زریاب

برای دیگر کاربردها، زریاب (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ابوالحسن علی بن نافع نام‌دار به زریاب کبیر و ملقب به بصری موسیقی‌دان، خواننده و بربط نواز ایرانی‌تبار است. او ایجادکننده مکتب موسیقی ایرانی آندلس و ترویج دهنده موسیقی عربی ابداعی پارسیان در قرطبه، اشبکیه، مصر و شمال آفریقا است. او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بوده است. گفته می‌شود عود و طرز نواختن آن را به اندلس و سپس اروپا برده است.

زندگی

بنابر روایت‌هایی که چندان مستند نیست زریاب در بغداد زاده شد و خانواده او اصلاً از کردهای ایران یا از دشت ارژن در فارس بودند. او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی‌دان مشهور دربار هارون‌الرشید بود و پس از آن‌که اسحاق در اثر برتری زریاب در فن موسیقی و نیز فتنه‌انگیزی حاسدان به او بی‌لطف شد ترک بغداد کرد و به مغرب و بالاخره کوردوبا (قرطبه) در آندلس رفت.

نوآوری‌ها

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، وحتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.

برخی نوآوری‌های زریاب در روش آموزش و ترمیم سازها بر این پایه‌اند:

• پیش از او یک روش آموزش سامان‌مند از روی قعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:
  1. آموزش وزن‌ها و پایه‌های ایقاعی(ریتمیک)، بحور و کلام آواز.
  2. نغمه‌های موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازه‌کار و ساده.
  3. در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگی‌ای می‌یابد، تحشیه یا زائده‌ها و تزئین‌ها آموزش داده می‌شد.
• افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به سازی پنج وتره می‌گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می‌نمود زیرا دگرگونی‌های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تاثیر نمی‌گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می‌نمود.
• ساختن زخمه بربط از پرهای بال کرکس(بال عقاب هم نوشته‌اند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر. او در گذشته و در زمان سکونت در دربار هارون‌الرشید نیز دگرگونی‌های در بربط داده بود. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط‌های معمولی، سنگین‌تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می‌نمود و سیم‌های سوم و چهارم را از روده بچه شیر می‌تافت. که بر این باور بود که دوام و پایداری آنها بهتر است.

آثار

کتاب فی اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه دختر زریاب، گرداوری نموده‌اند.

منابع

• ستایشگر، مهدی. نام نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد سوّم. چاپ اوّل. تهران: اطلاعات، ۱۳۷۶. ISBN 964-423-377-8(جلد ۳). 

• Zaryab the Persian, in: Titus Brukhardt, "Die Maurische Kultur in Spanien

• نصيري فر، حبيب اله. گشت و گذاري در موسيقي سنتي ايران. چاپ اوّل. تهران: نگاه، ۱۳۷9. ISBN 964-6736-03-3(جلد 1).