کردستان

کردستان

کل جمعیت
۶۰(میلیون)
زبان‌ها
زبان کردی بالهجه هایکرمانجی، کلهری، سورانی، هورامی، زازاکی
دین
اسلام سنی، اسلام شیعه، مسیحی، یهودی، بهایی، یارسان و ایزدی
گروه‌های قومی مرتبط
فارس، گیلک، لر، مازندرانی، تات، ارمنی

برای دیگر کاربردها، کردستان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

کردستان، یا سرزمین کردها، منطقه‌ای استراتژیک در قلب جغرافیایی خاورمیانه است. امروزه این منطقه مناطق مهمی از ترکیه، ایران، عراق و سوریه را در بر می‌گیرد. کردستان را اغلب دانشوران منطقهٔ کردنشین (با اکثریت قومی مردمان کرد) تعریف می‌کنند.

جمعیت کُردها حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.

این منطقه حدوداً ۱۹۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد.

جغرافیایی انسانی

جمعیت

دهوک مرکز استان دهوک عراق

سنندج، مرکز استان کردستان ایران

پیرانشهر، استان آذربایجان غربی ایران

مریوان، استان کردستان ایران

بانه، استان کردستان ایران

بوکان، واقع در مناطق کردنشین کشور ایران

سقز، واقع در مناطق کردنشین کشور ایران

کردها دارای جمعیت ۴۰٫۵ میلیون نفری در چهار کشور ترکیه (۲۳٫۵ میلیون نفر)، ایران (۸میلیون)، عراق (۶ میلیون) و سوریه (۳ میلیون) هستند که البته آمارهای بیشتر از این مقدار هم منتشر شده است.

بزرگترین و مهم‌ترین شهرهای کردنشین در چهار کشور عراق، ایران، ترکیه و سوریه که جمعیتی بیش از ۱۱۰٬۰۰۰ نفر دارند:

رتبه	نام شهر	جمعیت	استان	کشور
۱	کرمانشاه	۱٬۶۰۰٬۰۰۰	استان کرمانشاه	ایران
۲	غازی عینتاب	۱٬۴۶۵٬۰۰۰	استان غازی عینتاب	جنوب شرقی ترکیه
۳	اربیل	۱٬۲۹۳٫۸۳۹	استان اربیل	منطقه خودگردان کردستان عراق
۴	دیاربکر	۹۴۳٬۴۶۰	استان دیاربکر	آناتولی جنوب شرق ترکیه
۵	کرکوک	۸۵۰٬۷۸۷	استان کرکوک	منطقه خودگردان کردستان عراق
۷	وان	۳۶۱٬۱۶۳	استان وان	ترکیه
۸	زاخو	۳۵۰٫۰۰۰	استان دهوک	منطقه خودگردان کردستان عراق
۹	سنندج	۳۷۳٬۹۸۷	استان کردستان	ایران
۱۰	قامیشلو	۱۸۴٫۲۳۱	استان قامیشلو	سوریه
۱۱	ایلام	۱۷۲٬۲۱۳	استان ایلام	ایران
۱۲	بوکان	۱۷۱٬۷۷۳	استان آذربایجان غربی	ایران
۱۳	مهاباد	۱۴۷٬۲۶۸	استان آذربایجان غربی	ایران
۱۴	سقز	۱۳۹٬۷۳۸	استان کردستان	ایران

شایان ذکر است جمعیت زیادی از کُردها نیز در خارج از مناطق کردنشین در شهرهای استانبول، تهران، آنکارا، کرج و کشورهای آلمان، سوئد، نروژ و اسرائیل سکونت دارند.

