شاه عبدالعظیم

امامزاده

حضرت عبدالعظیم حسنی
گنبد آرامگاه عبدالعظیم
نام	حضرت عبدالعظیم حسنی
کنیه	ابوالقاسم
زادروز	روز پنج شنبه چهارم ماه ربیع الآخر سال ۱۷۳ هجری قمری، برابر با ۲۵ تیر ماه ۱۵۸ یزدگردی، در زمان هارون الرشید
زادگاه	مدینه
درگذشت	روز جمعه پانزدهم شوّال سال ۲۵۲ هجری قمری، برابر با سیزدهم مهر ماه سال ۲۳۵ یزدگردی، در زمان المعتزّ بالله عبّاسی
پدر	عبدالله
مادر	فاطمه
طول عمر	۷۹ سال و شش ماه و یازده روز قمری
الــلــه محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین سجاد • باقر • صادق کاظم • رضا • جواد • هادی عسکری • مهدی

عبدالعظیم
نام	عبدالعظیم
کشور	ایران
استان	تهران
شهرستان	ری
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
کاربری کنونی	زیارتی
دیرینگی	دوره صفوی
دورهٔ ساخت اثر	دوره صفوی، دوره ایلخانی، دوره قاجار
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۴۰۶
تاریخ ثبت ملی	۱۱ بهمن ۱۳۳۴
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد
وبگاه	abdolazim.com

نمایی از درون آرامگاه

سردر آرامگاه در دوران قاجار
با نشان سلطان صاحبقران، بانی نوسازی بنا

سردر آرامگاه در زمان کنونی
با نشان زمان و شمار آرا رفراندوم جمهوری اسلامی

ضریح

آرامگاه شاه‌عبدالعظیم (یا عامیانه آن، شابدلعظیم) در مجموعه آرامگاه‌های نوادگان حسن بن علی است که در شهر ری (در جنوب تهران) قرار دارد. این آرامگاه با آرامگاه حمزه و طاهر یکی از مشهورترین زیارتگاه‌های شیعیان ایران بوده و مربوط به دوره ایلخانی - دوره صفوی - دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شمارهٔ ثبت ۴۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نسب عبدالعظیم

احمد بن علی نجاشی (یکی از بزرگان علم رجال)، دربارهٔ نسب وی می‌نویسد: هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می‌کردند، در جیب لباس وی نوشته‌ای یافت شد که در آن، نسبش، این گونه نوشته شده بود: من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب هستم. [۲] براساس این نسخه از رجال النجاشی، در نسب ایشان، میان وی و امام حسن، پنج نفر واسطه وجود دارد؛ لیکن در نسخه‌های معتبر این کتاب[۳]، میان «زید» - یعنی جدّ سوّم ایشان – و حسن بن علی، شخص دیگری واسطه نیست؛ بنابراین، نیاکان عبدالعظیم به ترتیب، عبارت اند از:

1. عبدالله بن علی: پدر عبدالعظیم، «عبدالله» نام داشت و مادرش، «فاطمه» دختر عقبة بن قیس بود.[۴] عبدالله، در زمان حیات جدّش «حسن بن زید» زاده شد و چون پیش از زایشش، پدرش «علی» در زندان درگذشت، جدّش سرپرستی او را به عهده گرفت.[۵]
2. علی بن حسن: نام جدّ نخست عبدالعظیم، «علی» و لقب او «سدید»[۷] است. وی همراه پسر عمویش عبدالله محض و گروهی دیگر از سادات حسینی، در دوران خلافت منصور بر ضدّ عبّاسیان قیام کرد. جمعی از آنان و از جمله وی، دستگیر و به بغداد منتقل شدند. او پس از مدّتی در زندان وفات یافت. [۸]
3. حسن بن زید:جدّ دوّم عبدالعظیم، «حسن» نام داشت. وی تنها فرزند پسر زید بود که از بزرگان عصر خودش به شمار می‌رفت و در بین بنی هاشم، به بخشش، کرَم، سخاوت و خدمت به نیازمندان، شهرت داشته است. وی از سوی منصور خلیفه عبّاسی به ولایت مدینه گمارده شد؛ ولی پس از مدّتی، مورد خشم او قرار گرفت و به زندان افتاد[۹] و در سال ۱۶۸ ق، در هشتاد سالگی از دنیا رفت.[۱۰]
4. زید فرزند (حسن پسر علی بن ابیطالب): جدّ سوّم عبدالعظیم، زید فرزند بزرگ امام حسن است. ایشان سرپرست اوقاف پیامبر اسلام بوده و به بزرگواری، پرهیزکاری و نیکوکاری توصیف گردیده است. شاعران، او را ستوده و مردم از هر سو به وی روی می‌آورده‌اند.[۱۱] وی در یکصد سالگی، چشم از جهان فروبست[۱۲] و در زمینی به نام «حاجز» در نزدیکی مدینه دفن گردید.[۱۳]

