لهجه مشهدی
مشهدی یکی از لهجههای زبان فارسی به شمار میآید. نوع خالص آنکه خود مشهدیها با نام «زق» میشناسند، سرشار از واژههای اصیل و کهن فارسی است. این لهجه را در حقیقت عصارهای از فارسی دری میدانند و بسیاری از واژگان گمشده این زبان را میتوان در گفتار عامیانه مشهدیها جست. البته به واسطه اختلاط و ارتباط نزدیک مشهدیها با سایر اقوام، ردپایی از زبانها و گویشهای دیگر نظیر: عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی (پشتون)، کردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی را میتوان در آن دید. اما امروز آنان که از شهر دیگری به مشهد سفر میکنند، اثری کم رنگ از این لهجه را مشاهده میکنند. چیزی که شاید تنها به برخی محلات خاص این شهر محدود شود. [۱]
گویش مشهدی٬ بازمانده لهجه توس قدیم است. گویش پارسی دری معیار دارد و از آنجا که بزرگترین نامه دری «شاهنامه فردوسی توسی» به لهجه قدیم توس نوشته شده ، دارای ارزش زیادی است.[۲]
محتویات
از نگاه پژوهشگران و زبانشناسان[ویرایش]
مهدی سیدی، پژوهشگر و کارشناس در زمینه لهجه و گویش مشهدی در خصوص این لهجه میگوید[۲]:
لهجه و گویش مشهدی یا به عبارت علمی تر فارسی مشهدی یکی از موثرترین گویشها در فارسی دری است، چرا که خاستگاه فارسی دری و همچنین ادبیات اصیل فارسی این گویش و زبان زیباست.
مهدی سیدی همچنین در ارتباط با جایگاه لهجه و گویش مشهدی میگوید[۲]:
وقتی صحبت از گویش اصیل فارسی دری است به طور مطلق خراسان و توس حرف اول و آخر را خواهد زد ، شاهنامهی منصور اشعار رودکی و شاهنامهی فردوسی تماما آثاری هستند که قبل از گلستان و بوستان سعدی و غزلیات حافظ خلق شده اند. فارسی دری بعد ازاسلام در ایران، زبان رسمی ای بود که در دربار ساسانیان که دایرهی حکمرانیشان تا نواحی مرکزی ایران گسترده بوده مورد استفاده قرار میگرفت، در اصل عنوان دری از درباری به معنی زبانی که در دربار از آن استفاده میشد گرفته شده است و کلیهی مکاتبات اداری و رسمی به آن زبان صورت میگرفت و این درست در زمانی بود که به جز خراسان و نواحیای از تاجیکستان امروزی در بقیهی ایران که به عراق عجم معروف بود ، عرب ها سلطه داشتند و زبان رسمی عربی بود ، به نحوی که کلیهی آثار مهم نگاشته شده در آن عصر و قبل از آن در این منطقه کلا به زبان عربی بوده است.
بنا به توضیحاتی که ارائه شد پر واضح است که گویش مشهدی یا فارسی مشهدی گرانبهاترین گنجینهی زندهی ادبیات و فارسی اصیل دری است و حتی به شکل توسعه یافتهتری گنجینهی فرهنگ اصیل ایرانی، تنها ۸۰ درصد افسانه ها و اشعار حماسی و پهلوانی ایران از شهر توس برخاسته است. در این گویش لغات اصیل فارسی موج میزند به طوری که اشعار کهن ما ، برای خراسانی ها ومشهدی ها کاملا قابل فهم است .
دکتر تقی وحیدیان کامیار، محقق و استاد دانشگاه جندی شاپور اهواز و دانشگاه فردوسی مشهد٬ در این زمینه اظهار میدارد[۲]:
نزدیکترین گویش به فارسی معیار، گویش مشهدی است، به طوری که اصیلترین و ریشهدارترین فارسی را میتوان از مردم این شهر شنید.
برخلاف تصور عامه که ریشههای زبان فارسی را از فارس و شیراز میدانند، فارسی دری اصیل از توس قدیم، نیشابور و مشهد کنونی انتشار یافته است.
