آباده

آباده
کشور	ایران
استان	فارس
شهرستان	آباده
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	آپاتیه
نام(های) قدیمی	آپاتیه
سال شهرشدن	۱۳۱۶
مردم
جمعیت	بیش از ۱۰۰هزار تن
جغرافیای طبیعی
مساحت	۱۲۵
اطلاعات شهری
پیش‌شماره تلفنی	۰۷۱
وبگاه	www.abadeh.gov.ir[۱]
آباده روی نقشه ایران ۳۱.۱۸° شمالی ۵۲.۶۷° شرقی / 31.18; 52.67

آباده شهری است در استان فارس و مرکز شهرستان آباده. شهرستان آباده در شمالی‌ترین نقطه استان فارس قرار دارد. این شهر در یک روز و بطور همزمان با شهر یزد تبدیل به شهرستان شده و گفته شاهدان عینی مسیولین وقت دولت رضا شاه ابتدا فرمانداری اباده را افتتحاح کردند و سپس اقدام به تاسیس فرمانداری یزد کرده اند. از شمال و غرب به استان اصفهان، از جنوب به صفاشهر و از شرق به استان یزد متصل است. این شهرستان در فاصله ۲۷۰ کیلومتری شمال شیراز، ۲۰۰ کیلومتری جنوب اصفهان، ۱۹۰ کیلومتری جنوب غربی یزد و ۵۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد قرار دارد. وسعت جغرافیایی آباده ۶۰۵۲ کیلومتر مربع است که حدود ۱۱ درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده شهرستان آباده، به مرکزیت شهر آباده شامل صغاد، بهمن، ایزدخواست، سورمق و خسروشیرین و بیش از ۲۰ دهستان است.ﻣﺪاﺭﻙ ﻣﻌﺘﺒﺮﻱ ﺩﺭﺩﺳﺘﺮﺱ اﺳﺖ,ﻛﻪ ﺩﺭﺯﻣﺎﻥ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻴﺮﻭﻫﺎﻱ ﭘﺮﺗﻐﺎﻝ ﻭاﻧﮕﻠﻴﺲ اﺯﺟﻨﻮﺏ ﺑﻪ ﻗﺼﺪﺗﺼﺎﺣﺐ ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮاﻥ اﺯﻃﺮﻳﻖ ﺣﻤﻼﺕ ﭘﺎﺗﻜﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﻭﺭﻭﺩﻱ ﻓﺎﺭﺱ ﻭاﻗﺪاﻡ ﺑﻪ ﺗﻂﻤﻴﻊ ﻭاﺧﺘﻼﻑ ﺳﺮاﻧﺠﺎﻡ ﺑﺎاﻳﺴﺘﺎﺩﮔﻲ ﻣﺮﺩﻡ ﺳﺎﻛﻦ ﺷﻤﺎﻝ ﻓﺎﺭﺱ ﻭﺑﺨﺼﻮﺹ ﺣﻀﻮﺭﻋﺸﺎﻳﺮﺑﺮاﻱ ﺩﻓﻊ ﺣﻤﻼﺕ اﺯﻣﻘﺎﺑﻞ ﺩﺭﻭاﺯﻩ ﻫﺎﻱ ﻭﺭﻭﺩﻱ ﻓﺎﺭﺱ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ.ﺩﺭاﺩاﻣﻪ اﺳﻨﺎﺩﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﺴﺘﺎﺩﮔﻲ ﻣﺮﺩﻡ ﺩﺭﻣﻘﺎﺑﻞ اﻗﺪاﻣﺎﺕ ﻫﺠﻮﻣﻲ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻥ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻪ اﻱ ﺧﻮﺵ ﺁﺏ ﻭﻫﻮاﺩﺭﺁﻥ ﺣﻮاﻟﻲ ﭘﻨﺎﻩ ﺁﻭﺭﺩﻧﺪ ﺁﺑﺎﺩﻱ ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻤﻲ ﺗﺎﺩﺭﻭاﺯﻩ ﻫﺎﻱ ﺷﻬﺮﺩاﺷﺖ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻩ ﻣﺠﺮﻭﺣﺎﻥ ﻭﺁﻭاﺭﮔﺎﻥ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻗﺮاﺭﮔﺮﻓﺖ ﺁﻥ ﻗﺮﻳﻪ ﺧﻮﺵ ﺁﺏ ﻭﻫﻮا ﺁﺑﺎﺩﻩ اﺳﺖﻣﻮﺭﺧﺎﻥ ﻭاﻫﻞ اﺩﺏ اﺯﺻﻔﺎﻱ ﻣﺮﺩﻣﺎﻥ اﻳﻦ ﺩﻳﺎﺭﺗﻌﺎﺭﻳﻒ ﻣﻔﻴﺪﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺩاﺷﺘﻪ اﻧﺪ.

