کردی ایلامی

کردی ایلامی که گاه آن را فِیلی نیز نامیده‌اند، یکی از گویش‌های جنوبی کردی است. کردی ایلامی زبان رایج ساکنان استان ایلام و مناطقی از کشور عراق نظیر بدره (عراق)، مندلی و خانقین است. در استان ایلام، طوایف و ایلات مختلف در تمامی شهرستان‌های استان به جز شهرستان ایوان که ساکنین این شهر به تمامی از ایل کلهرهستند و به زبان کردی کلهری تکلم می‌کنند، با تفاوت اندک در ادای الفاظ و کلمات، بدان تکلم می‌کنند. واژهٔ فِیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطهٔ حکومت والیان ایلام موسوم به «فیلی» بر ایلام، رواج داده‌اند و آن از مقولهٔ مجاز خاص و عام است. البته باید اشاره کرد که نامگذاری کردی فیلی بر روی گویش کردی ایلامی از سوی کردهای ساکن در عراق صورت گرفته، اما باید یادآور شد که این نام چندان مقبول مردم کرد ایلام نیست و به نظر می‌رسد استفاده از کردی ایلامی را بیشتر از هر نام دیگر می‌پسندند.

کردی ایلامی، به‌عنوان گونه‌ای از زبان کردی (در کنار گونه‌های کلهری، جاف،) قرار دارد و گویش عمدهٔ مردم استان ایلام است که با تفاوت اندک در شهرهای ایلام، اَرکواز ملکشاهی، مهران، سَرابله، بدره، بخش‌های عمده‌ای از نواحی جنوبی استان، مانند دهلران، دره‌شهر، آبدانان و مناطقی از کشور عراق، نظیر بدره، مندلی و خانقین بدان تکلم می‌شود. گویش کردی ایلامی از اصیل‌ترین گویش‌های کردی ایرانی است که ریشه در زبان ایرانی میانهٔ باستانی دارد. علیرضا اسدی، پژوهشگر، در کتاب خود چنین می‌آورَد: «از مقایسهٔ واژگان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) با واژگان کردی ایلامی، به این نتیجه می‌توان رسید که بسیاری از واژگان پهلوی اشکانی و ساسانی با این واژگان کردی هم‌ریشه‌اند و ساخت‌های هجاییِ یکسانی دارند. این هم‌آوایی در بسیاری از افعال، مفاهیم سیاسی، دینی، اجتماعی، مشاغل، اسامی خاص، اسامی عام و حتی اصطلاحات عامیانه دیده می‌شود».

الفبا

نوشتار اصلی: الفبای کردی

• الفبای کردی ایلامی (۳۴ حرف دارد):

ی، ێ, ﮪ ,ه، وو، و، ﯙ, ن، م، ل، ڵ, گ، ک، ق، ڤ, ف، غ، ع، ش، س، ژ، ز، ڕ, ر، د، خ، ح، چ، ج، ت، پ، ب، ئ، ا

به صورت خلاصه یادآوری نماییم که رسم‌الخط کردی ایلامی بر اساس یکسانی تلفظ و نگارش واژگان استوار است. یعنی همان‌طور که یک واژه تلفظ می‌شود به همان شکل نیز نوشته می‌شود:

۱- در رسم‌الخط کردی ضمه به صورت حرف (و) نوشته می‌شود. مثال کورد (کُرد)، ئوتاق (اُتاق)، فورم (فُرم)

۲- فتحه ـَ به صورت (ه) نوشته می‌شود. مثال سه ر (سَر)، فره (بسیار)، ده ر (بیرون)، خه م (غَم)

نکته: برای کسره ـِ حرفی در نظر گرفته نشده است. معمولأ همان کسره نوشته می‌شود. مثال: کِرد (کَرد)، بِرد (بُرد)، مِل (گردن)

۳- واو کشیده (وو) برای اینکه با ضمه ـُ اشتباه نشود با دو واو (و) نوشته می‌شود. مثال: شوور (شور)، کوور (کور)، نوور (نور)

۴- در کردی جنوبی واجی وجود دارد که مابین (ی/و) تلفظ می‌شود. این حرف با واو هفت دار (ﯙ) نوشته می‌شود. مثال: دﯙر (دور)، خﯙن (خون)، خورادﯙ (خورده بود)، دﯙه ت (دختر)

۵- در زبان کردی، ای مجهول وجود دارد که امتداد تلفظ آن به اندازه دو کسره است و در رسم‌الخط کردی بدین صورت (ێ) نوشته می‌شود. مثال: برێ (عده‌ای)، خوازێ (می‌خواهد)

