برج آرامگاه علاءالدین

برج علاءالدین
برج علاءالدین(علاءدوله) ورامین
نام	برج علاءالدین
کشور	ایران
استان	تهران
شهرستان	ورامین
اطلاعات اثر
کاربری	آرامگاه، برج
دیرینگی	اواخر قرن هفتم هجری قمری
دورهٔ ساخت اثر	ایلخانیان
بانی اثر	فخرالدین حسن علاءالدوله ودین
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۷۷
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰

برج علاءالدین یا برج علاءدوله بنایی است باستانی مربوط به دوره ایلخانیان در اواخر سدهٔ ۷ ه‍.ق که در مرکز شهر ورامین، در شمال مسجد جامع ورامین و درضلع جنوب شرقی میدان اصلی ورامین قرار دارد. این بنا در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پیشینه تاریخی

این برج متعلق به حسن علاءالدوله حاکم وقت ری می باشد. او معلم نیز بوده است. بر اساس آنچه در کتیبه ذکر شده، حسن علاءدوله در چهارم صفر 675 قمری(شنبه،چهارم مرداد ماه 675 هجری شمسی) در گذشت. او را پس از مرگش در مرکز ورامین به خاک سپردند. پسر او، فخرالدین حسن علاءالدوله ودین نام داشت که پس از مرگ پدرش بر روی مزار او برجی بنا کرد که از نظر معماری دارای سبکی کاملا منحصر به فرد و چشم نواز است. تاریخ اتمام ساخت این برج که بیش از هفتصد و پنجاه سال قدمت دارد به سال 688 هجری قمری(667 هجری شمسی) مقارن با اواخر سلطنت ارغون خان بر می گردد
اجداد فخرالدین، پسر علاء الدوله، از فرمانروایان ری بوده اند. بعد از ساخت برج، فخرالدین پسر علاء الدوله نیز به حکومت بغداد گمارده شد. او در سال ۶۹۱ به سمت بغداد رفت و در سال ۷۰۹ در آن شهر در گذشت. پدر و پسر علاء الدوله هر دو لقب فخرالدین داشته اند. حسن علاء الدوله با علاءالدوله سمنانی از بزرگان تصوف ایرانی و از شاعران و نویسندگان سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری نیز خویشاوند بوده است. زیرا علاء الدوله عمویی داشت به نام سید جمال الدین قاسم بن جمال الدین محمد که در ورامین اقامت داشت و تنها دخترش ، زهره را به حاکم سمنان داد و از آن دختر، دو پسر به نام ملک جلال الدین و ملک شرف الدین به دنیا آمدند که علاءالدوله سمنانی فرزند اوست.
با توجه به کتاب انساب الاشراف نسب علاءالدوله به امام سجاد (علیه السلام)می رسد. خانواده علاء الدوله در منطقه نفوذ زیادی داشتند و تعدادی از آنها در ورامین و مناطق دیگر فرمانروا بوده اند و از خود آثاری به جا گذاشته اند که معروف‌ترین آنها بنای امامزاده یحیی (ورامین) است که بوسیله فخر الدین، پسر علاء الدوله بنا شده است. فخر الدین پسر علاءدوله در عصر آباقاخان مغول و به توصیه ی خواجه نصیرالدین طوسی، شهزاده ی ازغون گردید و به پشتیبانی او در شمار ملوک ری در آمد و در ری مقام سروری یافت.
مدفون این بقعه جزء موارد معدودی است که مردم ورامین آنرا به نام امامزاده نمی‌شناسند و آنرا عموماً بقعه علاء الدوله معرفی می‌کنند. بعضی از معمرین منکر وجود قبری در آن شده و بعضی وجود مزار را در آن رد نکرده ولی آنرا متعلق به رهگذری می‌دانند که در اوایل قرن حاضر بعد از فوت در این محل دفن شده است.