آباده، مهد منبت ایران و جهان

آب وهوا

آب وهوای منطقه را می‌توان تحت تأثیر مرتفع بودن منطقه و قرار نگرفتن در پیشکوه‌های داخلی زاگرس و همچنین عدم وجود کوههای بلند و مرتفع، دوری از بادهای باران آور غربی، ازنمونه‌های آب وهوای نیمه کوهستانی دسته بندی کرد. میانگین بارندگی سالانه آن حدود۱۲۰ میلیمتر ومیزان بارش سالانه آن حدود ۲۰۰ میلیمتر است که در ردیف نواحی خشک کشور جای می‌گیرد. این شهرستان جزء مناطق سردسیر می‌باشد و از مناطق نیمه خشک استان فارس به شمار رفته و زمستانی سرد و تابستانی خنک و خشک دارد.

صنایع

درحال حاضر 111 واحد صنعتی در گروههای مختلف صنایع غیر فلزی ، غذایی و بهداشتی، نساجی ، پوشاک و چرم، شیمیایی و … در این شهرستان وجود دارد که جمعیتی حدود ۱۴۲۵ نفر را بطور مستقیم به کار مشغول کرده است. بزرگترین واحد صنعتی شهرستان از نظر اشتغال و سرمایه گذاری کارخانه سیمان آباده می باشد که اولین طرح سیمان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بوده و تمام مراحل طراحی ، نصب و راه اندازی آن به دست مهندسین باکفایت ایرانی انجام گرفته است. بدون تردید یکی از مزیتهای نسبی شهرستان آباده وجود ذخائر غنی معدنی می باشد بطوریکه بخش معدن شهرستان آباده در مقایسه با شهرستانهای استان فارس از نظر وجود مواد کانی از کیفیت خوبی برخوردار است. در حال حاضر ۲۵ واحد معدنی در شهرستان آباده فعالیت می نمایند که عمده ترین مواد معدنی موجود در این واحدها عبارتند از خاک نسوز، سنگ نما، خاکهای صنعتی، سنگ آهک و منگنز.

دین زبان و نژاد

نوشتار اصلی: لهجه شمال فارس

همه ساکنان شهرستان آباده ونواحی پیرامون آن، پیش از ورود اسلام به ایران، زرتشتی بودند و در زمان صفویه به مذهب تشیع گرویدند. هم اکنون تمامی ساکنان غیر از تعدادی از شهروندان کلیمی که از اصفهان به این شهر آمده‌اند، شیعه ۱۲ امامی هستند. زبان مردم آباده، فارسی(شکسته) است که همانندی بسیاری به زبان کردی دارد(کردهای چادرنشین در اینجا ساکن بودند) ودر بعضی از بخش‌های اطراف آن طوایفی از اعراب و ایل قشقایی ساکنند که گویش ترکی دارند.

پوشش گیاهی و نمونه جانوری

با توجه به آب وهوای منطقه پوشش گیاهی این شهرستان از نوع استپ کوهپایه‌ای یا نیمه بیابانی است که پوشیده از انواع بوته‌های نواحی استپی است. در پای کوه‌های جنوبی گل‌های رنگارنگ بهاری و گیاهان دارویی در میان بوته‌ها دیده می‌شود این پوشش گیاهی در کشور به نسبت نواحی بیابانی و نواحی مرطوب در ردیف مراتع متوسط قرار دارد. به علت اوضاع طبیعی حاکم بر منطقه وصیدهای بی رویه در گذشته حیات وحش آن فقیر شده‌است، در دشت حیواناتی مانند خرگوش، روباه، و کفتار بیش از بقیه دیده می‌شوند.

معادن

معادنی که در این شهر قرار دارند عبارت‌اند از:

معدن بزرگ خاک نسوز که از معادن نادر این ماده در خاورمیانه به شمار می‌رود. معادن زیادی از انواع سنگ‌ها مانند سنگ سفید، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چینی در ۹ کیلومتری آباده و معدن بزرگ کبالت

صنایع دستی

منبت کاری آباده شهرت جهانی دارد و نمونه‌های آن در موزه‌های جهان به عنوان بهترین اثرهای هنری نگهداری می‌شود. منبت کاری‌های کاخ مرمر، به دست هنرمندان این شهر، همچون استاد احمد امامی ساخته و پرداخته شده‌است. ملکی و گیوه‌های آباده در نهایت ظرافت، استحکام و دقت، تهیه شده ودر نوع خود بی مانند است.

