اسماعیلیه نیشابور

نیشابور در اواخر سده سوم هجری قمری (شروع ۲۷۷ ه. ق/۹۰۳-۹۱۳م.) مرکز دعوت اسماعیلیه در خراسان بوده‌است. مهترین شاخه فعال این گروه در نیشابور نزاریه و مهمترین مرکز آنان دیزباد است. مشهورترین دانشمند نیشابوری اسماعیلی مذهب نیز احمد بن ابراهیم نیشابوری است. در تاریخ نیشابور اختلاف مذاهب نتوانسته باعث تفرقه و نزاع بین مردم آنجا شود. همچنین نیشابور مرکز نشأت فرقه قرمطیان بوده که مشهورترین شخص این فرقه در نیشابور حسنک وزیر است.

پیشینه

پیشینه فعالیت اسماعیلیان در نیشابور -که مرکز خراسان به شمار می‌رفته است- به اواخر سده سوم هجری قمری بر می‌گردد. در این دوره نیشابور مهم ترین مرکز فعالیت اسماعیلیان در ایران و خراسان بوده‌است. داعیان اسماعیلی در نیشابور لزوماً اهالی نیشابور نبوده‌اند. بیشتر مبلغان اسماعیلی در نیشابور سیاستمداران و افرادی بودند که به نیشابور می‌آمده‌اند. مشهورترین اینان ناصرخسرو است.

یکی از عناصر گسترش اسماعیلیه در نیشابور اقامت ناصر خسرو در این شهر و تبلیغات پنهانی او در گرایش بعضی از مردم نیشابور به این آیین بوده‌است.

اولین رهبر دعوت اسماعیلی در نیشابور ابو عبدالله خادم است، او از نیشابور نایبانی به سایر شهرهای خراسان و ماوراء النهر اعزام می‌کرد.

مراکز

دیزباد

دیزباد روستایی است در دل کوه بینالود، درچهل کیلومتری راه مشهد به نیشابور که به دو بخش دیز باد علیا و سفلی تقسیم می‌شود. دیز باد سفلی (دیز باد پایین) در منطقه‌ای هموار و بیابانی قرار دارد و مردم آن شیعه اثنی عشری هستند که به کشاورزی و دامداری مشغولند. اما دیزباد علیا (دیزباد بالا) روستایی کوهستانی است که هنوز در آن شیعیان اسماعیلیه زندگی می‌کنند. دیزباد علیا به سه قسمت پایین ده و میان ده و بالا ده تقسیم شده‌است. ساکنان دیزباد ترکیبی هستند از شیعیان دوازده امامی و اسماعیلی که در کنار هم زندگی می‌کنند. البته همیشه این گونه نبوده و در برهه‌هایی از تاریخ، و در همین گذشته نه چندان دور، اسماعیلی‌ها مورد آزار بسیار بوده‌اند.

تاریخ نیشابور نشان می‌دهد که بسیاری از اسماعیلیان قرن‌ها در کنار کوه بینالود و در بلندی‌های آن در دیزباد نیشابور زیسته‌اند. در نیشابور اختلاف مذاهب نتوانسته باعث تفرقه و نزاع بین مردم آنجا شود نمودهایی از زندگی اسماعیلیان امروزه در دیزباد دیده می‌شود.

در کنار بسیاری از شاعران اهل نیشابور، دو شاعر نامی اسماعیلیه نیز از دیزباد برخاسته‌اند: محمد فدایی خراسانی وامامقلی خاکی خراسانی که مقبره هر دو آن‌ها در دیزباد است.

جستارهای وابسته

• تاریخ نیشابور
• اسماعیلیه
• نیشابور
• دیزباد

منابع

• «تاریخ نهضت‌های ملی ایران: از سوک یعقوب لیث تا سقوط عباسیان» از عبدالرفیع حقیقت. بخش هفتم کتاب صفحات ۲۵۳ تا ۲۶۵
• ویلیام بوردهی. تحقیقی در آیین اسماعیلیه. ترجمهٔ زهرا سعیدی. مشهد: تابناک، ۱۳۶۴
• محمد بن زین العابدین. تاریخ جماعت اسمعیلیه:هدایت المومنین الطالبین. ترجمهٔ هما خاقان زاده. الکساندر سیمونوف. تهران: اساطیر، ۱۳۶۲
• الخراسانی الفدایی، محمد بن زین العابدین، تاریخ اسماعیلیه با هدایة المؤمنین الطالبین، به اهتمام و تصحیح:الکساندر سیمیونوف. انتشار اساطیر،
• درباره احمد نیشابوری
• [۱]
• دیزباد وطن ماست