جاذبه‌های طبیعی

در بین جاذبه‌های فراوان کردستان، دریاچهٔ زریبار به عنوان بزرگترین چشمهٔ آب شیرین دنیا از زیبایی خاصی برخوردار است. دریاچهٔ زریبار یا به عبارت بهتر تالاب آب شیرین زریبار، دریاچه ایی با آب شیرین و از نوع دریاچه‌های زمین ساختی «تکنونیکی» است و به دورهٔ سوم زمین‌شناسی «سنوزوئیک» بر می‌گردد. این دریاچه با جاذبهٔ منحصر به فرد، مهم‌ترین تالاب استان به شمار می‌رود. دریاچهٔ زریبار در فاصلهٔ ۲ کیلومتری شمال‌غربی شهر مریوان و در ارتفاع ۱۲۸۵ متری از سطح دریا و در طول جغرافیایی ′۸°۴۶ و عرض جغرافیایی ′۳۲°۳۵ قرار گرفته است که شرق و غرب آن را دو رشته کوه پوشیده از جنگل‌های بلوط و مازو در بر گرفته است. در شمال و جنوب آن نیز، دشت‌های سرسبز بیلو و مریوان واقع شده‌اند.

چشم‌اندازی از دریاچهٔ زریبار بزرگترین چشمهٔ آب شیرین دنیا

مناطق تاریخی و باستانی

از لحاظ دیرینگی شهر کرمانشاه دارای صدها آثار در فهرست میراث فرهنگی ایران و در سازمان جهانی میراث فرهنگی به ثبت رسیده‌اند. غار کَرَفتو (به کردی: ئه‌شکه‌وتی که‌ره‌فتوو، Eşkewti Kereftû)، غاری است که در ۳۱ کیلومتری شمال غرب شهر دیواندره در استان کردستان ایران قرار گرفته‌است. این غار، یک غار آهکی است که در دوران سوم زمین‌شناسی شکل گرفته‌است. بخش‌هایی از این غار، دست‌کَند است و کتیبه‌هایی از دوران پیش از تاریخ دارد. آثار تاریخی موجود در این غار مربوط به سده ۳ هستند. این غار، در بخش کرفتو از توابع دیواندره واقع شده و در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ با شمارهٔ ثبت ۳۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. کتیبه‌ای یونانی بر سردر یکی از اتاق‌های طبقهٔ سوم این غار وجود دارد که از این غار به عنوان معبد هراکلس نام برده‌است.

همچنین آثار تاریخی شهرستان بوکان از جمله غار آبی قلایچی و تپهٔ باستانی قلایچی که به عقیدهٔ بسیاری از مورخان و باستان شناسان ایرانی و خارجی ۳٬۰۰۰ سال قدمت دارد و پایتخت حکومت ماننایی‌ها بوده است.

سنگ‌های کرمانشاه

کاوش در منطقه «هجیج» در شمال غرب استان کرمانشاه علاوه بر کشف دست ساخته‌های سنگی با قدمت ۴۰ هزار سال، با نمایان شدن نشانه‌هایی از دوره فراپارینه سنگی نیز همراه بود. به گزارش ایسنا، «سونیا شیدرنگ»، سرپرست کاوش در منطقه هجیج شمال غرب استان کرمانشاه با اعلام این خبر تصریح کرد: نتایج اولیه برنامه پژوهشی شناسایی و کاوش در مکان‌های پارینه سنگی منطقه هجیج در شمال غرب استان کرمانشاه حاکی از وجود آثار سکونت انسان‌های نخستین در این منطقه است.

او افزود: این کاوش که در چند پناهگاه صخره‌ای در نزدیکی روستای هجیج در حال انجام است، منجر به شناسایی بقایای فرهنگی دوره پارینه سنگی میانی شده است. تا پیش از این شناخت باستان‌شناسان از دوره‌های پارینه سنگی این منطقه بسیار محدود بوده و این بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناختی علاوه بر جنبه حفظ، ثبت و ضبط روشمند اطلاعات این مکان‌ها، نقش بسزایی در افزایش دانش ما از زندگی و محدوده پراکنش انسان‌های دوره پارینه سنگی در منطقه هجیج و شمال غرب کرمانشاه دارند. وی ادامه داد: در نتیجه این بررسی‌ها و کاوش‌ها چند مکان با آثار دوره پارینه سنگی در اورامان شناسایی شده است که قدیمی‌ترین آن‌ها در نزدیکی هجیج قرار دارد و متعلق به دوره پارینه سنگی میانی است.