تاریخ آباده

به استناد متون باستان شناسان سکونت در محدوده کنونی آباده به هزاره اول پیش از میلاد باز می‌گردد. گروه‌های کرد چادر نشین در دوره هخامنشی، نخستین کسانی بودند که در دشت حد فاصل آباده و اصفهان اسکان یافتند. آثار باستانی بر جای مانده، هم چون قلعه باستانی ایزدخواست و قصر بهرام گور در سورمق، شواهدی از وجود فرهنگ وتمدن دراین گستره جغرافیا می‌باشد. یکی از خانوادگان اباده عرب‌های چادر نشینی بودند که به دودستهی اعرابی‌ها و انتریان تقسیم می‌شدند که کل اکبر اباده‌ای یکی از بزرگانه اعرابی‌ها بود که با کمک و قرارداد باانگلیسی‌ها تلگراف را وارد اباده کرد. شهر آباده به دلیل واقع شدن در سه راهی مواصلاتی بین اصفهان، یزد و شیراز موقعیت ویژه‌ای دارد. هم اکنون بیش از ۳۵درصد جمعیت این شهر را روستاییان مهاجر اقلیدی تشکیل می‌دهد.

در حدود سال ۱۱۹۷ که کریمخان زند شیراز را به عنوان پایتختی برگزید و به فرمان او شاه اسماعیل سوم در آباده مسکون شد، و قلعه‌ای به نام قلعه شیرازی (که هم اکنون آثار آن باقیست) برای حفظ امنیت راه کاروان‌ها بنا گردید.

بنا به فرمان وی، عده‌ای از طوایف [[پرندی یاهرندی]ریشه مهربانهای کنونی بودند] و [[گرجی]ریشه امامیهای کنونی بودند] از اصفهان به آباده آمدند و مأمور آبادی و عمران این منطقه گردیدند.در این زمان از سرحدات (از اطراف سده و دژکرد کنونی)طایفه ای نیز به آباده مهاجرت کردند که بزرگ ایشان رضاخان نام داشت و این طایفه به رضاخانیها معروف شدند و بعدها به هنگام دادن نام خانوادگی به اشخاص به رضانیا تغییر یافت ومعروف شدند. به تدریج قلاعی دارای دیوارهای مرتفعی تقریبأ به ارتفاع ۹ تا ۱۰ متر و ضخامت ۲ تا ۳ متر از چینه ساخته شد. در اطراف هر قلعه و به فاصله ۵۰ متر، برج‌هایی ساخته بودند وسوراخ‌هایی به نام تیرکش در آنها تعبیه کرده بودند.

در زمان رضا شاه، بتدریج از ارتفاع قلاع کاسته ودرهای آن برداشته شد و عبور و مرور وسایل نقلیه نیز به نحو محسوسی وضع آنجا را دگرگون کرد به نحوی که منازل و دکان‌ها از داخل قلاع، خارج شد و به اطراف شاه راه کنونی منتقل شد.

اماکن تاریخی و سیاحتی

۱- قبور خورشیدی در کوه خواجه وکوههای پشت آن.

۲- قلعه گبری بر فراز کوهی به همین نام در مجاورت کوه خواجو از دوره ساسانی و قبل از آن.

۳- آرامگاه خواجه عکاشه بر فراز کوه خواجو از دوره صفویه.

۴- خرفخانه آباده در پشت کوه خواجو از دوره صفویه.

۵- عمارت کلاه فرنگی (تاریخ ساخت ۱۲۹۱ ه. ق).

۶- تیمچه صرافیان (شرح آن در پایین آمده‌است).

۷- تیمچه مسعودی.

۸- تپه‌های باقر آباد که قدمت آنها نامشخص است.

۹- تپه‌های قلعه کهنه رحمت آباد از دوران پیش از تاریخ

۱۰- قلعه سورمق (قاجاریه)

۱۱- کلاه فرنگی سورمق (قاجاریه)

۱۲- کاروانسرای شورجستان (صفویه)

۱۳- نخستین سد قوسی جهان در ایزدخواست

۱۴- قلعه ایزدخواست از دوره ساسانی

۱۵- کاروانسرا و پل صفوی در ایزدخواست

۱۶- خرفخانه سورمق و چهل زرعی از دوره صفویه

۱۷- قبر مذنب شاعر معاصر آباده‌ای در گورستان قدیمی محمدیه آباده

۱۸- تُل شاه نشین مربوط به دوره هخامنشی شامل یک سفره - محل تهیه غذا که کنده کاری در سنگ است که در نزدیکی قبر مذنب (شاعر آباده‌ای) می‌باشد که متأسفانه اخیراً بعلت کود برداری ناشیانه شهرداری برای راه سازی قسمتی از این تل تخریب شده‌است.

