حاج ابراهیم کلانتر

حاج محمدابراهیم کلانتر
وزیر دیوان اعلای زندیان
مشغول به کار ۱۲۰۵ – ۱۲۰۵ ه‍.ق.
حکمران	لطفعلی خان زند
فرد پیشین	میرزا محمدحسین وفای فراهانی
فرد پسین	-
بیگلربیگی فارس
مشغول به کار ۱۲۰۵ – ۱۲۰۹ ه‍.ق.
حکمران	آقامحمد خان قاجار
صدراعظم قاجاریان
مشغول به کار ۱۲۰۹ – ۱ ذیحجهٔ ۱۲۱۵ ه‍.ق.
حکمران	آقامحمد خان قاجار فتحعلی شاه قاجار
فرد پیشین	سمت ایجاد نشده بود
فرد پسین	میرزا محمدشفیع آصف‌الدوله
اطلاعات شخصی
تولد	۱۱۵۸ قمری ۱۷۴۵ میلادی شیراز،
مرگ	۱۲۱۶ قمری ۱۸۰۱ میلادی طالقان،
ملیت	ایران
فرزندان	اسداله خان، محمد خان، علی‌اکبر (قوام الملک)، علی رضا و فتح اله خان. دامادها: محمد تقی حسام السطنه، محمد حسین خان صدر اصفهانی، میرزا ابوالحسن خان شیرازی
پیشه	سیاستمدار
دین	اسلام یا یهودیت
کنیه(ها)	اعتمادالدوله

حاج اِبراهیم کلانتَر از بزرگان شیراز بود که در حکومت زندیه مراحل ترقی را طی کرد و از آنجا که چندی کلانتری شیراز را به عهده داشت، به حاجی ابراهیم خان کلانتر مشهور شد. او هنگام حمله آقا محمدخان به شیراز به لطفعلی خان خیانت کرد و دروازه شهر را برو هنگام برگشت از جنگ بست.

زندگی

حاج‌ابراهیم کلانتر سومین پسرحاج هاشم شیرازی کدخدای محلات حیدری‌نشین شیراز بود. پدر حاج هاشم که محمود نام داشت، از بازرگانان توانگر شیراز بود و مدرسه هاشمیه را در آن شهر بنیاد نهاده بود. او از خاندان هاشمیان قزوین بود که از کلیمیان مسلمان شده بودند.

پس از درگذشت حاج هاشم، فرزند او حاج ابراهیم، کلانتر برخی از محلات حیدری‌نشین شیراز گردید و ظاهراً در روزگار پادشاهی کریم خان زند نیز در همین مقام ماند. چندی نیز به عنوان منشی وارد دستگاه میرزا محمد، کلانتر فارس شد. حاج ابراهیم به تدریج بر اثر کفایت و کاردانی، کدخدای همه محلات حیدری‌نشین شیراز شد. زمانی که علیمرادخان زند در ۱۱۹۶ق/((بر شیراز دست یافت، گروهی و از آن میان حاج ابراهیم کلانتر را به اصفهان فرستاد و نیز او را ۴۰ هزار تومان جریمه کرد. پس از مرگ او در ۱۱۹۹ق)) حاج ابراهیم به شیراز بازگشت.. او در این هنگام جعفرخان زند را یاری رساند که فرمانروایی شیراز را در دست بگیرد و به پاداش خدمت از سوی وی به جای میرزا محمد کلانتر، به کلانتری ایالت فارس منصوب گردید. از این زمان حاج ابراهیم به عنوان یکی از بزرگان فارس و نزدیکان خاندان زند، موقعیت مناسبی یافت و روز به روز بر مقام و اهمیت او افزوده شد.

تصمیم‌های سرنوشت ساز

تسلیم جنوب ایران به آغا محمد خان

لطفعلی‌خان زند از سال ۱۲۰۳ق. که به جای پدرش بر تخت نشست، همواره با حملات آغا محمدخان قاجار روبرو بود. او اواسط ذی الحجه ۱۲۰۵ شنید که آغا محمدخان به سوی آذربایجان تاخته و اصفهان را که در آن هنگام مرکز حکومتش بود، به برادرزاده اش باباخان (فتحعلی شاه بعدی) سپرده است؛ بنابراین به سوی اصفهان لشکر کشید.

لطفعلی خان شیراز را به حاج ابراهیم کلانتر سپرد و عازم اصفهان شد. همین که اختیار شیراز به دست حاجی ابراهیم کلانتر افتاد، چون می‌دانست که لطفعلی خان بر نیات باطنی او آگاهی یافته، از یک طرف در شیراز به دستگیری بزرگان خاندان زند پرداخت و از طرف دیگر عبدالرحیم خان، برادر خود را که در اردوی لطفعلی خان بود به شوراندن لشکریان او واداشت. به این ترتیب بیشتر همراهان لطفعلی خان که کسانشان در شیراز مورد تهدید و تعرض کلانتر بودند، شبانه از قمشه (محل اردو) پراکنده شدند و لطفعلی خان به همین علت از جلوی آقا محمدخان منهزم گردید و به شیراز برگشت، اما کلانتر و یاران او جوان رشید زند را به شهر راه ندادند و او چاره‌ای ندید جز اینکه به جانب بوشهر رهسپار گردد.

