسی و محفل روشنفکرانی چون یوسف خان اعتصام‌الملک بود. اندکی بعد، مدرسـه به دلیل مخالفت متعصبان بسته شد. پیش از اعلام مشروطیت، تربیت به اتفاق حسن تقی‌زاده به قفقاز و استانبول و از آنجا به مصر، بیروت و دمشق سفر کرد.

در آستانهٔ مشروطیت به سیاست روی آورد و همراه با کربلایی علی موسیو، حسن تقی‌زاده و محمود غنی‌زاده محفلی بنیان نهاد که به مرکز غیبی شهرت یافت. در سال ۱۳۲۶ قمری از پایه‌گذاران روزنامه اتحاد بود که ۲۵ شماره آن منتشر شد. با وقوع کودتای محمدعلی شاه و به توپ بسته شدن مجلس (در جمادی‌الاول ۱۳۲۶)، و حمله سپاهیان حکومتی به تبریز، کتاب‌فروشی تربیت تاراج و سوخته شد و وی خود را به باکو رساند و از راه وین به پاریس رفت. اندکی بعد به دعوت تقی‌زاده که پیش از وی به دعوت ادوارد براون به لندن رفته بود، راهی آنجا شد و با حمایت ادوارد براون چند ماه در کتابخانۀ دانشگاه کمبریج به فهرست‌نویسی کتابهای فارسی و عربی مشغول بود.

محمدعلی تربیت در اواخر پاییز ۱۹۰۸ میلادی از انگلستان به استانبول رفت و همراه با دیگر مهاجران مشروطه‌خواه در انجمن سعادت به فعالیت پرداخت.

با فتح تهران به دست مجاهدین (در جمادی‌الاخر ۱۳۲۷) وی به عضویت هیئت مدیرۀ موقتی ۱۲ نفره انتخاب شد که برگزیدۀ رهبران انقلاب و ناظر اعمال وزرا بود. تربیت در دورۀ دوم مجلس شورای ملی نمایندۀ مردم تبریز شد و از نمایندگان روشنفکر و ترقی‌خواه حزب دموکرات بود.

با تعطیلی مجلس دوم، تربیت به باکو رفت و به پیشنهاد هیئت مدیرۀ انجمن خیریۀ ایرانیان، مدیر مدرسۀ اتحاد شد. پس از آغاز جنگ جهانی اول تربیت به برلین رفت و در آنجا در کمیتۀ نجات ایران به فعالیت پرداخت و با محمد قزوینی، حسن تقی‌زاده، محمدعلی جمال‌زاده و حسین کاظم‌زادۀ ایرانشهر، همکاری فرهنگی و انتشاراتی می‌کرد.

با پایان جنگ جهانی در سال ۱۲۹۷ به تبریز بازگشت. در سال ۱۳۰۰ به ریاست اداره معارف آذربایجان رسید و در همان سال کتابخانهٔ کتابخانه و قرائت‌خانۀ عمومی معارف را برای اولین بار به شیوۀ جدید در تبریز بنیاد گذاشت که بعدها به نام خود وی «کتابخانه و قرائت‌خانۀ دولتی تربیت» نام گرفت. در ۱۳۰۱ «مجمع ادب» و «ماهنامه گنجینه معارف» را دایر کرد. در مهر همان سال مدرسه تجارت را در تبریز تاسیس کرد. او تا ۱۳۰۴ در مقام خود باقی ماند و سپس به ریاست فرهنگ گیلان (۱۳۰۵ - ۱۳۰۶) رسید. وی از ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ عهده‌دار ریاست شهرداری (بلدیه) تبریز بود. در آن زمان چندین خیابان بزرگ و باغ ملی بزرگی به نام گلستان در محل قبرستان گجیل تبریز ساخته شد.

تربیت در هشتمین دورۀ مجلس شورای ملی (۱۳۰۹) به نمایندگی از طرف مردم تبریز انتخاب شد و در دوره‌های نهم تا دوازدهم نیز همین مقام را داشت. محمدعلی تربیت در ۲۷ دی ۱۳۱۸ در تهران درگذشت.