شیدرنگ با تأکید بر این موضوع که برای نخستین‌بار است که آثاری با قدمت بیش از ۴۰ هزار سال پیش از این نقطه از استان کرمانشاه یافت شده، گفت: استان کرمانشاه از نظر تعدد مکان‌های پارینه سنگی یکی از مناطق غنی باستان‌شناختی کشور به شمار می‌آید و پژوهش‌های بسیاری در این زمینه در آن به انجام رسیده است. به گفته این باستان‌شناس، با وجود این منطقه اورامان و خصوصاً هجیج تا پیش از این نقش آنچنانی در این زمینه ایفا نکرده بود و کشفیات اخیر برای نخستین بار به معرفی آثار پارینه سنگی این منطقه می‌پردازد. سرپرست کاوش در منطقه هجیج در شمال غرب استان کرمانشاه افزود: یافته‌های بدست آمده از یکی از این مکان‌ها عمدتاً دست ساخته‌های سنگی مانند سنگ مادرهای شعاعی تراشه و خراشنده‌اند که کم و بیش نشان دهندهٔ ویژگی‌های ابزارسازی صنعت «موستری» زاگرس و تا حدودی نیز متفاوت و دارای ویژگی‌های خاص محلی هستند. به گفته او، علاوه بر دست ساخته‌های سنگی دوره پارینه سنگی میانی نشانه‌هایی از دوره فراپارینه سنگی نیز در این منطقه یافت شده است.

محدوده ارضی

ادمونس در کتاب خود بنام کردها -عربها و ترکها می‌نویسد: شمال کردستان بوسیله خطی بین ارزروم و ارزنجان مشخص است پس از این خط مرعش را دور زده و به حلب می‌رسد در جنوب غربی از تپه‌هایی که در جهت رود دجله قرار دارد گذشته و به طرف جبال حمرین متمایل می‌گردد و تا در شرق از کرمانشاه و سنندج و سقز مهاباد و ارومیه و خوی و ماکو گذشته و متوجه اریوان می‌گردد.

در زمان سلطان سنجر، آخرین سلطان مقتدر سلجوقی، ایالتی ایجاد شد با مرکزی که بهار خوانده می‌شد و امروزه در شمال شرقی همدان قرار دارد. این ایالت، که بین آذربایجان و لرستان قرار داشت، شامل ناحیه‌ای از همدان، دینور، کرمانشاه و سنه در شرق زاگرس و در غرب استان ایلام پشتکوه، شهرزور و خفتیه در زاب می‌شد. در کل ۱۶ بخش داشت که حمدالله مستوفی در نزهه القلوب ذکر کرده. به هر روی محدوده نامی کردستان در قرن‌های مختلف متغیر بود. شرف الدین در شرفنامه فصول سوم و چهارم کتاب اول لرها را جزو کردستان می‌آورد، همه مورخین عربی که همه چیز را در ایالتی که جبال می خوانندش می‌آورند نیز چنین می‌کنند. اولیای چلبی جهانگرد ترک، در سیاست نامه‌اش ۹ ولایت را که در زمان او کردستان را تشکیل می‌دادند برمی‌شمرد: ارزروم، وان، حکاری، دیاربکر، جزیره، احمدیه، موصل، شهرزور و اردلان که پیمودنش ۱۷ روز زمان می‌برده است. رقابت بین سلاطین عثمانی و شاهان ایران این یگانگی را شکست.

محدوده قومی و جغرافیایی

مردم کرد از از اقوام اصیلی هستند هستند که در بسیاری از نقاط ایران و نیز در بخش‌های دیگری از خاورمیانه و آسیای مرکزی زندگی می‌کنند. روشن است که محدوده تاریخی و سیاسی کردستان با محدوده قومی واقعی آن منطبق نیست؛ بنابراین محدودهٔ هریک از سرزمین‌های مورد نظر باید کم و بیش حدودی تعریف شوند.

