سفیدرود (ایران)

قزل اوزن
سرچشمه	قزل اوزن، شاهرود
ریزشگاه	دریای خزر
ریزشگاه‌های حوضه زهکشی	ایران کردستان، زنجان، آذربایجان شرقی، اردبیل، قزوین، تهران و گیلان
طول	۶۷۰ کیلومتر

دومین رود بلند ایران سپیدرود است. از ترکیب دو رود شاهرود و قزل اوزن که در شهر منجیل به هم می پیوندند شکل می‌گیرد و تا ریختن به دریای خزر عرض استان گیلان را می‌پیماید. آب جمع شده پشت سد منجیل را این دو رود تشکیل می دهند. قزل اوزن که اصلی ترین رود تشکیل دهنده سفید رود است بزرگترین و پرآب ترین رودخانه استان زنجان محسوب می شود و بیشتر از 95 درصد از آن در استان زنجان جاری است. قزل اوزن از چهل چشمه کردستان سرچشمه می‌گیرد و به‌طرف مشرق رفته و از سمت شهر گرماب وارد استان زنجان می شود و به‌طرف شمال استان زنجان و شهر شهر میانه حرکت می‌کند. در بین راه و در نزدیکی روستای رجعین رود خانه زنجانرود به آن می‌پیوندد و پس از عبور از رشته‌کوه قافلانتی، در نزدیکی شهر میانه رودهای شهرچای و گرمه‌چای نیز به آن ملحق می‌شوند. قابل ذکر است که شهرچای از اتصال رودهای پر آب و مهمی چون قوروچای، قارلانقو و آیدوغموش تشکیل شده اند. پس از عبور از قطر شهرستان میانه حرکت به سمت شمال ادامه میابد تا در حوالی روستای کبلان و محل سد شهریار به کلی تغییر جهت داده و ادامه مسیر را به جهت جنوبشرقی طی کند. این تغییر مسیر باعث می شود تا قزل اوزن از این نقطه تا ورود مجددش به استان زنجان مرز طبیعی بین دو بخش خورش رستم خلخال و کاغذکنان میانه باشد به نوعی کاغذکنان را از دو طرف محصور سازد. بعد از ورود مجدد این رود به استان زنجان این بار وارد شهرستان طارم زنجان می شود و طول این شهرستان را به طور کامل از شمال به جنوب می پیماید. در طی مسیر شعبات کوچک دیگر از کوههای طارم به آن ملحق شده وارد تنگه منجیل می‌شود و قبل از منجیل شاهرود که از الموت و طالقان سرچشمه می‌گیرد و طارم پائین (طارم سفلی) را مشروب می‌کند و به شاهرود پیوسته از این محل به بعد در همه جا سپیدرود نامیده می‌شود. و از منجیل تا ساحل دریا همه جا سپیدرود به سمت شمال شرقی جاری و جریانش سریع و مقدار آب آن زیاد است. از منجیل تا گندلان بستر آن بین دو کوه و بسیار باریک و از این نقطه به بعد دلتای وسیعی با شعبات زیاد تشکیل داده شعبه اصلی آن در حسنکیاده به دریای خزرمیریزد.

نمای ٣۶٠° از رودخانه سفیدرود

تنوع آبزیان

بر اساس بررسی‌های انجام شده در طرح جامع شیلاتی طی سال‌های 1373 و 1374 در ناحیه دهانه رودخانه سفیدرود تا سد سفیدرود و سر شاخه های قزل‌اوزن و شاهرود، 45 گونه و زیرگونه ماهی متعلق به 36 جنس و 17 خانواده شناسایی شده که در بین ماهی های مهاجر عمده‌ترین آنها عبارتند از: اوزون برون، تاس ماهی، ماهی سفید، کپور معمولی، سس ماهی، لای ماهی، اسبله، سفید کولی، شاه کولی، سیاه کولی و البته ماهی های خانواده کپور بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‌اند. رودخانه سفیدرود از لحاظ مهاجرت و زاد و ولد آبزیان بخصوص گونه های ماهیان خاویاری و گونه های ماهیان استخوانی از رودخانه های منحصربه فرد در حوزه جنوبی دریای خزر می باشد.

واژه‌شناسی و تاریخچهٔ نام

نام بومی آن ثابت است. اما، نام غیر بومی آن مختلف و معمولاً ترجمه های متفاوت نام بومی می باشد:

نام بومی

نام بومی آن به ویژه در شهرستان رودبار ، اسپه می باشد که در زبان تاتی و تالشی سفید معنی می‌دهد. ایشان دریای خزر را نیز کاسپه می نامند. از نام های دیگر سپید رود در گیلان می توان به ایسپارو، سیبدورو، سیودورو اشاره نمود.

نام های غیر بومی

نام های غیر بومی این رود را می توان در سه گروه، رده بندی کرد؛ نام های غیربومی دوران مهاجمان باستانی یونانی، مهاجمان اسلامی عربی، مهاجمان مغولی آلتائی، معاصر ایرانی. توجه شود که همگی این نام ها از خاستگاه (چهل چشمه) تا دهانه (دریای کاسپیان) رود را در بر می گرفته است.

نام غیر بومی دوره مهاجمان باستانی یونانی

آماردوس، پنداشته می شود که نام این رود نزد مهاجمان یونانی تبار بوده است. این نام امروزه کاربرد ندارد .دیاکونوف نام قدیم سفیدرود را آمِرد یا آماردوس ذکر می‌کند و می‌نویسد «منطقهٔ کوهستانی واقع در جنوب شرقی مسیر پایین رود ارس و نواحی مصب قزل اوزن که توسط قبایل کادوسیان و کاسپی‌ها مسکون بوده مطیع ماد نگشته و جز آن سرزمین محسوب نمی‌شود.یونانیان نام این رود را از قوم جنگجوی آمارد که در گیلان و مناطق غربی مازندران فعلی می زیستند، اخذ نموده‌اند

نام غیر بومی دوره مهاجمان اسلامی عربی

النهرالابیض، نامی است که مهاجمان اسلامی عربی به کار می بردند. در زبان عربی، النهر به معنی رود، و الابیض به معنی سفید، می باشند.

نام غیر بومی دوره مهاجمان مغولی آلتائی

هولان موران نخستین نامی است که مهاجمان مغول در این باره به کار بردند. سپس، ایشان در دوره تسلط، این نام را به قزل اوزن، تغییر دادند. هر دو این نام ها به معنی رود سرخ می باشند. نام قزل اوزن، امروزه بر پاره ای از این رود تا پیش از پیوستن به رود شاهرود، اطلاق می گردد. برای نمونه، کتاب نزهةالقلوب که در سال ۷۴۰ (قمری) نوشته شده این رود را به مغولی هولان‌موران خوانده که همان معنای نام ترکی آن را داراست.

نام غیر بومی دوره معاصر

سفید رود نام غیر بومی این رود در محافل رسمی و اداری است. محافل ملی گرای غیر بومی از نام سپید رود استفاده می کنند.

نگارخانه

• 
• 
• 
• 

منابع

• ابراهیم پورداوود؛ آناهیتا