بجنورد

بجنورد بجنُرد، بُژنُرد
کشور	ایران
استان	خراسان شمالی
شهرستان	بجنورد
بخش	مرکزی
نام(های) قدیمی	بیژن‌یورد، بزنجرد، چرمغان، چرمکان، بوج‌نرد، بجنُرد
سال شهرشدن	۱۳۱۰
مردم
جمعیت	۱۹۹٬۷۹۱ نفر سال ۱۳۹۰
رشد جمعیت	۱/۵
تراکم جمعیت	۴۹۰۰ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۳۶ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۱۰۷۰
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه	۲۷۴٫۴
اطلاعات شهری
شهردار	کیوان دژهوت از سال ۱۳۹۵
ره‌آورد	آب‌نبات بجنورد (شکر پنیر)، قره قوروت، کشک، پشتی ترکمنی
پیش‌شماره تلفنی	058
وبگاه	http://www.bojnordcity.ir
بجنورد روی نقشه ایران ۳۷.۲۸° شمالی ۵۷.۲۰° شرقی / 37.28; 57.20

بُجنورد ( آوا )(پارسی میانه: بیژن‌گرد و پس از اسلام: بوزنجرد)) مرکز استان خراسان شمالی در شمال شرق ایران و در کوهپایه‌های رشته‌کوه آلاداغ بنا شده است. این شهر ازجمله شهرهای بزرگ خراسان، جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱۹۹٬۷۹۱ نفر بوده و از این‌جهت، چهل و چهارمین شهر کشور به‌شمار می‌آید. بجنورد با شهرهای شیروان، اسفراین، آشخانه همسایه است. نام این شهر در لهجه شمال خراسان «بُژنُرد» تلفظ می‌شود.

وجه تسمیه

در منابع قدیمی و فرهنگ‌های لغت نام این شهر، «بیژن‌گِرد» یا بیژن یورد آورده شده‌است. و بیژن‌گرد (بجنورد) به معنی «ساختهٔ بیژن» و «آبادشده به دست بیژن» است. در دوران باستان پسوند «گرد» در نام بسیاری از شهرهای ایران بکار می‌رفته و از جمله این کاربردها را در نام شهرهایی چون بجنورد (بیژن‌گرد)، بروجرد (بروگرد)، دستجرد (دستگرد)، سوسنگرد، دارابگرد، ملازگرد (در خاور ترکیه امروزی) و... می‌توان دید. پسوند «گرد» بگونهٔ «کرت» از زبان فارسی کهن به زبان ارمنی نیز وارد شده و در نام بسیاری از شهرهای ارمنستان می‌توان آن را یافت (برای نمونه استپاناکرت).

شهر بیژن‌گرد نیز بر اساس حکایت بیژن و منیژه، در شاهنامهٔ فردوسی، مکانی بوده که منیزه، بیژن را از چاه نجات داده و شهری در آن مکان بنا کرده‌است. از نامهای دیگر بجنورد که آثار بازمانده آن نیز وجود دارد کهنه کند و نیز چرمغان می‌توان اشاره کرد که به محوطه‌ای تاریخی در جنوب شهر بجنورد و در مجاورت معصوم‌زاده اطلاق می‌گردد.

پیشینه

شهر کنونی بجنورد در حدود سال ۱۱۰۰ق/۱۶۸۹م به وسیله تولی‌خان دوم، یکی از امیران ایل شادلو بنا شد و پس از آن‌که در فتنه حسن‌خان سالار (۱۲۶۳ق/۱۸۴۷م) به شدت آسیب دید، بار دیگر به دست فرزندان تولی‌خان مرمت شد.

پیش از شهر کنونی و حتی پیش از ظهور و سقوط بجنورد، مرکز ناحیه جایی می‌بوده‌است به نام جرمگان که در جریان حمله مغول ویران گردید. تپه باستانیِ چرمغان در کناره شهر کنونی بجنورد، بازمانده ویرانه‌های آن شهر است. روستای چرمغان (چاه آر مغ آن) یعنی چاهی که رود نورانی را پدیدمی‌آورد

ظاهراً جرمگان، شهرکی کوچک، پررونق و آباد بوده و بجنورد کنونی در جوار آن به‌وجود آمده‌است. امروزه حدود و گسترهٔ این شهرک در حاشیهٔ شهر بجنورد، نشانگر پیشینهٔ کهن و رونق آن در سده‌های آغازین اسلامی است.