نکته: اگر همزه (أ) قبل از حروف صدادار واقع شود به صورت (ئ) نوشته می‌شود. مثال: ئاگر (آتش)، ئه سر (اشک)، ئوتاق (اتاق)، ئینسان (انسان)، ئیلام (ایلام)، ئﯙشم (می‌گویم)، ئاسو (افق)

۶- در رسم‌الخط کردی دو نوع (ر) وجود دارد. نوع اول در تلفظ و شکل نوشتاری با فارسی یکسان است. مثال جار (دفعه)، لار (کج)، دار (درخت). نوع دوم که بدان (ڕ) کردی می‌گویند تقریبأ مشدد و لرزان تلفظ می‌شود. مثال: بنووڕ (ببین)، جاڕ (مزرعه درو شده)

۷- همچنین دو نوع لام وجود دارد. نوع اول، در تلفظ و شکل نوشتاری با فارسی یکسان است. مثال: که ل (شکاف)، په ل (شاخه). نوع دوم که بدان (ڵ) کردی می گویندو سنگین تلفظ می‌شود. مثال: که ڵ (گوزن)، په ڵ (سنگ پهن)

۸- به جای سه حرف (ذ، ظ، ض) فقط حرف (ز) نوشته می‌شود. مثال: زاڵم (ظالم)، زامن (ضامن)

۹- به جای دو حرف (ث، ص) فقط حرف س نوشته می‌شود. سروه ت (ثروت)، سابون (صابون)

۱۰- به جای (ط) حرف (ت) نوشته می‌شود. مثال: ته ناف (طناب)، تانه (طعنه)

الفبا و رسم‌الخط لاتین کُردی ایلامی

«وه ناو خوداێ زانا و بێ وێنه»

«We Nawi Xwidaŷ Zana û Bê Wêne»

الف) مصوت‌ها (حروف صدا دار / Vowels):

حروف فارسی	الفبای کردی ایلامی	مثال کردی ایلامی	لاتین کردی	مثال لاتین	معنی فارسی
فتحه ـَ	ه، ـه	هه‌ناس	H، h	Hena	نفس
کسره ـِ	-	بن	I، i	Bin	بُن، ته
ضمه ـُ	و	کورد	U، u	Kurd	کُرد
ا	ا	دار	A، a	Dar	درخت
وُ	وو	دوو	Û، û	Dû	دوغ
ی	ی	ویر	Î، î	Wîr	یاد
ـ	ۆ	رۆن	Ǔ، ǔ	Rǔn	روغن
ـ	ێ	فێر	Ê، ê	Fêr	جستجو

ب) صامت‌ها (حروف بی‌صدا /consonant):

حروف فارسی	الفبای کردی ایلامی	مثال کردی	لاتین کردی	مثال لاتین	معنی فارسی
همزه	ئ	بئۆش	?	Bi?üş	گوینده
ب	ب	بان	b ،B	Ban	بالا
پ	پ	په‌ل	p ،P	Pel	شاخه
ت، ط	ت	تاپوو	t ،T	Tapû	شبح
ج	ج	جیڕ	c ،C	Cîř	سفت
چ	چ	چه‌م	ç، Ç	emÇ	رود
ح	ح	حامد	h ،H	Hamid	حامد
خ	خ	خوار	x ،X	Xwar	پایین
د	د	ده‌م	d ،D	Dem	دهان
ر	ر	جار	r ،R	Car	دفعه
-	ڕ	جاڕ	ř، Ř	Cař	مزرعه
ز، ض، ظ، ذ	ز	زاڵم	z ،Z	Zaĺim	ظالم
ژ	ژ	ژان	j ،J	Jan	درد
س، ث، ص	س	سه‌د	s ،S	Sed	سد، صد
ش	ش	شوان	ş، Ş	wanŞ	چوپان
ع	ع	عه‌لی	?	?elî	علی
ق	ق	قڵا	q ،Q	q ،Q	Qiĺa
غ	غ	مه‌غار	x ،X	Mexar	صخره
ف	ف	فره	f ،F	Fire	بسیار
ک	ک	کاکه	k ،K	kake	برادر
گ	گ	گیان	g ،G	Gyan	جان
و	ﭬ	هه‌ڤده	v ،V	Hevde	هفده
-	ۆ	ژۆه‌ر	ẅ,ẅ	Jẅer	بالا
ل	ل	که‌ل	Ĺ,ĺ	Keĺ	شکاف
-	ڵ	که¬ڵ	Ĺ,ĺ	Keĺ	بزکوهی
م	م	ماسی	m ،M	Masî	ماهی
ن	ن	نه‌زان	?n ،N	Nezan	نادان
ه	ه	هات	h ،H	Hat	آمد
ی	ی	خوهٔ	y ،Y	Xwey	می‌خوری
-	ێ	خوه¬ێ	Ê,ê	xweê	خودش