تقی کامیار همچنین علت تحت تأثیر قرار گرفتن لهجه مشهدی از فارسی معیار را مرتبط با تفاوتهای اندک آن با فارسی معیار میداند واظهار می دارد[۲]:
لهجههایی مانند اصفهانی، یزدی، شیرازی و ... تفاوتهای ساختاری با فارسی معیار دارند، در حالی که در گویش مشهدی تنها در برخی آواها و تکیهها با فارسی معیار متفاوت است.
آشنایی با لهجه مشهدی[ویرایش]
ضمایر:
من = مو
تو = تو
او = او
ما = ما
شما = شما
آنها = اونا
برخی از افعال به شکل دیگری تبدیل میشوند٬ به عنوان نمونه «شدن» به «رفتن» تبدیل میشود٬ مثال: امشب چه زیبا شدی = امشب چه زیبا رفتی.
(البته شیوهی تلفظ این فعل نیز متفاوت است٬ رفتن ( با فتح ر )= رفتن ( با کسر ر) )
«را» ی مفعولی به «ره» تبدیل میشود٬ مثال: هیچ کسی مثل من تو را دوست ندارد = هیچ کی(در هنگام تلفظ «هیشکی» شنیده میشود) مثل مو تو ره دوست نِدِره.
احوال پرسی:
سلام = سلام(selam)
خوب هستید؟ = خوبن؟(khooben)
خوب هستید که ان شاء الله؟ = ایشالله خوب هَستِن که؟(Ishalla khoob hasten ke)
حالتان خوب است؟ = حالتان(ن در صورت تلفظ بسیار خفیف شنیده میشود یا هرگز شنیده نمیشود) خوبه؟(haltan khoobe)
چکار میکنید؟ = چه کار(چه و کار به سرعت و در پس هم تلفظ میشوند و حرف ر نیز در اغلب موارد تلفظ نمیشود، به این صورت:«چـِکا») مُکنن؟(che kar mokonen)
خوش میگذرد؟ = خوش مِگذِره؟(khosh megzere)
کلمات مشهدی[ویرایش]
برخی کلمات و اصطلاحات مشهدی، به همراه معنی آنها را در زیر مشاهده میکنید[۳]:
- سَرکن = تراش
- پاک کن = مدادپاک کن
- لِمَشت = کثیف
- خُسور= پدر زن (پدر شوهر)
- خوش = مادر زن (مادر شوهر)
- اَلِفش، چسبو = نوچ، چسبناکی در اثر شیرینی
- خِفتی = گردنبند
- چوری = النگو
- سِلِّه = سبد (سِلِّه به چُخت دِلنگونه = سبد به سقف آویزان است)
- چُوله غِزَک = مترسک داخل جالیز
- توشله = تیله
- چُخد، چُخت = سقف
- فَلَکه = میدان (هرچند مختص به لهجه مشهدی محسوب نمیشود، کمااینکه در شهرهای استان سمنان و گاهی در شمال کشور نیز به میدان فلکه اطلاق میشود)
- میلان = [[کوچه های فرعیٍ روبروی هم از یک خیابان اصلی، مثل خیابان سیمتری اول یا دوم احمدآباد. ولی مثلاً کوچه های فرعی خیابان عشرت آباد یا خواجه ربیع میلان نیستند.]]