به استناد متون تاریخی در سده‌های پنجم تا هشتم هجری، بخش وسیعی از ناحیهٔ بجنورد، مسکونی و آباد بوده‌است. در آغاز دوران مغول و تیموری، منطقهٔ بجنورد نیز مورد آسیب‌ها و خسارات فراوانی واقع شد. نتایج بررسی و پهنه‌بندی محوطه‌های باستانی نشان داده‌است، نقاط باستانی شناسایی شده، متعلق به دوران میان‌سنگی هزارهٔ چهارم تا هزارهٔ اول پیش از میلاد، نقش مهمی را در شکل‌گیری زیست‌گاه‌های اولیه در حاشیهٔ رودخانه اترک ایفا نموده‌اند. این منطقه، در دوران ماد و هخامنشی، بخشی از ساتراپی پارت قلمداد می‌شده و از دورهٔ اشکانی، در این ناحیه ۸ زیستگاه، در بخش راز و جرگلان، ۳ مورد در بخش مرکزی و نیز ۵ زیستگاه در شهرستان مانه و سملقان شناسایی شده‌اند. وجود بنای سنگی موسوم به آتش کده اسپاخو، از آثار تاریخی دورهٔ ساسانی نیز، نقش و اهمیت خراسان شمالی را در این دوران روشن می‌نماید. علاوه بر آن، منطقهٔ بجنورد در صدر اسلام، در ارتباط فرهنگی - اجتماعی جدی با دیگر نقاط ایران قرار داشته و از آن نواحی تأثیر گرفته‌است. در آن دوران قسمت‌های عمده‌ای از منطقهٔ آباد و مسکونی بوده‌است. مؤلف تاریخ سیستان، ناحیهٔ امروزی بجنورد را به عنوان بخشی از سرزمین نساء معرفی نموده‌است و در سال‌های آغازین قرن دوم هجری، این منطقه جزئی از قلمرو بزرگ حکومت طاهریان به‌شمار می‌آمده‌است.

ابن ابواصیبه نیز در ذکر مناطق بجنورد آورده‌است که: «ابن سینا، دربار علی‌ابن‌مأمون را در خوارزم ترک گفت و به طوس، شوقان، طبر و سملقان و جاجرم و بالاخره به جرجان رفت». مؤلف نامعلوم حدودالعالم، از نخستین کسانی‌است که از چرمغان نام می‌برد و مقدس نیز آن را جزئی از ناحیهٔ نساء برشمرده‌است.

موقعیت

بجنورد از شمال با ترکمنستان و از شمال شرقی تا جنوب شرقی با شهرهای شیروان، اسفراین و از جنوب غربی تا شمال غربی با جاجرم، آشخانه و راز همسایه است.

جغرافیای طبیعی

شهر بجنورد مرکز استان خراسان شمالی با ۳۶ کیلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ایران در طول جغرافیایی ۵۷ درجه و ۲۰ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۸ دقیقه در جنوب رشته‌کوه کپه‌داغ و شرق رشته‌کوه آلاداغ و شمال رشته‌کوه البرز واقع شده است. ارتفاع بجنورد از سطح دریا ۱۰۷۰ متر و فاصله آن تا تهران ۸۲۱ کیلومتر می‌باشد.

سراسرنمایی از پارک آفرینش

اقلیم

آب و هوای بجنورد بطور کلی معتدل کوهستانی می‌باشد از این‌رو تابستان‌های بجنورد آب و هوای نسبتاً ملایم و زمستان‌هایش سردزمستانی می‌باشد.