19-آرامگاه دکتر روح الله عباسی پژوهشگر و مترجم آباده ای.

ویژگیهای فرهنگی

تا پیش از تشکیلات اموزش و پرورش به شیوه جدید و تأسیس مدارس نوین، تعلیم و تعلم در مکتب خانه‌ها صورت می‌گرفت. از اشخاصی که در زمان گذشته مکتب خانه تشکیل داده بودند می‌توان به عباس ادیب، حاجی محمد هاشم خان و حاجی ملا احمد اشاره نمود.

نخستین مکتب دار آباده، مرحوم عباس ادیب بوده‌است. لقب ادیب را حاکم وقت فارس به وی داده بود. همین مکتب داران بعدها به هنگام تأسیس مدارس به سبک آن زمان، نقش معلم را بر عهده داشته‌اند.

تأسیس اولین آموزشگاه دولتی فارس در آباده:

در سال۱۲۸۵ ه. ش، میرزا حبیب الله آموزگار (مستشار دیوان کشور)، هنگام عبور از آباده به سوی تهران، بنا به خواهش حاج علیخان که شخص مدبری بوده، از حرکت یه سوی تهران منصرف و در آباده توقف می‌نماید.

میرزا حسین و میرزا اشرف هم به تدریس زبان فارسی می‌پردازند. میرزا عنایت الله سهراب نیز برای تدریس زبان انگلیسی دعوت می‌شود. این مدرسه به صورت ملی بوده وحقوق آموزگاران از محل شهریه دانش آموزان تأمین می‌شده‌است. در سال ۱۲۸۷ ه. ش محمد باقر موحد، از اصفهان به آباده وارد می‌شود ودر منزل حاج ملا عبد الله واعظ اقامت می‌کند.

وی به زبان فرانسه و عربی آشنایی داشته‌است، در این تاریخ مدرسه‌ای به نام موحد (این مدرسه در بعضی اسناد به نام اسلامی هم آمده‌است) تأسیس می‌شود. مقارن این ایام، دو نفر از صاحب منصبان هیئت تفنگداران پلیس جنوب مستقر در آباده "s.p.r” مدرسه مزبوربه محل رونقیه انتقال وبه مدرسه همت موسوم شد که توسط معلمین آقایان محمد باقر موحد، علی آقا واعظ زاده وسید حسین ضیا العلوم (دانا) وغلامرضا ادیب اداره شد و مدیریت آن بر عهده حاج واعظ بوده‌است. در این زمان حاج مخبر السلطنه هدایت به سمت استانداری فارس منصوب می‌گردد. و به هنگام عبور ار آباده از وضع این مدرسه آگاه می‌شود. وی دستور می‌دهد که در این مدرسه به جای فرانسه، عربی تدریس شود و در نتیجه این مدرسه دچار افت تعداد دانش آموز و درآمد شد به همین دلیل علی اصغر واعظ زاده برای تأمین اعتبار لازم به اداره کل فرهنگ فارس مراجعه می‌نماید. اما نتیجه‌ای نمی‌گیرد واین مدرسه منحل می‌شود.

پس از گفتگوی واعظ زاده با مردم قرار شد ۲۰ درصد مالیات بیشتر به دارایی پرداخت تا از محل عواید آن هزینه‌های این گونه مدارس تأمین شود. بر اساس این تلاشها و مکاتبات و مراجعات پیگیر، علی اصغر واعظ زاده موفق می‌شود موافقت اداره کل معارف فارس را برای تامین اعتبارات لازم به منظور تأسیس یک آموزشگاه دولتی کسب نماید. به این ترتیب در سال ۱۲۹۴ ه. ش از محل بودجه عوارض معارفی اداره معارف فارس دبیرستان دولتی ۴ کلاسه سعدی آباده به مدیریت دکتر واعظ زاده تأسیس می‌شود ابوطالب دانا، علی اکبرواعظ زاده، میرزا مهدی امام ومحمد باقر موحد مدیریت این مدرسه را عهده دار بوده‌اند. گفتنی است که این واحد آموزشی اولین آموزشگاه دولتی است که در فارس تأسیس شده‌است. این واحد آموزشی ملی که بانی آن خانم طلعت آگاه (وفا) بود در سال ۱۳۱۴ شمسی منحل شد. درسال ۱۲۹۰شمسی دبستان ملی زنهاریه معروف به دبستان دولتی دوشیزگان از سوی اداره معارف فارس با یک کلاس تأسیس شد. که به تدریج کلاسهای آن افزایش یافت.