- چُغُک = گنجشک
- آغل چغک = لانه ی گنجشک
- کاغذباد = بادبادک
- یَره، یَرٍگِه = یارو (الزاما معانی کلمه یارو را به همراه ندارد. معنی و منظور به کار گیری این کلمه را لهن، چگونگی تلفظ و استرسی که در هنگام تلفظ آن به کار گرفته میشود مشخص میکنند)
- ناسوس = تلمبهیِ دوچرخه
- کُلاج = کسی که چشمش چپ است
- مکُش مرگِ ما = اعیانی، خیلی باکلاس
- کِلپسه = مارمولک
- جُل جُل، جُل خوردن = تکان خوردن خفیف
- مِس مِس = معطل کردن
- سُرسُر = یواشکی (مخفی) حرف زدن
- کُخ نریز = اذیت نکن
- کِلّه وَنگ = درگیر شدن
- اُوشتولی = مال مفت٬ مجانی
- ناخون جِله = نیشگون (خراشی که بر اثر ناخون بر روی پوست ظاهر شود)
- بٌزٌنقره = جوجه تیغی
- نارنجک = نان خامهای
- دُوری = سینی گرد(تلفظ آن مثل "دور" در دور زدن میباشد)
- اِشکاف = کمد تاقچه
- یاد دِشتَن(داشتن) = بلد بودن
- زِنج = شیره درخت، صمغ درخت
- لَتِّه = تکه پارچه کهنه
- لاخ (مو) = تار (مو)
- لوخ = حصیر( نی هایی که در بافت نوعی پرده حصیری به کار میروند)
- خُردو = کوچک
- شِرشِره = دنباله کاغذی که برای بادبادک درست میکردند(شرشره کاغذ باد) و گهگاه از آن در تزئین جشنها نیز استفاده میشد.
- کچه سگ = توله سگ
- چینگ، چنگ = منقار(در عبارت بسیار توهین آمیز «بِبَند چینگته(چینگت را ببند)»، به معنی دهان نیز به کار برده میشود)
- لوش = لجن
- مورچه گازی = مورچه بیابونی
- ناشور = نشسته
- طاس = کاسه
- دِلِنگون = آویزون
- اُه یَره = آهای آقا!
- پِندِری = گمان می کنی
- همسِده = همسایه
- پوز = دهان
- خُسبیده = خوابیده
- کَق = میوه نارس
- وَخِه = برخیز،پاشو (بلندشو)
- زلفی = گیره در
- رازینه = راه پله
- ریجه = طناب ( طناف)
- مازولاق= فرفره ( فرفرک) وسیله ای مخروطی چوبی که با دست چرخانده میشود و روی زمین رها میشود
- قرت ( به کسر قاف )= شورت ( لباس زیر ) در قدیم به شلوارک هم گفته میشده
- پت( به فتح پ) = پشم . موی فرفری . موی زائد
- چوسی = دستمال کبوتر بازی
- جوز = گردو
- بزغله مار ( به ضم ب ) = بزمجه
- هم زلف ( به ضم ز) = باجناق
- کرت ( به کسر ک و فتح ر) = دفعه
- کلف زدن ( به کسر ک . به فتح ل) = گاز زدن
- قبرقه ( به کسر ق . به فتح ب ) = دنده ( دنده های پهلوی بدن انسان )
- گرده ( به ضم گ ) = پهلو
- ناردشور ( به کسر د ) = ناودان
- اخکوک ( به فتح ا ) = زردآلو نارس . زردآلو کال
- قوه ( به ضم ق ) = باتری
- شور دِدَن (شله ها ر شور بده) = هم زدن (شله ها را هم بزن)
- شور دِدَن (مسئله یا یک مشاجره) = جلوی حل شدن مسئله را گرفتن، آتش بیار معرکه شدن - مثال: حالا تو هَم هِی شورِش بده
- غُطِّه خوردن = آب تنی کردن(نه الزاماً شنا کردن)
- بِــکَّــن (یره بِــکَّــن دِگِه) = بیش از این سر به سر من نگذار، بیخیال شو، اعصاب مرا خرد نکن، مرا رها کن
- ناسور =زدگی، دوپهن شدن،زخمی شدن، بر اثر ضربه پوست کن شدن، (در مورد فلزات نیز کاربرد زیادی دارد)
- چُل = آلت جنسی پسر بچه ها(دول یا دودول)
- بزِش = بهش (در گویش قدیمی مشهدی حرف "ز" بین "به" و "ضمیر" قرار میگرفته است مانند بزت= به تو یا بزم= به من، مثال کاربردی آن عبارت است از "بزٍت مُگُم بزٍش بٍگی بزٍت مٍگه بزٍم بگی" یعنی بهت میگم بهش بگی بهت میگه بهم بگی
- یَقَنی = یقه سفیدی که در مدارس ابتدائی قدیم روی یقه کت دوخته میشد وجزء لباس فرم مدارس بود.
