میرزا حسین سپهسالار

میرزا حسین‌خان سپهسالار
صدراعظم قاجاریان
حکمران	ناصرالدین شاه قاجار
فرد پیشین	میرزا یوسف مستوفی‌الممالک
فرد پسین	میرزا یوسف مستوفی‌الممالک
وزیر خارجه ایران
اطلاعات شخصی
تولد	میرزا حسین قزوینی ۱۲۴۳ (قمری) ۱۸۲۸ (میلادی) ،
مرگ	۱۲۶۰ خورشیدی ۱۲۹۸ (قمری) ،
ملیت	ایران
همسر	قمرالسلطنه ماه‌تابان خانم
پیشه	سیاستمدار
دین	اسلام
کنیه(ها)	سپهسالار

میرزا حسین قزوینی (۱۲۶۰-۱۲۰۷) ملقب به مشیرالدوله، و بعد ملقب به سپهسالار، به مدت ۲ سال صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار بود.

او فرزند میرزا نبی قزوینی بود. پس از تحصیلات مقدماتی و مدتی تحصیل در دارالفنون، به مأموریت‌های خارجی رفت. به زبان‌های فرانسوی و انگلیسی تسلط داشت. او در دوران صدراعظمی امیرکبیر نزدیک به سه سال کارپرداز ایران در بمبئی بود و مدتی پس از مراجعت از هندوستان، کنسول ایران در تفلیس شد. در سال‌های آخر صدارت میرزا آقاخان نوری، وزیر مختار ایران در استانبول شد. او ۱۰ سال وزیرمختار ایران در استانبول بود و پس از آن هم با رتبهٔ سفیرکبیری دو سال دیگر در استانبول ماند. مشاور حقوقی و همراه‌ترین فرد به سپهسالار حاج قربان‌خان هندویی آملی بود.

مشیرالدوله در یک دورهٔ ۲۰ ساله در خارج از ایران به سر برد. در دورهٔ ۱۲ سالهٔ اقامت خود در استانبول جنبش‌های قانون‌خواهی و مشروطه‌طلبی اروپا را که در عثمانی بازتاب گسترده‌ای داشت از نزدیک مشاهده کرد و با تکاپوی روشنفکران عثمانی برای دستیابی به قانون اساسی و بنای مجلس قانون‌گذاری آشنا شد.

او ترتیب سفر ناصرالدین شاه به عتبات عالیات را با هماهنگی با عثمانی داد و با جلب اعتماد او فعالیت برای ایجاد اصلاحات در امور مملکتی را آغاز کرد. در این سفر شاه را با مبانی حکومت در غرب و ساختارهای جدید دولتی آشنا کرد و ایرانیانی را که از جور قاجار ترک وطن کرده به عراق آمده بودند به شاه نشان داد. شاه در پایان سفر به عتبات، میرزا حسین‌خان را با خود به تهران آورد و او را به «وزارت عدلیه و اوقاف و وظایف» گمارد.

دورهٔ صدراعظمی

مدتی بعد با فرمان ناصرالدین شاه به مقام صدراعظمی رسید و کوشش‌های اصلاحی خود را ادامه داد. او بسیار کوشید تا کشور و دولت را به پیشرفت برساند. او کارش را با برپایی نُه وزارتخانه آغاز کرد. او برای نخستین بار کوشید تا راه‌آهن را در ایران برپا سازد. او همچنین از شاه خواست تا به سفر اروپا برود تا شاید پیشرفت آن سرزمین شاه ایران را هم به جنبش وادارد.

سپهسالار در دورهٔ صدراعظمی خود دست به انجام اصلاحاتی زد:

• ۱- تأسیس دارالشورای کبری
• ۲- تأسیس پستخانه و انتشار تمبر پستی
• ۳- سعی در ساده نمودن سبک نگارش در امور حکومتی
• ۴- تقویت دارالفنون
• ۵- تأسیس مدرسهٔ سپهسالار و مسجد سپهسالار
• ۶- انتشار روزنامه‌های وقایع عدلیه، نظامی، مریخ، وطن، و یک سالنامه
• ۷- استخدام مشاورین و متخصصین اتریشی برای اصلاح امور مالی دولت و بهره‌برداری از معادن

در سال ۱۸۷۲ میلادی میرزا حسین‌خان ناصرالدین شاه را راضی به اعطای امتیازنامهٔ رویتر کرد. طبق این پیمان امتیاز استخراج کلیهٔ معادن ایران، ایجاد راه‌آهن از دریای خزر تا خلیج فارس، دایر کردن تراموای شهری و اجارهٔ گمرکات به مدت ۷۰ سال به بارون ژولیوس دو رویتر انگلیسی واگذار شد. در مقابل واگذاری این حق امتیاز، شاه مبلغ چهل‌هزار پوند به صورت پیش‌پرداخت دریافت کرد.

در غیاب شاه و سپهسالار مخالفان اصلاحات او ترتیباتی دادند و در همان روز ورود شاه به خاک ایران با حضور در دربار و ارائهٔ عریضه خواستار عزل صدراعظم شدند. شاه به‌خاطر شدت و وسعت اعتراضات یا به ملاحظات دیگر از سپهسالار خواست که استعفا کند و با این استعفا موافقت کرد. قرارداد رویتر هم لغو شده اعلام شد.

سپهسالار پس از صدراعظمی

پس از برکناری از صدراعظمی، میرزا حسین‌خان سپهسالار چندی فرمانروای گیلان بود. چندی پس از آن هم وزیر خارجه شد. باز هم بسیار کوشید تا شاه را به اندیشهٔ پیشرفت بیندازد ولی ناکام ماند. سرانجام والی خراسان شد و در شب ۲۱ ذیحجهٔ سال ۱۲۹۸ ه‍.ق. (۲۳ آبان ۱۲۶۰ هش.) در مشهد درگذشت.

منابع

• تاریخ مشروطه ایران (کتاب)؛ نوشته احمد کسروی
• اندیشه ترقی و حکومت قانون، فریدون آدمیت
• شرح زندگانی من؛ مستوفی، عبدالله؛ انتشارات زوار، تهران