بناها

بنای نخستین این آرامگاه را محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری برابر با با قرن نهم میلادی تعمیر اساسی کرد. در گاه اصلی ورودی آن که در شمال آرامگاه قرار دارد به فرمان پادشاهان خاندان بویه و سپس با تلاش مجدالملک قمی ساخته شد.

بنای آرامگاه در بخش پایین چهارگوشی است که هر سوی آن حدود هشت متر است. در بالا مانند همه بناهای سلجوقی برفراز چهارگوشه حرم چهار گوشوار یعنی چهار طاق مورب بنا کرده‌اند و بالاتر از آن یک هشت ضلعی و بر روی آن یک شانزده‌ضلعی ساخته‌اند. روی این شانزده‌ضلعی گنبد اصلی حرم ساخته شده است. تمام این بخش‌ها از درون آیینه‌کاری شده است. تعمیر و تغییرات اصلی این بخش در زمان شاه‌طهماسب صفوی انجام گرفته است. صحن‌ها و ایوان از آثار دوره صفوی می‌باشد. در دوره قاجار تعمیرات و اضافات بسیاری صورت گرفت. پوشش زرین گنبد به فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۰ هجری قمری برابر با ۱۸۳۵ میلادی انجام گرفته است.

آثار تاریخی

• تاریخ ساخت صندوق داخل آرامگاه عبدالعظیم ۷۲۵ هجری قمری برابر با ۱۳۳۵ میلادی است.
• دو لوحه کتیبه چوبی روی یک جفت در چوبی جدید تر نصب شده که تاریخ ساخت لوحه‌ها ۸۴۸ هجری قمری مطابق با ۱۴۴۴ میلادی است.
• تاریخ ساخت درب بزرگ چوبی بین رواق شمالی و مسجد زنانه ۹۰۴ هجری قمری (برابر با ۱۴۹۸ میلادی) و به سبک دوره تیموری است.

آرامگاه‌های پیرامون

بسیاری از نامداران ایران در کنار آرامگاه و رواق‌های اطراف، عمدتاً در باغ طوطی، به خاک سپرده شده‌اند. ازجمله: ناصرالدین شاه قاجار (که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تخریب گشت)، آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی، ملا علی کنی و محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، شیخ محمد خیابانی، ستار خان، محمدتقی فلسفی و برخی حکام اردلان که از وابستگان پادشاهان قاجار بودند نیز در صحن آرمیده‌اند.

در دوره پهلوی آرامگاهی در جوار این آستان برای رضا شاه پهلوی تدارک دیده شد که به تدریج بسیاری از وابستگان این خاندان در آن جا به خاک سپرده شدند. از جمله: علیرضا پهلوی، سلیمان بهبودی، سپهبد فضل‌الله زاهدی، ارتشبد محمد خاتم، حسن علی منصور. این آرامگاه پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ به همراه آرامگاه پنجاه تن از وابستگان رژیم گذشته توسط گروهی به سردستگی صادق خلخالی ویران شد.

