خواجه احمد یسوی

احمد یسوی
زادروز	۱۰۹۳ میلادی اسپیجاب، ترکستان
درگذشت	۱۱۶۶ میلادی یَسی، ترکستان (قزاقستان کنونی)
پیشه	عارف، متصوف، شاعر

احمد یَسَوی (متولد ۱۰۹۳ میلادی در قصبهٔ سایرام (اسپیجاب) از توابع آق صو، وفات ۱۱۶۶ میلادی یَسی) متصوف ترک، شاعر و بنیانگذار طریقت یسویه می‌باشد.

احمد یسوی

احمد یسوی،صوفی معروف و بنیانگذار یسویه، معروف به پیر ترکستان و حضرت ترکستان. زندگی او در حاله‌ای از مناقب و افسانه‌ها پنهان مانده است و حتی مکتوبات پیرامون زندگی وی نیز از این افسانه‌ها در امان نمانده است.محمد فواد کوپرولو محقق معروف ترک درباره زندگی و آثارش تحقیقات مفصل و پر دامنه‌ای انجام داده است. او ابتدا زنگی منقبت آمیز یسوی را بر اساس مدارک مکتوب آورده است و سپس با نقد علمی سعی کرده است تا زندگی تاریخی وی را نیز از خلال همین افسانه‌ها بیرون بکشد و کتاب صوفیان نخستین در ادبیات ترک محصول این تحقیقات بوده است. خلاصه تحقیقات او چنین است:

زندگی یسوی

احمد یسوی در قصبه سایرام واقع در ۱۷۶ کیلومتری شمال شرقی آق صو در خطه ترکستان چین به دنیا آمد. می‌توان حدس زد که در نیمه‌های قرن پنجم متولد شده است. پدر او شیخ ابراهیم از معروف ترین مشایخ سایرام بود که با «عایشه خاتون» دختر «موسی شیخ» از خلفای خود ازدواج کرد و از این زن احمد و دختری دیگر متولد شد. خاندان او به محمد حنفیه، فرزند علی بن ابیطالب می‌رسد. در کودکی به شهر یسی مهاجرت کرده و مرید ارسلان بابا، از شیوخ ترکستان گردید و از این جهت به یسوی معروف شد. سپس به بخارا رفته و مرید شیخ یوسف همدانی شده و از همو مقام خلافت را گرفته و به یسی بازمیگردد و تا آخر عمر در همان شهر به ارشاد می‌پردازد؛ و در سال ۵۶۲ ق در همانجا وفات می‌نماید.شرف الدین علی یزدی مورخ نامی، می‌نویسد تیمور گورکانی به زیارت مزار خواجه احمد یسوی در یسی رفت و دستور داد تا بر تربت او بارگاهی عالی بسازند که تا کنون نیز این بارگاه باقی است. برخی از اولاد و خویشان تیمور نیز در کنار مقبره او دفن شده اندآرامگاه او سالها به عنوان زیارتگاه ترکان آسیای مرکزی بوده و صوفیان در آن خلوت نشینی می‌کردند.آرامگاه او در یسی یا شهر ترکستان امروزه در کشور قزاقستان کنونی قرار دارد.

نسب

با توجه به روایت خاندان شیخ ابراهیم بر این وجه به امام محمد حنفیه بن علی بن ابیطالب منتهی می‌شد:شیخ ابراهیم بن شیخ الیاس بن شیخ محمود بن شیخ محمود(؟!) بن شیخ محمد بن شیخ افتخار بن شیخ عمر بن شیخ عثمان بن شیخ حسین بن شیخ حسن بن شیخ اسماعیل بن شیخ موسی بم شیخ مؤمن بن شیخ هارون بن شیخ الشیوخ بحر العرفان جبل الاطمینان قطب ترکستان خواجه اسحاق باب بن عبدالرحمن بن عبدالقهار بن عبدالفتاح بن امام الحنفی بن علی بن ابیطالب .

اشعار

مجموعه اشعار او به نام دیوان حکمت معروف است که به ترکی است و به اکثر اشعار آن به وزن هجایی (وزن شعر باستانی ترکی) سروده شده است و از دیر باز تاکنون آسیای میانه مشهور است. اگرچه بخاطر دخل و تصرف کاتبان مختلف و اضافه شدن تدریجی اشعار در طول زمان، نمی‌توان به یقین گفت که تمامی اشعار آن از خود یسوی باشد.