کردستان ترکیه

در ترکیه، کردها در سرتاسر ناحیه شرقی کشور زندگی می‌کنند. بنا بر تروتر، حد محدوده‌شان به شمال خط دیویغی-ارزروم-کارس بود. در ناحیه ارزروم خصوصاً در شرق و جنوب شرق یافت می‌شوند. کردها همچنین شیبهای غربی آرارات، باشندگان اصلی بخش‌های کاغیزمان و توزلوجا اند. در غرب، آن‌ها در کمربند پهنی ماورای فرات حضور دارند و در ناحیه سیواس، بخش‌های کانغالی و دیوریغی. کل منطقه شامل نواحی شرق و جنوب شرقی این حدود می‌شود. برخی کلنی‌های مهم کرد در هیمنه و در شهرهای بزرگ استانبول، آنکارا و ازمیر هستند. به اختصار ترکیه در حال حاضر به ۸۱ ایل یا استان تقسیم شده است. کردستان ترکیه ۲۱ تایشان را شامل می‌شود: در شمال شرقی، استان‌های ارزینجان، ارض روم و کارس، در مرکز، از غرب به شرق و شمال به جنوب استان‌های ملطیه، تونجالی، الازیغ، موش، کاراکوزه (اغری)، سپس ادیامان، دیاربکر، سیرت، بیتلیس، و وان، نهایتاًً استان‌های جنوبی اروفا، مردین و چلامریک (حکاری). کردهای ترکیه از شرق با برادران شان از ایران پیوند دارند.

همچنین جمعیت شایان توجهی از کردها در سراسر فلات آناتولی تا کرانه‌های دریای مدیترانه پراکنده‌اند. این جمعیت که بیش‌تر کردهای آناتولی مرکزی خوانده می‌شوند بیش‌تر باشندگان برخی استان‌های مرکزی آناتولی چون استان قونیه را شکل می‌دهند.

کردستان ایران

در ایران، کردها در شمال غربی و غرب کشور زندگی می‌کنند. در استان آذربایجان غربی: بوکان، ماکو،خوی (کتور)،سلماس(شاپور)، مهاباد، ارومیه،اشنویه(شنو)،نقده، سردشت، پیرانشهر،شاهین دژ (سایین قلا) و تکاب؛ در استان اردلان که استان کردستان خوانده می‌شود و به مرکزیت سنندج است: شهرهای سقز، بانه، مریوان، قروه، بیجار دیواندره ،کامیاران، دهگلان، سروآباد (سولاباد) هورامان؛ در استان کرمانشاه به مرکزیت کرمانشاه: اسلام‌آباد غرب، ، گیلان غرب، سرپل ذهاب، پاوه، سنقر، صحنه، جوانرود، روانسر، دالاهو، ثلاث باباجانی و قصر شیرین؛ در استان ایلام به مرکزیت ایلام: شهرستان‌های ایلام، بدره، ایوان، ملکشاهی، مهران، شیروان و چرداول آسمان آباد (دره شهر)(آبدانان)(دهلران) کردنشین هستند.

یک روستای کوهستانی در اورامان، کردستان

هم چنین در گروه‌های جداگانه دیگری از کردها در خراسان نظیر بجنورد، قوچان، درگز، کلات، شیروان، اسفراین و در استان فارس و کرمان هستند. کردهای زیادی در شهرهای بزرگی چون حومه تهران و مشهد زندگی می‌کنند. در شرق و خارج از ایران، ایل مهم کردی در بلوچستان یافت می‌شود.

کردستان عراق

در عراق کردها در شمال و شمال شرقی کشور در استانهای اربیل، سلیمانیه، دهوک و قسمت‌هایی از استان‌های نینوا و دیاله، کرکوک و صلاح‌الدین حضور دارند. سمچر و شیخان مردمی یزیدی دارند. لواهای کرکوک اربیل و سلیمانی (تماماً کرد) و لوای دیاله، ناحیه‌های خانقین و مندلی که در آن کردهای ایران از غرب [زاگرس] همسایه‌اند. کردهای در بغداد و موصل پرشمارند.

کردستان سوریه

در سوریه آنها سه بخش شمال کشور و در جنوب اتوبانی که سرحدی را شکل می‌دهد و آنها با همتایانشان در ترکیه در تماس مستقیم هستند. کمربندی ۴۰ کیلومتری در داغ کرد؛ گروهی (۶۰*۴۰ کیلومتر) در شرق فرات که رود به سوریه نزدیک جرابلوس و نهایتاً کمربندی ۲۵۰ کیلومتری در ۳۰ کیلومتری در جزیره بین خابور حضور دارند. دمشق حما و حلب هزاران کرد دارند.