آغا محمدخان حکومت شیراز را به کلانتر سپرد. این اقدام حاج ابراهیم خان باعث شد آغا محمدخان به سادگی بر جنوب ایران سلطه پیدا کند و با برانداختن حکومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترش دهد.

ناصرالدین شاه قاجار در دیدار با آدولف کرمیو رییس سازمان اتحاد جهانی آلیانس در پاریس در سخنان مشهوری درباره او گفت :

من فراموش نمی‌کنم که این یک یهودی، حاج ابراهیم، بود که کمک کرد قاجارها سلطنت را بدست آورند.

پادشاه ساختن فتحعلی شاه

ابراهیم خان کلانتر پس از مرگ آقا محمدخان، در به سلطنت رساندن فتحعلی شاه قاجار نقش اول را ایفا کرد و توانست سمت صدراعظمی و لقب اعتمادالدوله را برای خود حفظ کند.

سرنوشت حاج ابراهیم کلانتر

او در دوران فتحعلی شاه به تدریج بر میزان نفوذ و اقتدار خود افزود و فرزندان و بستگانش را بر ولایات دور و نزدیک کشور حاکم کرد. اما همین قدرت زیاد باعث بدگمانی شاه قاجار نسبت به او شد و سرانجامی شومی برایش رقم زد.

چنین بود که روز اول ذی الحجه ۱۲۱۵ قمری (۲۶ فروردین ۱۱۸۰ه. ش.) او را دستگیر کردند و به طالقان فرستادند. حدود یک ماه بعد به دستور شاه قاجار، چشم او را میل کشیدند و زبانش را بریدند و به قتلش رساندند. بیشتر فرزندان و بستگان او نیز سرنوشتی مشابه داشتند. اموال حاجی به نفع شاه ضبط شد و سمتش به میرزا محمدشفیع آصف‌الدوله رسید.

فرزندان و بازماندگان

حاج ابراهیم خان کلانتر دارای پنج پسر و سه داماد بود. پسر اول او میرزا محمدخان نام داشت که در زمان فتحعلی شاه حاکم قم و کاشان بود، اما در سال ۱۲۱۵ قمری در سن ۲۵ سالگی کشته شد. دومین پسر او، اسداله خان، حاکم خوزستان و لرستان بود که او نیز در سال ۱۲۱۵ قمری کور شد و در سال ۱۲۸۰ قمری در سن ۸۴ سالگی درگذشت. میرزا علی‌رضا و علی‌اکبرخان فرزندان دوقلوی حاج ابراهیم‌خان کلانتر بودند و به واسطهٔ سن کم از مرگ نجات یافتند. علیرضا خان در سال ۱۲۲۶ قمری به ریاست خواجه سرایان دربار فتحعلی شاه منصوب شد و در سال ۱۲۸۱ قمری درگذشت. علی‌اکبرخان نیز در سال ۱۲۲۶ قمری به سمت کلانتر فارس منصوب شد و در سال ۱۲۷۲ قمری از سوی ناصرالدین شاه به سمت نایب‌التولیه آستان قدس رضوی انتصاب یافت و در سال ۱۲۸۲ قمری در مشهد درگدشت. فتح‌اله خان، پنجمین فرزند کلانتر در سال ۱۲۱۳ قمری در تهران به دنیا آمد و چون در زمان مغضوب شدن پدر، دو سال بیشتر نداشت مورد بخشش شاه قرار گرفت. او در سال ۱۲۶ قمری به سمت سردستهٔ تفنگچیان شیراز منصوب شد و در سال ۱۲۴۲ قمری درگذشت. حاج ابراهیم خان همچنین دارای سه داماد بود. اولین آنها محمدتقی‌میرزا حسام‌السطنه، پسر هفتم فتحعلی‌شاه بود. دومین داماد او محمدحسین‌خان صدر اصفهانی بود که در سال ۱۲۳۴ قمری صدراعظم فتحعلی‌شاه شدو. سومین و آخرین داماد حاج ابراهیم خان نیز، خواهرزادهٔ او یعنی، میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی بود که بعدها به مقام وزارت خارجه منصوب شد.

تنها بازماندهٔ او سرسلسلهٔ تباری شد که در انتها به قوام‌الملک‌های شیرازی می‌رسید و آخرین آن‌ها علی قوام داماد رضاشاه و نخستین همسر اشرف پهلوی بود.

منابع

• ابراهیم کلانتر
• سپهر، ناسخ التواریخ قاجاریه، ج ۱، تهران، ۱۳۵۳، اسلامیه
• خورسندی، علی، زندگی سیاسی حاج ابراهیم کلانتر، تهران، اوحدی، ۱۳۷۷
• دانش، سیاوش، ابراهیم خان کلانتر، تهران، اناهیتا،۱۳۴۷
• افشاری، پرویز، صدر اعظم‌های قاجاریه، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۲.
• گلی پور، مهدی، بررسی حیات سیاسی میرزا ابوالحسن خان شیرازی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه آزاد نجف اباد اصفهان.

پیوند به بیرون

• دانشنامهٔ ایرانیکا، مدخل «ابراهیم کلانتر شیرازی» (به انگلیسی)
• دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل «ابراهیم کلانتر»
• دانشنامهٔ جهان اسلام، مدخل «حاجی ابراهیم کلانتر (حاج ابراهیم)