خصوصیات معماری

بنای برج علاء الدین به سبک و روش سلجوقی ساخته شده است البته این سبک مدتها قبل یعنی از دوره سامانیان آغاز شده بود و در دوران سلجوقی تغییرات قابل ملاحظه ای یافت. از نظر شیوه های تزئینی، در این برج از فن کاشیکاری، گچکاری و آجرکاری برای تزئین بنا استفاده شده است. تزئینات کاشیکاری این برج، در یک باند کتیبه و سطوح مثلثی بالای آن تمرکز یافته است. در زمینه ی کتیبه، با به کارگیری قطعات کوچک کاشی مربع شکل با لعاب آبی،شبکه ای منظم از شش ضلعی ایجاد گشته و متن شبکه با تزئینات گچی قالب زده شده است. این برج ها با مقاطع ستاره ای شکل میله اصلی آنها و نوک مخروطی یا نا تمام تقلید از سبک «چادر» می باشد که مخصوص بسیاری از ساختمانهای این دوره است. این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشته است بلکه به این منظور ساخته می شده تا از تخریب جسد جلوگیری شود. جنازه ها در این نوع بناها عمدتاً در سرداب نگهداری می شده و کمتر به دفن آن اقدم می شده است. برج علاء الدوله ورامین یکی از قدیمی‌ترین نمونه برج‌های آرامگاهی کشور است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد ساخت این برج، تزئینات خارجی آن است که به وسیله کاشی‌های فیروزه ای و شمسه‌های آجری که از اختلاط رنگ‌های فیروزه ای، لاجوردی و آجری رنگ تشکیل شده پوشیده شده است . شکل ظاهری برج از دو قسمت استوانه‌ای چند ضلعی و گنبد مخروطی شکل تشکیل می‌شود. این برج متعلق به دوره ایلخانیان مغول است و تمام سطح آن آجرکاری است و حاشیه بالای آن با کاشیهای آبی رنگ تزئین شده است. گنبد این برج مخروطی شکل ،بر فراز شبستان مدور ساخته شده که از ویژگی گنبدهای دوره سلجوقی و ایلخانی است. گنبد این برج دو پوششی است، گنبد داخلی نیمه بیضوی است و بدون واسطه بر روی بدنه واقع شده است و پوشش خارجی که آجری است به واسطه سه کنج‌های بدنه بر روی پرده‌ها و دندانه‌های بدنه واقع شده است. آجر چینی گنبد خارجی به صورت معمولی و رگ چین اجرا شده و تنها در رأس؛ ناحیه ای با طرح جناغی است که از فرو رفتگی بعضی از آجرها پدید آمده است در بالای سقف روزنه ای به منظور تأمین روشنایی و تهویه بنا بین سقف بیرونی و داخلی تعبیه شده است. در قسمت غربی این برج، کمی پائین‌تر از مخروط سقف دریچه ای با قوس جناغی بر روی یکی از دندانه‌ها ساخته شده است که این دریچه ورودی پلکانی مارپیچی است در ضخامت دیوار برج ساخته شده و در فاصله بین دو پوش گنبد یعنی سطح فوقانی گنبد داخلی و سطح داخلی گنبد خارجی ختم می‌شود. برای دسترسی به این پلکان که ظاهراً به منظور بازرسی، نگهداری و تعمیر بنا مورد استفاده بوده نیاز به نردبان است. در این برج دو ورودی، ارتباط فضای فضای داخل و خارج برج را برقرار می سازد. یکی در جبهه ی جنوب غربی با درگاهی مستطیل شکل و طاقی تیزه دار که کوتاه است و تمام سطح سردر که در فاصله ی بین چهار پره گسترش یافته، گچ اندود شده است. در زیر طاق اصلی سر در و با فاصله ای از آن، طاق نوک تیز دیگری با کاربری ساده گچی است که همه ی آن به دوره ای جدیدتر از اصل بنا متعلق است. ورودی دیگر برج در جبهه ی شمالی و از طریق ایوان کم عمقی است که با بنای برج تلفیق شده است. در زیر اتاق برج سردابه ای وجود دارد که پائین‌تر از سطح زمین واقع شده است که از نظر نقشه، دارای طرح چلیپای ایرانی یا بعلاوه است . طرح چلیپا در این برج، بصورت بسیار منظم و دقیق داخل یک دایره محاط شده است.هر یک از بازوهای چلیپا با طاقی ضربی پوشش شده که تداوم این پوشش در بخش میانی، طاق چهار بخش مرکزی را ساخته است. کل ارتفاع سردابه از کف تا نقطه ی تیزه ی طاق،92.1 سانتی متر و ارتفاع سکوهای جانبی، یعنی ارتفاع از کف تا پاکار قوس،104 سانتی متر است. از این نقطه با 5 سانتی متر عقب نشینی، استوانه ی اصلی برج آغاز می گردد که بصورت یکنواخت تا ارتفاع 71.11 متری، یعنی پاکار گنبد داخلی، بالا می رود. محل پاکار گنبد داخلی حدود 5 سانتی متر پیش نشسته است. ارتفاع گنبد داخلی از محل پاکار تا نقطه ی تیزه ی گنبد،40.4 متر است. دیوار استوانه ی داخلی برج از کف تا پاکار گنبد داخلی سر سفتی دارد که در جبهه ی غربی،5 سانتی متر و در جبهه ی شرقی، 28 سانتی متر است. با توجه به اینکه این سرسفتی عموماً در ساختمان برج های آرامگاهی در تمام جهات در اصل بصورت یکنواخت اجرا می شده، این عدم تقارن احتمالاً نشانه ی وجود حرکتی جزئی در بناست. دیوارهای داخلی، آجری است که بصورت معمول و یکنواخت انجام گرفته و روی آن در اصل با کاهگل اندود و سپس با گچ سفید کاری شده بوده است. ارتفاع این سردابه 192 سانتی متر است. بنا در قسمت خارج دارای 32 برجستگی است که درب جنوبی آن در اصل وجود نداشته است.این بنا از داخل کاملا دایره ای است. این برج از یک قسمت استوانه‌ای شکل ساخته شده و قسمت مخروط شکلی که بر روی قسمت استوانه‌ای است. ارتفاع قسمت استوانه‌ای ۲ متر و ارتفاع قسمت مخروطی ۵ متر می‌باشد که روی هم رفته ۱۷ متر می‌شود. پایه برج بر روی پایه مدور آجری بنا شده که در کل متشکل از 9 ردیف آجر است و نوک دندانه‌ها مماس بر دایره قاعده قرار دارد .ارتفاع بنا از کف سردابه تا آخر آن 27 متر است حرکت عمودی دندانه ها، آن را مرتفع‌تر نشان میدهد.