در ماوراء قفقاز، هنوز کردهایی زندگی می‌کنند. در ارمنستان در رایونهای اپران، بسرگچر، هوکتمبریا تالین و اچمیادزین، در جمهوری آذربایجان ۲۵ روستا در رایونهای کلباجان، لاچین و کوباتلی هستند. کردهایی در باکو، ایروان و تفلیس زندگی می‌کنند.

حدود نادقیق سرحدات کردستان از تخمین دقیق مساحت آن جلوگیری می‌کند. دائرةالمعارف بریتانیکا، طول کردستان را ۶۰۰ مایل و پهنایش را ۱۵۰ مایل تخمین می‌زند. قاموس العالم، استانبول ۱۸۹۶، که دربارهٔ ولایات کرد عثمانیست طول آن را ۹۰۰ کیلومتر می‌نویسد؛ و پهنایش را بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر. در حال حاضر، استانهای مختلف کردستان ۱۹۰۰۰۰ کیلومتر مربع را در ترکیه، ۱۲۵۰۰۰ کیلومتر مربع را در ایران، ۶۵۰۰۰ کیلومتر مربع را در عراق، و ۱۲۰۰۰ کیلومتر مربع را در سوریه در بر می‌گیرند. کل مساحت کردستان حدوداً ۳۹۲۰۰۰ کیلومتر تخمین زده می‌شود.

در حالی که بسیاری از کردها در خارج از کردستان قومی زندگی می‌کنند، بسیاری غیر کردها هم در کردستان زندگی می‌کنند. در ترکیه، ترکها همه جا هستند؛ ولی در شمال برخی اوستها و چرکس ها و در جنوب برخی مسیحیان سیریاک و یاکوبی هم زندگی می‌کنند. ارامنه کاملاً محو شده‌اند. در ایران، در غرب دریاچه ارومیه و در عراق در منطقه دهوک-زاخو و کرکوک به برخی کلدانی‌ها و آشوریان برمی خوریم و در شهرها اندکی ارامنه زندگی می‌کنند. یهودیان که زمانی حضور زیادی داشتند از ۱۹۴۸ همگی مهاجرت کرده‌اند. در کرکوک برخی ترکمنها زندگی می‌کنند.

انسان‌شناسی

این که آیا مردمان کرد، که در گذرگاه مردمی متفاوت ترک، قفقازی و عرب قرار گرفته‌اند و با ایران روابطی صمیمی دارند، دارای خصوصیاتی هستند که ممکن است به طور واضح از دیگران قابل تمییز باشد، سوالیست که طرحش مشروع است و بسیاری از دانشوران سعی کرده‌اند جنبه‌های انسان شناسانه‌ای را که منجر به این فرایند تمییز می‌شود را تشخیص بدهند. واضح است که این مسئله ربطی به جستجو برای یک نژاد کردی ندارد، گرچه برخی تفاوتهای مهم ژنتیک بین جمعیتهای کم و بیش همگن دارای گروه‌های خونی خاص یکسان، اثبات پذیر است. پژوهشهای انسان شناسانه بر روی کردها بیش از یک قرن قبل توسط E.Duhhousset (1863(و N.V. Khanikoff)1866 شروع شد. این تحقیقات در همه نواحی کردستان انجام شده‌اند.