- آق میرزا= شوهر خواهر
- چُرنه = لوله خروجی قوری و کتری
- لانکا = وسیله بازی ایکه از یک تکه سرب ویک تکه چرم دارای پشم های نسبتاً بلند ساخته و باآن (مانند توپ) انواع بازی با پا را انجام میدادند خود بازی نیز بهمین نام یعنی "لانکا" نامیده میشد
- بیساژ = یک حالت از بازی با لانکا که آنرا با بغل پا بطور مکرر(مانند روپائی ولی با بغل پا) انجام میدادند بطوریکه پائی که با لانکا بازی میکرد نباید با زمین برخورد میکرد.
- دادو = نوزاد
شعر مشهدی[ویرایش]
شعر زیر، اثری است ماندگار از استاد عماد خراسانی که به لهجه مشهدی سروده شده است[۴]:
یَرِه گِه کارِ مو و تو دِرِه بالا میگیره | ذره ذره دِرِه عشقت تو دِلُم جا میگیره | |
روز اول به خودُم گُفتُم ایَم مثل بَقی | حالا کم کم میبینُم کار دِرِه بالا میگیره | |
چَن شَبه واز مثِ چل سال پیش اَزی مرغ دِلُم | تو زمستون بَهَنِهٔ سِبزه و صحرا میگیره | |
چَن شَبه واز مودوزُم چشمامه تا صُبحه به چُخت | یا به یک سَم بیخودی مات مِمِنِه و را میگیره | |
تا سحر جُل مِزِنُم خواب به سُراغُم نیمیه | هی دِلُم مثل بِچه بَهَنِه بی جا میگیره | |
مُگُمِش هرچی که مرگت چیه کوفتی! نِمِگه | عوضش نق مِزِنِه و ذکر خدایا میگیره | |
پیری و معرکه گیری که مِگَن کار مُویه | دِرِه کم کم ای کتاب صفحه پِنجاه میگیره | |
اوکه عاشق شده پنهون مُکُنِه مثل اویِه | که سِوار شتر و پشتشِه دولا میگیره | |
کوتا کِردَن دامنارِ تا بیخِ رون، مشتی عماد! | دیگه مجنون توی خواب دامن لیلا میگیره |
این شعر با صدای استاد محمدرضا شجریان، با عنوان عشق پیری و در دستگاه سه گاه (در گوشه های : زابل ، مویه ، مخالف ) خوانده و منتشر شدهاست.
استیکر های مشهدی[ویرایش]
با استفاده از استیکرهای مشهدی سعی شده این گویش زیبای خراسانی در میان مردم و شبکه های اجتماعی رواج پیدا کند. [۵]
پیوند به بیرون[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ «از پتانسیلهای این لهجه غافلیم نگاهی به ظرفیتهای پنهان لهجه مشهدی» (فارسی). وبگاه روزنامهی شهرآرا. بازبینیشده در ۲۴ دی ۱۳۹۱.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ «افول لهجه مشهدی گریز مردمانی گونهگون از گذشتهای همگون» (فارسی). وبگاه روزنامهی شهرآرا. بازبینیشده در ۲۴ دی ۱۳۹۱.
- ↑ «مو مُخوام به لهجهیِ شهرُم حرف بِزِنُم؛آی مشَدییا! ماها«من» نیستِم«مویِم»... مو...» (فارسی). وبگاه روزنامهی شهرآرا. بازبینیشده در ۲۴ دی ۱۳۹۱.
- ↑ «شعری به لهجه مشهدی» (فارسی). وبگاه تبیان. بازبینیشده در ۲۴ دی ۱۳۹۱.
- ↑ «استیکرهای مشهدی برای تلگرام و شبکه های اجتماعی». وبگاه مشهد من = فارسی، ۲۸ خرداد ۱۳۹۴.
.
|