درگذشت عبدالعظیم

عبدالعظیم از ترس خشم خلیفه وقت فرار کرده و به ری وارد می‌شود و در سرداب خانه یکی از شیعیان آن شهر به زندگی پنهانی روی می‌آورد. او روزها روزه می‌گرفت و شب‌ها به نماز می‌ایستاد. گاهی پنهانی از خانه بیرون می‌آمد و قبری را که اکنون روبروی آرامگاهش است زیارت می‌کرد.

پس از مدتی عبدالعظیم بیمار می‌شود و چندی بعد درمی‌گذرد. هنگامی که خواستند او را غسل بدهند کاغذی را در پیراهنش می‌یابند که او خود و پدرانش را نام می‌برد: من ابوالقاسم پسر عبدالله پسر علی پسر حسن پسر زید پسر حسن پسر علی بن ابیطالب هستم.

جستارهای وابسته

• شهرری
• امامزاده حمزه (ری)
• امامزاده طاهر (ری)
• امامزاده عبدالله زید حسنی

منابع

• سید محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۷۵
• عزیزالله عطاردی، زندگانی حضرت عبدالعظیم، انتشارات کتابخانه صدر، تهران
• http://www.abdolazim.com/PERSIANnet/pageview.aspx?na=who_is_abdulazim&h=943

[۲] رجال النجاشی: ج ۲، ص ۶۷، ش ۶۵۱

[۳] ر. ک: معجم رجال الحدیث: ج ۱۰، ص ۴۶، ش ۶۵۸۰

[۴] منتقلة الطالبیه: ص ۱۵۷ به نقل از: شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام و شهرری / مجموعه مقالاتِ چاپ شده: ص ۷۲ (مقاله «آشنایی با حضرت عبدالعظیم علیه السّلام و مصادر شرح حال او»، رضا استادی)، مهاجران آل ابوطالب: ص ۲۳۵.

[۵] ر. ک: سرّ السلسلة العلویة: ص ۲۴، عمدة الطالب: ص ۹۴، مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم علیه السّلام: ج ۳، ص ۵۰ (مقاله «بررسی کلّی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام»، محمّد کاظم رحمان ستایش).

[۶] ر. ک: مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم علیه السّلام: ج ۳، ص ۵۰ (مقاله «بررسی کلّی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام»، محمّد کاظم رحمان ستایش).

[۷]ر. ک: عمدة الطالب: ص ۹۳ و ۷۰.

[۸] سرّ السلسلة العلویة: ص ۲۲، عمدة الطالب: ص ۷۰ و ۹۴.

[۹] تاریخ اسلام، ذهبی: ج ۱۳، ص ۴۱۴.

[۱۰] سرّ السلسلة العلویة: ص ۲۱، عمدة الطالب: ص ۷۰.

[۱۱] ر. ک: الإرشاد: ج ۲، ص ۲۱.

[۱۲] سرّ السلسلة العلویة: ص ۲۲، هٔ عمدة الطالب ک ص ۶۹، قول ۹۰ و ۹۵ سالگی هم گفته شده است.

[۱۳] سرّ السلسلة العلویة: ص ۲۰.

[۱۴] از شیخ رجبعلی نکوگویان نقل شده است که حضرت عبدالعظیم را در عالم معنا زیارت می‌کند و از او می‌پرسد: از کجا به این مقام رسیدید؟ ایشان پاسخ می‌دهد: «از راه احسان به خلق. از قرآن، نسخه برداری می‌کردم و آن نسخه‌ها را در اختیار مردمی که طالب آنها بودند، می‌گذاشتم و دستْمزد ناچیزی نصیبم می‌شد که آن را احسان می‌کردم .» (ر. ک: کیمیای محبّت: ص ۲۱۰ نیز، ر. ک: همان، فصل هفتم «احسان اولیای خدا»).