در ایران، اول توسط محققین یادشده، سپس توسط M.Houssay در ۱۸۸۷، در ماوراقفقاز توسط E. Chantre در ۱۸۸۰ و ۱۸۹۰ و Pantukhoff در ۱۸۹۱؛ در ترکیه در دره‌های بین دجله و فرات، جنوب دریای سیاه در کاراکوس، در تمروت داغ در غرب دریاچه وان، و در زنجیرلی؛ در سوریه در دمشق. یزیدیان قفقاز را Eliseyev در ۱۸۸۷ و Ivanovsky در ۱۹۰۰؛ یزیدیان سنجر و شیخان و عراق در زاخو، رواندیز، اکرا و کرکوک و سلیمانی را Field در ۱۹۳۴ انجام دادند؛ آخری تا ۱۹۵۱ و ۱۹۵۲ منتشر نشده بود. همهٔ این پژوهشها با حساب شمار نسبتاً محدودی افراد مورد مطالعه (چند صد یا بیشتر نفر از هزاران ساکن) و روشهای واقعاً علمی مورد استفاده در واقع ارزیابی نمونه‌اند. برخی جهانگردان یادداشتهای خود را ارائه کرده و برخی عکسها را بدان افزوده‌اند. با وجود همه اینها، و به این دلیل که مشاهدات در خصوص کردها از مناطق متفاوتی هستند، نتایج حاصله همواره به خوبی مطابقت نمی‌کنند. تلاش شده آنها را از نظر انسان‌شناسی طبقه‌بندی کنند. کردهای عربی از کردهای شرقی و جنوبی متمایز شده‌اند. غربیها از نوع چشم آبی، درازسر (dolichocephany) هستند. دیگران، چشم سیاه، قهوه‌ای، پهن سر (Brachycephaly) هستند. یک گروه خود را هم نژاد ترکان (Sekban, Inan) یا ایرانیان (Modi) می‌دانند دیگران خود را نزدیک به اعراب یا ارامنه می‌دانند. عکسهای مشخصی از مارک سایکس یا سوبریر گونه‌هایی را در بین کردها نشان می‌دهند: عرب، یهودی، انجیلی، نسطوری و ترکمن. این همان چیزیست که Field تأیید می‌کند و به نحوی علمی تر در عکسهای ۱۶۲ فرد از ۵۹۸ نفر مورد مطالعه بیان می‌کند. خود شخصاً انواع ارمنویید (۴۸)، بالکان (۱۲)، مدیترانه‌ای اصلاح شده(۳۶)، ارو-آناتولی (۳۸)، ایرانی ناب یا مخلوط (۴)، آلپینویید (۱۲)، منگلویید (۱) و نگرویید (۱) را کشف می‌کند. نسبتها دقیقاً معادل ۲۳۵ یزیدی مورد مطالعه نیستند و مقایسه با آشوریان، اعراب شممر و صلوبه یا ترکمنان توسط مؤلف هم جالب توجه است. مشابهت مشاهده شده را بی شک می‌توان با ازدواجهای بینابینی توضیح داد؛ ولی این موجب نمی‌شود دوهوست در ۱۸۶۳ مردم کرد را از نظر گونه یک همگنی نادر تشخیص دهد و Kappers (1931) اعتراف می‌کند که کردها با وجود تفاوتهای انسان‌شناسانه‌شان نژادی حقیقتاً خاص را شکل می‌دهند؛ بنابراین، می‌شود در جمعبندی مطالعات اچ. فیلد نمای کردهای عراق را این گونه ارائه کرد: «کرد قدی متوسط دارد (۱٫۶۶ متر) و بدنی بلند اندامی کوتاه. پیشانی پهن و سر پهن و گرد است. پهن سری گسترده است. ارتفاع صورت متوسط است. بینی کاملاً مقعر است. کرد از عرب پرموتر است. مویش بسی موجدار و نرم است، معمولاً قهوه‌ای تیره و چشمانش سیاه است؛ ولی موی بور و چشمان آبی هم یافت می‌شود، خصوصاً در مناطق غربی. رنگ پوست از عربها روشن‌تر است ولی از آشوریان کمتر روشن است. دندانها طبیعی اند و جایشان مناسب است. ساختمان عضلانی خوب است، و به طور کلی سالمند، از بین آنها که مشاهده شده‌اند.»

با وجود همه اینها، این پژوهشهای انسان‌شناسانه بر روی کردها بسیار ناقص و نامشخص تا بخواهیم از رویشان منشأ این مردم را نتیجه بگیریم. ضروریست مطالعه زبان را تاریخ ترکیب کنیم.

جستارهای وابسته

• زبان کردی
• کردوئنه
• موسیقی کردی
• کولبران
• اردلان

پیوند به بیرون

• نقشه کردستان در گوگل‌مپ
• کردستان باستان
• تصاویری زیبا از آثار باستانی کردستان از وب‌گاه Saradistrbution