هرمز دوم

هرمز دوم
شاهنشاه ساسانی
سکه‌ای از هرمز دوم
دوران	۳۰۲ میلادی - ۳۰۹ میلادی
مرگ	۳۰۹ میلادی
پیش از	آذرنرسی
پس از	نرسه
دین	زرتشتی

هرمز دوم، شاهنشاه ساسانی بود که از ۳۰۳ تا ۳۰۹ میلادی بر تخت شاهی نشست. او در سنگ‌نوشته خود در طاق بستان که به زبان پارسی میانه است، خودش را «پسر خدایگان مزداپرست، اهرمزد، شاهان شاه ایران و انیران»، نوهٔ نرسی معرفی می‌کند. آگاثیاس، طبری و دیگران این تبارنامه را درست شمرده‌اند. در سنگ‌نوشتهٔ اعطای مقام نرسه در نقش رستم در فارس، چهره‌ای که پشت شاه ایستاده به احتمال هرمزد است که جانشین او بوده است، چرا که کلاه او همانند پروتمه یک جانور (اسب؟) نگاریده شده است، که این گونه کلاه بیشتر با شاهزادگان ساسانی که به عنوان جانشین گزینش شده‌اند مربوط است. بعید است که او در جنگ پدرش در برابر رومی‌ها شرکت کرده باشد، که این جنگ با شکست سنگین نرسه، دستگیر شدن همسر و چندین فرزندش به پایان رسید که برای بازگرداندن آنها ناچار شد چندین استان ایران را در ارمنستان و میان‌رودان به رومی‌ها بدهد.

هرمزد پیرو بر تخت نشستن، تاجی همانند تاج بهرام دوم برای خود برگزید. این تاج varəγna، عقاب سلطنتی را نشان می‌دهد (پرنده‌ای که نشان‌دهندهٔ ایزد بهرام است)، گویی آذین شده به مروارید دارد و نوک آن نیز مرواریدی جای دارد.

دربارهٔ دوران پادشاهی هرمزد دانسته‌های اندکی در دست است. اینگونه گفته شده است که دوران شاهی او با خشونت آغاز شده و پس از آن هرمزد به شاهی میانه‌گرا و خردمند و گشاده‌دست با ناتوانان تبدیل شده است. بر پایهٔ گفتهٔ ابوریحان بیرونی، او آزار مانویان را از سر گرفت. پابرجا کردن یک بخش روستایی (روستاگ) به نام کورنگ یا وَهیشت-هرمز در نزدیکی ایذج در بخش رام-هرمزد (کوره) در خوزستان را از کارهای او شمرده‌اند. بر پایهٔ گفتهٔ بلعمی، او نیروهایی به سوریه فرستاد و از غسانیان درخواست باج و ساو کرد که به پشتیبانی از روم برخاسته بودند. شاه غسانیان پیش از آنکه نیروهای کمکی رومی سر برسند کشته شد، اما نیروهای او هرمزد را که در بیابانی شکار می‌کرد غافلگیر کرده و او را مرگبارانه زخمی کردند و پیرامون تیسفون را هم چپاول و تاراج کردند. به احتمال بالا، بزرگان کشور هنگامی که او در سرزمینی دوردست بوده است از فرصت بهره برده و او را کشته‌اند، چرا که آنها می‌خواستند فرزندان او را از رسیدن به شاهی بی‌بهره بگذارند. شواهدی از یک جنگ داخلی را می‌توان از سنگ‌نگاره از خود هرمزد در نقش رستم در فارس یافت. در این سنگ‌نگاره هرمزد بر پشت اسب نشسته است که با یک نیزهٔ دراز دشمن خود را که یکسر زره‌پوش است و کلاه‌خودی دارد که بر آن آرم خانوادگی پاپک (شهیار (بیتخش) آلبانی در دوران بهرام دوم و نرسی) دیده می‌شود را نگونسار می‌کند.

در کتاب سده یازدهم میلادی به نام رویدادشمار Se’ert آمده است که هرمزد جنگی در برابر رومی‌ها به راه انداخت تا کین شکست پدر خویش را بستاند. رویدادنامهٔ Arbela نیز می‌گوید که هنگامی که هرمزد دید که قیصر روم مسیحیان را آزار می‌دهد، لشکری بزرگ گرد آورد و به سرزمین‌های روم تاخت و شهرهای بسیاری را به تاراج برد. اعتمادپذیر بودن رویدادنامهٔ Arbela پرسش‌برانگیز است و گزارشی که در رویدادشمار Se’ert آمده نیز در منبع دیگری نیامده است. می‌توان آن را تنها به این گونه گمانه‌پردازی کرد که احتمالاً بازتابی از تاخت آوردن هرمزد به سوریه بوده است.

از هرمزد هشت پسر به جا ماند که از میان آنها شاپور دوم از ۳۰۹ تا ۳۷۹ میلادی پادشاهی کرد. یکی از دختران او که هرمزد-دُخت نام داشت، گفته شده است که با شاهزاده ارمنی واهان مامیکونیان پیوند زناشویی بسته است.

در مشرق درگیریهایی با کوشانیان یافت اما با ضعف و فترتی که در کارها می‌دید از عهدهٔ مقابله با آنها برنیامد. ناچار از راه صلح درآمد. از شاهان ساسانی هرمز دوم یگانه شاهی است که در سکه‌های او، صورت شاه و ملکه که از حیث وجاهت معروف بود، با یکدیگر نقش شده‌اند. این شاه به عدالت خواهی موصوف بود و به بسط دادگستری کوشید و بر آبادی ایران افزود ولی مدت سلطنت او کوتاه بود.

در شاهنامه ذکر او تحت نام اورمزد نرسی آمده‌است.

پس از هرمز دوم پسرش آذرنرسه بر تخت نشست.

هرمز دوم بر روی سکه، در سمت چپ سکه، زیر پای هرمز صلیب شکسته نقش بسته است.

منابع

• عبدالحسین، زرین کوب. تاریخ مردم ایران. تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۴. 
• مشیرالدوله پیرنیا، حسن. تاریخ باستانی ایران. تهران: انتشارات دنیای کتاب، ۱۳۶۲. 
• دریایی، تورج. شاهنشاهی ساسانی. 

پادشاه پیشین: نرسه

هرمز دوم شاهنشاه ایران ۳۰۲ - ۳۰۹ میلادی

جانشین: آذرنرسی