آب و هوای بجنورد
	ژانویه	فوریه	مارس	آوریل	مـــــه	ژوئـن	ژوئیـه	اوت	سپتامبر	اکتبـر	نوامبر	دسامبر	سـال
گرم‌ترین C°	۶٫۳	۷٫۶	۱۲٫۵	۱۹٫۹	۲۴٫۳	۲۹٫۶	۳۲٫۴	۳۱٫۸	۲۸٫۲	۲۱٫۲	۱۴٫۳	۸٫۷	۱۹٫۷۳
سردترین C°	−۳٫۴	۲٫۸	۱٫۱	۶٫۷	۱۰٫۷	۱۵٫۱	۱۷٫۸	۱۶٫۶	۱۲٫۵	۶٫۷	۲٫۴	−۱٫۳	۷٫۳۱
بارش mm	۲۷٫۶	۳۰٫۷	۴۲٫۴	۳۸٫۵	۳۴٫۶	۸٫۷	۱۰٫۱	۶٫۰	۸٫۴	۱۴٫۱	۲۶٫۳	۲۵٫۰	۲۷۲٫۴
منبع: سایت ورلد ویدر می ۲۰۱۳

مردم

عبدالحسین تیمورتاش نخستین وزیر دربار رضا شاه پهلوی و از اهالی بجنورد

مردمان فارس، کرمانج، ترک، ترکمن و تات اکثریت ساکنان بجنورد را تشکیل می‌دهند. فارس‌های بومی (تات‌ها) مردمان بومی بجنورد و خراسان شمالی هستند. آن‌ها در بافت میانی شهر بجنورد و محلات جنوب شهر بجنورد (خیابان شهید چمران، حسین معصوم، ۱۷ شهریور و به‌ویژه بولوار مدرس و برخی کوچه‌های خیابان شهید بهشتی) حضور پررنگی دارند. گویش تاتی زبان فارسی در خراسان شمالی امروزه تأثیر بسیاری از فارسی معیار گرفته و در حال فراموشی است و جای خود را به فارسی معیار می‌دهد.

مشاهیر بجنورد

برخی از مشاهیر برجسته بجنورد عبارتند از:

• یارمحمدخان سهام‌الدوله
• عبدالحسین تیمورتاش
• ایران تیمورتاش
• محمدحسن نظافتی
• میرزا حسن موسوی بجنوردی
• اردوان روزبه
• نیما جاویدی
• غلامحسین زرگری‌نژاد
• دولت‌محمد آزادی
• علی آبچوری
• حسین ببی
• محمدعلی قوچانی
• منوچهر اولیایی
• یحیی علوی فرد
• اسماعیل گرامی مقدم
• مصطفی تبریزی
• احسان پهلوان
• شهره سلطانی

جای‌های دیدنی

عمارت مفخم

نوشتار اصلی: عمارت سردار مفخم

عمارت مفخم یکی از بناهای تاریخی دوره قاجار در بجنورد است که در اوایل دههٔ ۱۳۰۰ هجری‌قمری به دستور یارمحمدخان شادلو، به عنوان محل سکونت وی و خانوادهاش ساخته شده است. این عمارت ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به با انواع کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرحها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می‌باشد، سرتاسر بنا با کاشی‌های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل‌های مختلف به رنگهای فیروزه‌ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره‌های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرحهای هندسی سده ۱۳ را به تماشا می‌گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان‌شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.

عمارت آینه‌خانه مفخم

یارمحمدخان سهام‌الدوله، حاکم بجنورد در دوران قاجاریه

نوشتار اصلی: عمارت آینه‌خانه مفخم

بنای آیینه‌خانه یکی از آثار تاریخی مربوطه دوره قاجار بجنورد است. در دوره قاجار بنای آیینه‌خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه‌فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه‌ی مفخم را تشکیل می‌داده است. این بنا در انتهای خیابان شریعتی شمالی در شهر بجنورد قرار دارد و ۴ مناره در طرفین ورودی اصلی قرار دارد که روی ۲ مناره کلمه محمد ۱۲ بار به شیوه کاشیکاری معقلی نوشته شده است همچنین در طبقه دوم، اتاق آیینه کاری شده‌ای وجود دارد که بنا، نام خود را از آن گرفته است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. گفته می‌شود طراحی نقشه ساختمانی آیینه‌خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی (ممتحن‌الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ‌التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه‌خانه همزمان با عصر ناصری در داخل باغ بزرگی به نام دلگشا ساخته شد. پلان این بنا مستطیل شکل بوده و در دو طبقه به ابعاد تقریبی ۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاقهای طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرحهای زیبایی آیینه کاری شده است. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزهٔ اسناد و نسخ‌خطی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گردشگاه بش‌قارداش