کتیبه برج علاءدوله

تاریخ بنای برج علاءالدین در کتیبه ای که در محل اتصال بخش استوانه ای به بخش مخروطی برج قرار گرفته درج شده است که نشان می دهد ساخت برج مربوط به اواخر قرن ۷ هجری قمری است. متأسفانه امروزه بیشتر بخش آغازین کتیبه از بین رفته و یا قابل خواندن نیست . کتیبه از جبهه جنوبی شروع می شود و مصالحی که برای نوشتن کتیبه مورد استفاده قرار گرفته آجر تراشیده است که با طرح های شبیه به برگ مزین شده است. متن کتیبه از این قرار است:
بسم الله الرحمن الرحیم… ذکره… امره… الاسلام… الانام علاءالدوله ودین رکن الاسلام و المسلمین کهف العتره المرتضی ابن المولی الاعظم فخرالدوله ودین حسن الحسینی الورامینی رضوان الله علیه و (علی) ارواح اجداده مغن الاکام بحمد و آله مصابیح العلام توفی فی اربع صفر سنه خمس و سبعین و ستمایه و تم هذه القبه فی سنه ۶۸۸، الورامینی رضوان الله علیه و علی ارواح اجداده مفن الاکام به محمد و آله مصابیح الظلام ؛
ترجمه متن کتیبه:
به نام خداوند بخشنده و مهربان… علاءالدوله ودین تکیه گاه اسلام و مسلمین آرامگاه فرزند مرتضی پسر مولای بزرگوار، فخرالدوله ودین حسن حسینی ورامینی که خداوند به حق محمد و آل محمد که چراغ هدایت هستند بهشت را جایگاه او (علاءالدین) و اجدادش فرماید در هفته اول صفر سال ۶۷۵ وفات کرد و این بنا در سال ۶۸۸ به پایان رسید. ورامینی(که خداوند بحق محمد و آل او که کلید(چراغ) در تاریکی ها هستند) بهشت را قسمت او و اجدادش بفرماید.