با پیگیری اداره فرهنگ آباده، اداره فرهنگ فارس با افتتاح کلاس اول دبیرستان موافقت و از اول مهر ماه ۱۳۱۵ شمسی این کلاس شروع به کار کرد. در سال۱۳۱۶ شمسی کلاس دوم این دبیرستان نیز تأسیس شد. سرپرست دبیرستان در آن سال محمد رضا دایی بود. در سال ۱۳۲۷ شمسی به تقاضای اولیا دانش آموزان و موافقت فرهنگ فارسدبیرستان دخترانه اهلی (اقبال لاهوری کنونی) تأسیس شد.

تیمچه صرافیان

این بنا دربازار کهنه شهر آباده واقع شده‌است که در حدود ۱۲۰ سال پیش به دست استاد رضا یزدی ساخته شده‌است. درب ورودی آن از جنس چوب و به طرز زیبایی ساخته شده، دو کوبه روی آن قرار داشته که کوبه سمت چپ مخصوص آقایان وکوبه سمت راست مخصوص خانم‌ها بوده‌است. این بنا توسط حاج محمد خان به یک نفر شیرازی یه نام حاج باقر فروخته می‌شود واز او به دو پسرش حاج احمد وحاج محمود به ارث می‌رسد. آنها در این تیمچه به داد و ستد وبازرگانی مشغول می‌شوند.۳۰ الی ۳۵ سال پیش این دو برادر برای نذر خود مراسم عزاداری در این بنا برگزار می‌کردند که منبری قدیمی از آن زمان هنوز دراین ساختمان موجود است. در وسط حیاط این ساختمان قپانی (ترازویی) بزرگ وجود داشته که اجناس تجاری به وسیله آن وزن می‌شده‌است. آب این ساختمان از چاه تامین می‌شده، از درب ورودی که وارد می‌شویم دو حجره در چپ و راست وجود دارد که محل کسب دو برادر بوده وروی سر این دو حجره هم دو اتاق است که محل استراحت بوده‌است. این ساختمان در دو طبقه ساخته شده که از اتاق‌های بالا برای استراحت تجار و مسافرین استفاده می‌شده‌است. حوض سنگی بسیار زیبایی هم به ابعاد ۴*۳ متردروسط حیاط واقع است در ضمن درب حجره‌ها هم به صورت کشویی به طرف بالا و پایین باز و بسته می‌شود وسقف آنها به وسیله چوب‌های حاشیه دار زیبایی به اندازه ۳۰*۲۰ سانتی متر پوشیده شده‌است وکف آنها باخشت‌های آجری مربع شکل فرش شده‌است. در مورد نامگذاری این تیمچه به نام صرافیان طبق شنیده‌ها به علت بوده که چون این دو برادر از تجار متمول وسرشناس بوده‌اند در ضمن در شناسایی پول‌های خارجی تبحر داشته‌اند به آنها لقب صراف داده‌اند و صرافیان فامیل آنها شده واین تیمچه نیز به همین نام باقی‌مانده‌است. این بنا به شماره ۱۹۳۲ در سال ۱۳۷۶ ثبت آثار ملی ایران گردیده و هم اکنون در تملک میراث فرهنگی و شهرداری آباده‌است ومراحل بازسازی آن هم اکنون دردست اجراست.

مهم‌ترین وقایع و رویدادهای تاریخی

۱- حمله لشکر افغان به آباده وتسخیرآن درراه عزیمت به اصفهان (۱۱۳۴ ه. ق)

۲- اقامت شاه اسماعیل سوم در آباده به فرمان کریمخان زند از سال ۱۱۷۹ ه. ق

۳- جنگ لطفعلی خان زند و آقا محمد خان قاجار در محدوده شهر آباده و تخریب قسمتی از شهر

۴-قیام حیدر میرزا فرزند شاه اسماعیل سوم علیه آقا محمد خان قاجار

۵- جنگ بابا خان (فتحعلی شاه بعدی) با حسینعلی میرزا در نزدیکی شهر

۶- وقوع جنگ آباده در سال ۱۲۹۷ ه. ق، این جنگ بین نیروهای تفنگدار پلیس جنوب (قشون بریتانیا مستقر در آباده) از یک سو و نیروهای ایل قشقایی و آباده‌ای‌ها از سوی دیگر 7

جستارهای وابسته

• شیراز
• استان فارس
• اصفهان
• استان اصفهان
• یزد
• استان یزد
• تربچه

منابع

• مرکز اطلاعات شهرهای ایران
• فرمانداری شهرستان آباده