نوشتار اصلی: بش‌قارداش

بش‌قارداش) (پنج برادر) در ۷ کیلومتری جنوب بجنورد و در شرق جادهٔ بجنورد به اسفراین، در فاصلهٔ تقریبی یک کیلومتری جاده واقع شده‌است. پیش از اسلام در زمان اشکانیان و ساسانیان در این محل عبادتگاه پیشوایان کنتیس زرتشتی قرار داشته‌است. به سبب اقامت چهار فصل مغ (بزرگان دینی زرتشتی) به چهارمغان شهرت یافته‌است.

سراسرنمایی از استخر اصلی بش‌قارداش

گردشگاه باباامان

نوشتار اصلی: گردشگاه باباامان

چشمهٔ باباامان در کیلومتر ۱۱ جادهٔ بجنورد - مشهد، به فاصلهٔ تقریبی ۳۰۰ متر از جاده، واقع شده‌است. آب این چشمه، جزء دستهٔ آب‌های سولفاته کلسیک و سدیک است و مصرف آن صفراآور و ملین و تسهیل کننده اعمال گوارشی و دافع سموم است. گردشگاه باباامان مکانی برای استراحت مسافرانی که قصد سفر به شهرهای شمالی را دارند می‌باشد.

امامزاده سیدعباس فرزند موسی بن جعفر

امامزاده سیدعباس فرزند موسی بن جعفر در شهر بجنورد، یکی از مشهورترین و پر زائرترین امامزاده‌های این خطه است. وی در دوران خلافت بنی عباس از مدینه وارد خراسان شد و در اواخر قرن دوم هجری درگذشت.
بنای این امامزاده که در روزگار قدیم بر فراز تپه‌ای باستانی درمجاورت شهر بجنورد ساخته شده با گنبدی فیروزه‌ای آن که به آیاتی از قرآن مزین شده است. این بقعه که نسبت به شهر، بر بلندا قرار گرفته است.

امامزاده اسماعیل

فرزند موسی بن کاظم در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی بجنورد در مجاورت گردشگاه ییلاقی «باباامان» بجنورد واقع شده است. این مقبره که در مجاورت جاده اصلی مشهد به استان‌های شمالی و درمسیر اصلی زائران و گردشگران واقع شده است.

حسینیه جاجرمی‌ها

حسینیه جاجرمی در مرکز شهر بجنورد و در محدوده بافت تاریخی شهر، در کوچه جاجرمی‌ها واقع شده است. این بنا از یادمان‌های اواخر دورهٔ قاجار در شهر بجنورد است که به استناد کتیبه موجود در سال ۱۳۲۵ هجری قمری به دست غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است.
حسینه جاجرمی یک نمونه معماری سنتی از نوع حیاط مرکزی است که نوعی معماری درونگرا قلمداد می‌شود و در آن تمام درب و پنجره‌ها و نورگیرهای رو به حیاط باز می‌شوند. این نوع معماری اغلب در مناطق خشک و کویری مورد توجه بوده و در منطقه بجنورد چندان معمول نیست.
طرح کلی پلان بنا مربع شکل است و در ضلع شرقی و غربی از دو طبقه تشکیل شده که در مجموع حدود ۶۰۰ متر مربع مساحت دارد. ورودی حسینیه از طریق یک هشتی به حیاط مرکزی متصل شده که با دو رشته پلکان در گوشه‌های شمال شرقی جنوب غربی به مهتابی‌های طبقه فوقانی راه می‌یابد. سقف هشتی بنا در قسمت ورودی و تمام حجره‌های طبقه پایین با قوس کلیل پوشش یافته و طبقه بالا به صورت تیرپوش است. بخش‌های مختلف بنا با آرایه‌های معماری از قبیل آجرکاری، گچبری، مقرنس‌کاری و کتیبه‌هایی تزئین شده است. قسمت بالایی دیوار ایوان شرقی یک افریز تزیینی با کتیبه به خط نستعلیق دارد که در آن گزیده‌ای از ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی در مرثیه شهدای کربلا (باز این چه شورش است) گچبری شده است.