مناجات نامه

الهی قادرا پروردکارا

رحم قیل بندنکا ای کردکارا

اجابت سندین و مندین مناجات

ای- ای ذوالجلال جمله حاجات

الهی جاجتیم‌نی سن روا قیل

کریم سن لطف ائله دردیم دوا قیل

الهی ذات پاکینک حرمتیدین

آییرکیل بیزنی شیطان زحمتیدین

منکا توفیق سوییدین سن ایچورکیل

کرم بیرله گناهیم‌نی کیچورکیل

که بیلماس‌ده گناه بسیار قیلدیم

کونکل‌لارنی بوزوب آزار قیلدیم

که هر عاصی ایرور رحمت‌کا لایق

کیل ای احد دعاغه بول موافق

طریقت یسویه بعد از احمد یسوی

طریقتی که او بنیان گذارد توسط شاگردان و خلفایش گسترش یافت و مهمترین و گسترده ترین طریقت صوفیه در میان ترکان آسیای مرکزی تا زمان به وجود آمدن نقشبندیه بود. اکثر خلفای این طریقت پسوند آتا را پس از نامشان دارند. اولین خلیفه او «منصور آتا» پسر ارسلان بابا بود (ارسلان بابا اولین مرشد احمد یسوی بود) دومین خلیفه او، «سعید آتای خوارزمی». سومین خلیفه‌اش «حکیم آتا» یا سلیمان باغیرقانی است. از میان خلفای او معروفترینش حکیم آتا ست در در ترکستان پیرامون زندگی وی افسانه‌های بسیاری شکل گرفته است. او به روایتی ۲۰ سال پس از مرگ یسوی وفات نمود و مزار او در چند جای ترکستان که معروفترینش خوارزم است سالها محل زیارت زوار بوده است. چند کتاب ترکی با نامهای «کتاب باقیرغان»، «کتاب مریم»، «کتاب آخر زمان» و «دیوان حکیم آتا» به او نسبت داده می‌شود که کتابهای بسیار معروفی نزد ترکان و تاتارها و ترکمنها بوده ولی مانند کتاب دیوان حکمت خواجه احمد یسوی، در صحت انتساب تمامی آنها به وی جای شک وجود دارد و احتمالاً بعدها توسط دیگران مطالبی از آنها کم و مطالبی به آنها اضافه شده است و تغییر زیادی یافته است. در برخی منابع آمده است که حکیم آتا، «عنبر آنا» دختر «بغراخان» را به زنی می‌گیرد، و پس از مرگ، معروفترین خلیفه وی، «زنگی آتا» از خوارزم به تاشکند آمده و با عنبر آنا ازدواج می‌کند. زنگی آتا از فرزندان ارسلان بابا و عرب نژاد بوده مزار او در فاصله ۸ کیلومتری شهر تاشکند به سمرقند است. چهار خلیفه او عبارت بودند از:اوزون حسن آتا، سید آتا، صدر آتا و بدر آتا که معرفترینش سید آتا و معروفترین خلیفه او اسماعیل آتاست. این سلسله خلفا در منابع مختلف متصوفه به گونه‌های مختلفی ثبت شده و اکثراً داستانهای افسانه‌ای درباره اشان گفته شده است

آنچه مسلم است، طریقت یسویه تا زمان ظهور خواجه بهاءالدین محمد نقشبند(۷۱۷-۷۹۱ه. ق) دارای نفوذ و شهرت بوده و بعدها در نقشبندیه مستحیل شده است و البته می‌توان گفت نقشبندیه و بکتاشیه هر دو به گونه‌ای منشعب از این طریقت می‌باشند و خطوط عمومی آنها چندان تفاوتی باهم ندارند.چنانکه در منابع آمده است دوتن از مرشدان و استادان بهاء الدین نقشبند به نامهای «خلیل آتا» و «قثم شیخ» هر دو از مشایخ یسویه بوده‌اند بارتولد ترک شناس معروف روس، شخصیت خلیل آتا یا خلیل سلطان مرشد بهاء الدین نقشبند را یکی از پادشاهان گمنام اردوی زرین میداند که حتی سکه‌هایی به نام او هم زده شده است.و یا در روایات بکتاشی آمده است که حاجی بکتاش سر سلسله بکتاشیه از مریدان خواجه احمد یسوی بوده است. تاثیر یسویه بر طریقت مولویه به واسطه بکتاشیه هم محتمل است.

منابع

• احمد یسوی و اسلام عامه نگارش: ایرنه ملیکوف ترجمه: محمد قجقی
• بنیاد فرهنگی فراغی گنبد
• http://en.wikipedia.org/wiki/Khoja_Akhmet_Yassawi
• صوفیان نخستسن در ادبیات ترک، پروفسور محمد فواد کوپریلی، ترجمه توفیق. ه. سبحانی.انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.۱۳۸۵
• تاریخ ترکهای آسیای میانه، و. بارتولد. ترجمه دکتر غفار حسینی، نشر توس

*early sufis (Mystics) in turkish lieterature By professor Mehmet Fuad köprülü , translation & explanation to persian: Tofigh H.Sohani (tehran ۲۰۰۸)