کاربری بنا

این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشته است بلکه به این منظور ساخته می‌شده تا از تخریب جسد جلوگیری شود. جنازه‌ها در این نوع بناها عمدتاً در سرداب نگهداری می‌شده و کمتر به دفن آن اقدم می‌شده است. هم اکنون در محل این اثر تاریخی نمایشگاه های مختلف بصورت موقت توسط مسئولین شهر برگزار می گردد.

در ادبیات

صادق هدایت نویسنده بزرگ معاصر در کتاب سگ ولگرد (داستان کوتاه) در حدود سال 1320، برج علاءدوله و میدان ورامین با درخت چنار کهن سالش (که امروزه اثری از آن چنار بزرگ در این میدان نیست) را چنین وصف کرده است:
« چند دکان کوچک نانوایی, قصابی, عطاری, دو قهوه خانه و یک سلمانی که همه آنها برای سد جوع و رفع احتیاجات خیلی ابتدایی زندگی بود تشکیل میدان ورامین را می داد. میدان و آدمهایش زیر خورشید قهار, نیم سوخته, نیم بریان شده, آرزوی اولین نسیم غروب و سایه شب را می کردند. آدمها, دکانها, درختها و جانوران از کار و جنبش افتاده بودند. هوای گرمی روی سر آنها سنگینی می کرد و گرد وغبار نرمی جلو آسمان لاجوردی موج می زد که به واسطه آمد و شد اتومبیلها پیوسته به غلظت آن می افزود. یک طرف میدان درخت چنار کهنی بود که میان تنه اش پوک و ریخته بود ولی با سماجت هرچه تمامتر شاخه های کج وکوله نقرسی خود را گسترده بود و زیر سایه برگهای خاک آلودش یک سکوی پهن بزرگ زده بودند که دو پسربچه در آنجا به آواز رسا شیربرنج و تخمه کدو می فروختند. آب گل آلود غلیظی از میان جوی جلوی قهوه خانه به زحمت خودش را می کشاند و رد می شد.تنها بنایی که جلب نظر را می کرد برج معروف ورامین بود که نصف تنه استوانه ای ترک ترک آن با سر مخروطی پیدا بود. گنجشک هایی که لای درز آجرهای ریخته آن لانه کرده بودند، آنها هم از شدت گرما خاموش و چرت می زدند فقط صدای ناله سگی فاصله به فاصله سکوت را می شکست. »
همانطور که از نوشته ی صادق هدایت پیداست این بنا در طول صدها سال دچار فرسایش شده بوده است. البته در سالهای اخیر بر روی برج عملیات مرمت سازی صورت گرفته است.

دونالد ویلبر، پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی در اردیبهشت سال 1318 از بنا بازدید کرده و در مورد آن می‌نویسد:
« این بنا در سال 1289 میلادی (688 ه. ق ) بنا شده است. تزئینات این مقبره از لحاظ تنظیم دقیق جزئیات قابل توجه است و تناسب تزئینات آن با برج و ظرافت های کار، بر آثار دوران گذشته برتری دارد و تزئینات لعابدار کاشیکاری در اوج تکامل خود نشان داده شده اند. »

نگارخانه

• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• آثار ملی ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری