آمودریا
آمودریا | |
Oxus, Jayhoun, də Āmu Sind, Vaksu, Amu River | |
Looking at the Amu Darya from ترکمنستان
|
|
ریشهٔ نام: Named for the city of Āmul (now Turkmenabat) | |
کشور | افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان |
---|---|
محدوده | آسیای مرکزی |
رودهای فرعی | |
- چپ | Panj River |
- راست | Vakhsh River، Surkhan Darya، Sherabad River، Zeravshan River |
اولین سرچشمه | رود پامیر/رود پنج |
- موقعیت | دریاچه زورکول, Pamir Mountains, تاجیکستان |
- ارتفاع | ۴۱۳۰ متر (۱۳٬۵۵۰ فوت) |
- مختصات | ۳۷°۲۷′۰۴″ شمالی ۷۳°۳۴′۲۱″ شرقی / ۳۷.۴۵۱۱۱° شمالی ۷۳.۵۷۲۵۰° شرقی |
سرچشمه دوم | قزلسو، قرقیزستان/وخش |
- موقعیت | Alay Valley, کوهستان پامیر, قرقیزستان |
- ارتفاع | ۴۵۲۵ متر (۱۴٬۸۴۶ فوت) |
- مختصات | ۳۹°۱۳′۲۷″ شمالی ۷۲°۵۵′۲۶″ شرقی / ۳۹.۲۲۴۱۷° شمالی ۷۲.۹۲۳۸۹° شرقی |
Source confluence | کرکی |
- ارتفاع | ۳۲۶ متر (۱٬۰۷۰ فوت) |
- مختصات | ۳۷°۰۶′۳۵″ شمالی ۶۸°۱۸′۴۴″ شرقی / ۳۷.۱۰۹۷۲° شمالی ۶۸.۳۱۲۲۲° شرقی |
دهانه رود | دریاچه آرال |
- موقعیت | دلتا آمودریا, ازبکستان |
- ارتفاع | ۲۸ متر (۹۲ فوت) |
- مختصات | ۴۴°۰۶′۳۰″ شمالی ۵۹°۴۰′۵۲″ شرقی / ۴۴.۱۰۸۳۳° شمالی ۵۹.۶۸۱۱۱° شرقی |
طول | ۲۴۰۰ کیلومتر (۱٬۴۹۱ مایل) |
حوزه | ۵۳۴۷۳۹ کیلومترمربع (۲۰۶٬۴۶۴ مایلمربع) |
تخلیه | |
- میانگین | ۲٬۵۲۵ m3/s (۸۹٬۱۷۰ cu ft/s) [۱] |
رودخانه آمو یا جیحون (به یونانی باستان: Oxus/Ὄξος/اُکسوس[۲][۳] که یونانیشدهٔ نام پارسی باستان رود: وَخش[۴] است) پرآبترین رود آسیای میانه است که رود دوم سیر دریا است. آمودریا از کوههای پامیر سرچشمه گرفته و حدود ۱۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است. بخشهایی از آن قابل کشتیرانی است. در سواحل آن شیرخان بندر و بندر حیرتان قرار گرفته، که کالاهای صادراتی یا وارداتی افغانستان به کشورهای آسیای میانه از این طریق مبادله میشود. این رود به طور تاریخی در حدود یا سرحد سرزمین باستانی ایران قرار داشته و در آثار اساطیری نیز مرز ایران و توران به شمار میرود.
این رود در گذشته در دورهای به دریای خزر میریخته بعدها مسیر آن تغییر کرده و با پیوستن به رود سیر دریا به دریاچه آرال میریزد. امروزه هرچند مسیر اصلی رود به سوی آرال است اما تمامی آب آن در طول مسیر و با کانالکشیهایی که برای کشاورزی صورت گرفته به مصرف میرسد.
پیشینه تاریخی[ویرایش]
در کرانه شرقی خراسان بزرگ (که امروزه به خراسان ایران و افغانستان تقسیم شده) دو رود بزرگ جاری بود که گاه به نامهای سیحون و جیحون خوانده میشوند و سرزمینهای آن سوی آنها را فرارود یا ورارود و به اصطلاح عربی ماوراءالنهر میخوانند. امروزه این دو رود به نام آمودریا و سیردریا خوانده میشوند. آمودریا در واقع نام قدیمی این رود است. در گذشته این رودخانه به دریای مازندران میریختهاست. «گذرگاه پیشین و باستانی آمودریا به سوی دریای مازندران امروزه به شکل گودال و شورهزاری به نام «اونگوز»، و نیز گذرگاه جدیدتر آن به نام «اوزبای» (اوزبوی)، همچنان در محل دیده میشود و در برخی نقشهها و اطلسهای جغرافیایی و عکسهای ماهوارهای نشان داده شدهاست.»[۵]
آمودریا در اصل به معنای رود شهر آمو است. آمو کوتاه شدهٔ آمل است؛ اما این آمل در خراسان بودهاست نه در طبرستان (مازندران امروزی). ولی نسب اصلی این قوم در آمل طبرستان بودهاست.
در فرهنگ دهخدا چنین آمده:
آمو: رود آموی. آمُل. آمویه. جیحون. آمودریا. اُقسوس. آمون. آب. رود. آبهی. نهر. ورز. سرچشمهٔ این رود بلورکوه است به مشرق بدخشان، و در سابق این رود به خزرها میریخته و مغولان گاهِ جنگ (هنگام نبرد) با خوارزمشاه مجرای آن بگردانیدند به دریاچه آرال.
آمل: نام شهری به ساحل غربی جیحون به فاصلهٔ یک میل در راه بخارا از سوی مرو و آن را عامه آمو و آمویه گویند؛ و برای تمیز از آمل طبرستان آن را آمل زم و آمل شط و آمل مفازه نیز خوانند؛ و این شهر را قوم تاتار ویران کردند.
اما جیحون نام دیگری بود که اهالی آنجا بدان رود داده بودند و شبیه «جیحون» (Gihon) بود که در «کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان» (کتاب مقدس) از آن به عنوان یکی از رودهای بهشت عدن نام برده شدهاست. در زبان انگلیسی رود آمو را آمودریا مینامند و فرارود را فرارود.
استرابون نقل میکند که کالاهای هندوستان به وسیله این رودخانه تا دریای خزر حمل و از آنجا از طریق رود کورا به دریای سیاه فرستاده میشد. هنگامی که اسکندر به ایران حمله کرد، این رودخانه به دریای خزر میریخت و از آن پس مسیر آن تغییر کرد و چون مغولها شهر گرگانج پایتخت خوارزمشاهیان را تصرف کردند رودخانه مزبور را با تغییراتی در مسیر آن به طرف دریای مازندران جاری ساختند و این صورت تا سه قرن بعد از آن تاریخ دوام داشت و از آن پس به حالت کنونی برگشت. آنتونی جنکینسون انگلیسی که در زمان شاه طهماسب اول صفوی از طریق خیوه و بخارا به دربار صفویه آمد، میگوید رودخانه اکسوس به دریای ختا میریخت و مسلماً دریایی را که وی نام میبرد همان دریاچه آرال است.[۶]
آمودریا در ادبیات[ویرایش]
آمودریا همان رودی بوده است که در ادبیات اساطیری ایران مرز بین ایران و توران را نشان مشخص میکرده است.[۷] در غزل معروفی از رودکی شاعر معروف پارسی گو میخوانیم که:
بوی جوی مولیان آید همی | یاد یار مهربان آید همی | |
ریگ آموی و درشتیهای او | زیر پایم پرنیان آید همی |
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ Daene C. McKinney (18 November 2003). "COOPERATIVE MANAGEMENT OF TRANSBOUNDARY WATER RESOURCES IN CENTRAL ASIA". Retrieved 2014-10-03.
- ↑ Encyclopaedia of Islam, 'ĀMŪ DARYĀ'
- ↑ وبگاه لغتنامه دهخدا، بازیابی در ۳۰ دسامبر ۲۰۰۸.
- ↑ حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان، جلد سوم، چاپ پنجم، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۰، ص ۲۲۰۵
- ↑ غیاثآبادی، رضا، "ایران سرزمین همیشگی آریاییان"، ویرایش دوم، چاپ سوم، انتشارات نوید شیراز، ۱۳۸۴، صفحههای ۲۷ تا ۲۹
- ↑ تاریخ سرزمین ایران، عباس پرویز، انتشارات نگاه، 1390.
- ↑ مهرالزمان نوبان. نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان. چاپ اول. تهران: انتشارات ما، ۱۳۷۶. ۲۵۷. شابک ۹۶۴-۶۴۹۷-۰۰-۴.
منابع[ویرایش]
- B. SPULER,, Encyclopaedia of Islam, 'ĀMŪ DARYĀ', Volume I: A - B, Brill, Leiden, 1986, ISBN 90-04-08114-3
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ آمودریا موجود است. |
|