باغ‌موزه قصر

باغ موزه قصر
ساختمان مارکوف و محوطه آن
نام	باغ موزه قصر
کشور	ایران
استان	استان تهران
شهرستان	تهران
اطلاعات اثر
کاربری	زندان
کاربری کنونی	باغ موزه
دیرینگی	دوره قاجار، رضا شاه
دورهٔ ساخت اثر	دوره قاجار
بانی اثر	سرتیپ محمد درگاهی
مالک فعلی اثر	شهرداری تهران
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۷۶۶
تاریخ ثبت ملی	۲۶ آبان ۱۳۷۵
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد ( همه روزه)
شماره تلفن	‎021-88423400
وبگاه	http://qasr.ir/

عمارت کلاه‌فرنگی، بازمانده از دوران قاجار.

کلاه‌فرنگی در کنار قصر، در زمان محمدشاه

نقشه تطبیقی قصر قاجار و موزه قصر کنونی

بخشی از دیوار زندان که تخریب نشده است.

باغ‌موزه قصر که سابقا زندان قصر نامیده می‌شد، اولین زندان متمرکز تهران بود. این زندان هم اینک تعطیل شده و تحت عنوان باغ موزه قصر بعنوان یکی از مراکز فرهنگی، تاریخی و هنری کشور مورد بازدید عموم است.

تاریخچه

در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت امور خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود. این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود.

با ایجاد حکومت رضا شاه، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد. لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. محلی که برای اینکار در نظر گرفته شد قصر قاجار (حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی) بود که دارای ساختمانهای قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ خورشیدی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد. و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید.

زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضا شاه افتتاح گردید. فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد ۱۹۲ اتاق بود با گنجایش ۸۰۰ زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.

در سال ۱۳۸۳این زندان تعطیل وشهرداری شروع به تخریب بخشهائی از زندان نمود که باپیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی ازتخریب آن جلوگیری شد .البته در این میان تا قبل از ثبت محل، زندان زنان سیاسی تخریب شد

نهایتا در سال 1391 بوسیله شهرداری نهران بر اساس طرح معماری و ایده مفهومی شاخه تجربی معماری کلانشهر به باغ موزه تبدیل گردید و در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً" افتتاح گردید.

زندانیان مشهور

اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضا شاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان محبوس گردید. قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی وعلیمردان خان بختیاری و پنجاه و سه نفر ومحمد فرخی یزدی و همچنین دکتر تقی ارانی برخی از زندانیان معروف این زندان هستند.

با اوج گرفتن اعتراضات مردمی به رژیم پهلوی نیز بسیاری از چهره های نام آشنای جمهوری اسلامی در سالهای قیام، در زندان قصر محبوس بوده اند. آیت الله طالقانی، مهدوی کنی، محمدتقی شریعتی(پدر دکتر علی شریعتی)، اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت الله سید علی خامنه ای، مرتضی مطهری و باهنر از این چهره ها هستند.

از زندانیان معروف پس از انقلاب می‌توان به امیر عباس هویدا و اغلب اعدام شدگان رژیم پهلوی اشاره کرد.(تنها چند تن از آنها پیش از افتتاح مجدد زندان قصر در مدرسه رفاه اعدام شده بودند)

از دیگر زندانیان این زندان را می‌توان پری بلنده و سیدمهدی بلیغ و اصغر قاتل و منوچهر آزمون نام برد.

فرارهای مشهور

تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، بزرگترین و معروف‌ترین مورد فرار از زندان قصر، درزمان رضاشاه مربوط به سید فرهاد نامی از مخالفین رضا شاه بوده‌است. ودر زمان محمدرضاشاه نیز معروفترین فرار مربوط به اشرف دهقان از مبارزین مسلح می‌باشد. اندکی پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران، درهای زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد. در میان خلاص شدگان از زندان، دو آمریکایی متهم به اختلاس نیز حضور داشتند که ماجرای فرار آنها توسط نویسنده آمریکایی کن فالت نگاشته شد و فیلم فرار عقابها نیز از روی آن ساخته شد. سید فرهاد از اهالی روستای سه (soh) از توابع نطنز بود. در مورد او و دو نفر دیگر کتابی بنام سه مرد عجیب نوشته شده است.

ادبیات

برجک دیده‌بانی زندان قصر.

محمد فرخی یزدی، شاعر سیاسی و پرآوازه ایرانی، غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» که مفقود شده‌است. همچنین بزرگ علوی نیز در آثار خود به این زندان و خاطرات خودش از آن اشاره نموده‌است.

جستارهای وابسته

• زندان اوین
• زندان ساواک
• زندان ابد
• زندان قزل قلعه
• زندان قزل حصار
• زندان گوهردشت
• زندانی سیاسی
• کمیته مشترک ضدخرابکاری
• بازداشتگاه کهریزک
• فهرست موزه‌های ایران

منابع

• ملکی حسین. تاریخ بیست ساله ایران. انتشارات: نشر ناشر. تهران ۱۳۶۳.
• همنشین بهار: زندان قصر یکی از ارکان تاریخ معاصر ایران است