پس از درگذشت

حسن اسفندیاری، رئیس وقت مجلس شورای ملی، پس از درگذشت محمدعلی تربیت در جلسه علنی مجلس گفت:

... بنده یقین دارم که آقایان همکاران بنده مثل من در این قضیه مولمه که واقع شده است واقعا متأثر و متأسف هستند. (نمایندگان: صحیح است). بنده از سالهای دراز با مرحوم محمدعلی تربیت از نزدیک دوستی داشتم و به احوالات و مزایای ایشان باخبر بودم ایشان یک شخص واقعا متینی، سنگینی، بازبان پاک، با قلب خوشبین و با اقدامات خیلی مؤثری راجع به خدمات کشور همیشه خودشان را معرفی کردند. همه آقایان می دانند که چون ایشان ملتفت بودند که بهترین راه ترقی هر کشور بسته به علم است به این جهت در مسائل علمی و فرهنگی آن قدری که مقدور بود ایشان سعی کرده و همیشه خدمات خودشان را در کشور نمودار کردند چه در جاهایی که شخصا بودند و چه در جاهایی که از طرف دولت مأموریت داشتند همیشه به تأسیس بنگاههای معارفی و به خدمات علمی مشغول (بودند) و خود را برای این منظور معرفی می کردند و به علاوه چون می دانستند که علم بدون کتاب کمتر ممکن می شود به این واسطه یک عشق و علاقه‌ای به کتاب داشتند که در هر جایی که رفتند کتابخانه هایی که اسباب شئون کشور و برای اهالی مؤثر و مفید بود تأسیس نمودند.

ملاحظه فرمودید که در آذربایجان و در گیلان که مأموریت داشتند این خدمت را به خوبی انجام دادند و کتابخانه‌های ممتازی در آنجا تأسیس کردند که فعلاً مبالغی کتاب در آنها موجود است که برای خدمت به معارف خیلی مفید و مؤثر است. بنده حقیًقتاً فوت و فقدان ایشان را که می توانیم عرض کنم هیچکدام منتظر نبودیم و مایل بودیم که این خدمتگذار خوش نیت سالهای زیاد به کشور خدمت کند و اثر بدهد متأسفانه این طور واقع شد که در نتیجه بیماری که از مدتی پیش داشتند و به واسطه آن همتی که خدا بیامرزد مرحوم محمدعلی تربیت داشت و نشان نمی داد یک مرتبه از پا درآمد و واقعا اسباب تأسف و تألم همه گردید. (نمایندگان: صحیح است). امیدوارم که خداوند آن مرحوم را غریق رحمت کند و در مقابل خدمات به کشور ...انشاءالله مغفور باشد و به بازماندگان آن هم خداوند توفیق بدهد که به سیره پدر بزرگوارشان تأسی نموده اسباب تسلی خاطر دوستان آن مرحوم باشد به واسطه این فقدان اگر اجازه میدهید به احترام آن مرحوم مجلس را ختم کنم...

آثار

• زاد و بوم
• تاریخ مطبوعات ایران
• دانشمندان آذربایجان، ۱۳۱۴
• تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی (که ادوارد برون، مستشرق انگلیسی، آنرا به انگلیسی ترجمه کرده)

جستارهای وابسته

• کتابخانه تربیت

منابع

• احمد احقری. «شرح حال و زندگی سياسی- فرهنگی ميرزا محمدعلی‌خان تربيت». رادیو زمانه، ۳۰ آذر ۱۳۸۵. بازبینی‌شده در ۲۲ نوامبر ۲۰۰۸. 
• «محمد علی خان تربیت، بنیانگذار کتابخانه نوین در ایران». برنا نیوز، ۱۲ آبان ۱۳۸۷. بازبینی‌شده در ۲۲ نوامبر ۲۰۰۸. 
• افسانه منفرد. «محمدعلی تربیت». دانشنامه جهان اسلام. بازبینی‌شده در ۲۲ نوامبر ۲۰۰۸. 
• یحیى آرین‌پور، از نیما تا روزگار ما، تهران، ۱۳۷۴