زبان ترکی آذربایجانی

این مقاله دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی است. برای زبان آذری، زبان آذری را ببینید.

ترکی آذربایجانی
آذری، ترکی آذری
Azərbaycan dili (خط لاتین) تورکجه (خط فارسی-عربی)
بیان	azærbajdʒan dili
بومی برای	ایران، آذربایجان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، روسیه، افغانستان، عراق، ترکمنستان، سوریه
قومیت	آذربایجانی
بومی سخن‌رانان	۲۴ - ۳۵ میلیون  (بدون تاریخ)
خانواده‌های زبانی	ترکی اوغوز اوغوز غربی ترکی آذربایجانی
سامانه نوشتاری	لاتین و سریلیک در جمهوری آذربایجان و روسیه، فارسی-عربی در ایران.
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	جمهوری آذربایجان روسیه - یکی از زبان‌های رسمی داغستان.
کدهای زبان
ایزو ۶۳۹-۱	az
ایزو ۶۳۹-۲	aze
ایزو ۶۳۹-۳	aze – inclusive code Individual codes: azj – آذربایجانی شمالی azb – آذربایجانی جنوبی
زبان‌شناسی	بخشی از 44-AAB-a

بخشی از مقاله‌های مرتبط با مردم آذری
فرهنگ
معماری • هنر • آشپزی رقص • لباس • فولکوریک • ادبیات زبان • موسیقی • تئاتر • سینما • دین
بر حسب مناطق زندگی
ایران • جمهوری آذربایجان • گرجستان ترکمنستان • آمریکا • روسیه (داغستان) ترکیه • فرانسه • ارمنستان • بریتانیا بلاروس • قزاقستان • قرقیزستان • ازبکستان کانادا • آلمان • اوکراین • خارج از کشور
آزارها
وقایع مارس • ژانویه سیاه کشتار خوجالی • اخراج از ارمنستان جیلوها • حمله به آذربایجان
درگاه آذربایجان

زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان تورکجه‌سی و با خط لاتین شده Azərbaycan Türkcəsi) زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که توسط مردمان آذری در قفقاز و خاورمیانه با دو گویش در آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانی‌نشین ایران و جمهوری آذربایجان تکلم می‌شود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی لغات و تفاوت در چند مورد گرامر ابتدایی می‌باشد. این زبان در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان‌های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبانهای ترکی است و به ترکی استانبولی و ترکمنی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان و داغستان رایج است. زبان ترکی آذربایجانی از زبان فارسی و عربی در واژگان، سامانه آوایی و گرامر تحت تاثیر قرار گرفته است.

این زبان در زبان‌ها و موقعیت‌های مختلف به نام‌های مختلفی نامیده می‌شود، ازجمله: ترکی، تورکی، تورکو، تورکجه، آذربایجانی، ترکی آذربایجانی، آذری و ترکی آذری.

گروه‌بندی زبانی

ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اکثر مناطق آذری‌نشین ایران از جمله آذربایجان است.

سایر زیرشاخه‌های مختلف زبان ترکی موجود در ایران عبارتند از:

• - ترکی قشقائی
• - ترکمنی
• - ترکی خلجی
• - ترکی خراسانی
• - ترکی شاهسونی
• - ترکی سنقری
• - ترکی افشاری

زبان ترکی آذربایجانی به صورت دوطرفه، توسط ترکمن‌ها و ترک‌ها (شامل ترکی استانبولی و لهجه‌های گفتاری نظیر زبان ترکی قبرسی، ترکمن‌های عراق و قشقایی) قابل فهم است.

شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. بنیان این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمین است.

منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.

کتابچهٔ سازمان سیا ، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده‌است . تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامهٔ بین‌المللی زبانشناسی نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷،۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد می‌کند که به تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین‌های دیگر مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری را ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده است.

همچنین سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است.

خط زبان ترکی آذربایجانی

تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به قرن چهاردهم میلادی باز می‌گردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی یا فارسی برای نگارش استفاده می‌شود و در کشور آذربایجان مانند ترکیه از خط لاتین استفاده می‌شود.

جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی

عربی	لاتین	سیریلیک	لاتین کنونی
آ ا	A a	А а	A a
ب	B b	Б б	B b
ج	C c	Ҹ ҹ	C c
چ	Ç ç	Ч ч	Ç ç
د	D d	Д д	D d
ائ‍ ئ‍ ‍ ئ	E e	Е е	E e
اَ ه ‍ه	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ف	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
غ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ح، ه	H h	Һ һ	H h
خ	X x	Х х	X x
ای‍̂ ی‍̂ ی̂	Ь ь	Ы ы	I ı
ای‍ ی‍ ی	I i	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ک	K k	К к	K k
ق	Q q	Г г	Q q
ل	L l	Л л	L l
م	M m	М м	M m
ن	N n	Н н	N n
اوْ وْ	O o	О о	O o
اؤ ؤ	Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ر	R r	Р р	R r
س، ث، ص	S s	С с	S s
ش	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ت، ط	T t	Т т	T t
اۇ ۇ	U u	У у	U u
اۆ ۆ	Y y	Ү ү	Ü ü
و	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ز، ذ، ض، ظ	Z z	З з	Z z

تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروههای دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد. صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می‌دهد و از آنجایی که چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تالیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.

تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری آتاترک اصلاح خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.

تغییر به الفبای سیریلیک (۱۹۳۹)

کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱ - ۱۹۳۹)

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگزین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملتها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که از اتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبانهای غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.

تغییر دوباره به الفبای لاتین (۱۹۹۱)

در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان الفبای لاتین دوباره رسمی شد و الفبای سیریلیک کنار گذاشته شد.آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q، ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، اویغوری (بخشا) و تاتاری.

واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی

دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U،A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü،E,Ə، İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار می‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبانها هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی بشمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.

افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن (متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).

دیگر ویژگیهای زبان‌شناختی

• زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی التصاقی است. منظور از زبان التصاقی یا پس‌وندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار می‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر می‌کند. مثال: گل (بیا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).
• در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاق (گوش)، قولاق‌لاماق (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه، گوش گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمه‌ک (زیبا کردن)، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یا عینک‌فروشی).
• افعال در زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد می‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).
• برخلاف زبانهای هندواروپایی که با افزودن یک پیشوند به ریشه فعل، فعل جدید با معنی جدید ساخته می شود، در زبان ترکی امکان ساختن افعال جدید از یک فعل وجود ندارد. ساخت فعل جدید از یک فعل محدود به ساختن فعل سببی است. مثلا در زبان فارسی افعال بردن، آوردن، فرآوردن، دربردن، درآوردن همگی از ریشه بردن/وردن و با پیشوند های "آ"، "در"، "فر" و یا ترکیبی از این پیشوند ها (در+آ و فر+آ) ساخته شده است درحالی‌که در زبان ترکی برای هر یک از این فعل ها ریشه جداگانه ای وجود دارد (بردن:آپارماخ، آوردن:گترماخ، درآوردن:چخاردماخ)و امکان ساختن یک فعل از دیگری وجود ندارد.

تأثیرات زبان فارسی بر ترکی

تأثیرات نحوی

جمله‌های مرکب در ترکی تحت تأثیر زبان فارسی تغییر بنیادینی کرده است. خیلی از حروف ربط در زبان ترکی از پارسی وام گرفته شده است : ve(و)، ya (یا)، ägär(اگر)، čünki(چونکه), gah . . . gah(گه گاه)، häm(هم، نیز)، hämčinin(همچنین)، häṛčänd(هرچند)، härgah(هرگاه)، nä . . . nä(نه ..نه/neither)، näinki(نه اینکه)، yainki(یعنی که)، yaxud(یا)، zira(زیرا)، bälkä(بلکه)، hämišä(همیشه)، mägär(مگر).

بیشتر این حروف ربط با توجه ساختار متفاوت ترکی، در ترکی وجود ندارند و برخی هم وجود دارند اما بصورت مستقل نمی‌توانند بکار روند و تنها در جمله یا عبارت مرکب به انتهای فعل یا اسم می‌چسبند. به عنوان مثال در ترکی نمی‌توانید بگویید اگر الف و ب (if a and b) چرا که حرف ربط "و" وجود ندارد و همچنین معادل حرف ربط "اگر" در ترکی (سه) فقط به انتهای فعل می‌چسبد. به همین دلایل زبان ترکی عثمانی، ازبکی، ترکی آذری تحت تأثیر زبان فارسی تغییرات بنیادینی کرده است؛ مانند نمونه‌های زیر:

• حرف ربط که (که بصورت کی در ترکی به کار می‌رود):
  • ترکی با حرف ربط فارسی: بیلیرسن کی، حسن هاردا ایشلیر؟
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسنین هاردا ایشلدیگینی بیلیرسن می؟
  • ترجمه: میدانی[که] حسن کجا کار می‌کند؟
  • ترکی با حرف ربط فارسی: بو دولمانی کی گؤرورسن، منیم ننه م پیشیریب.
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: گؤردوگون دولمانی منیم ننه م پیشیریب.
  • ترجمه: این دلمه‌ای را که می‌بینی، مادر من پخته است.
• حرف ربط چونکه(که بصورت چونکی در ترکی بکار می‌رود):
  • ترکی با حرف ربط فارسی: هئچ ذات دئمه دی چونکی بیلیردی هئچ کس اونا اینانمایاجاق.
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: هئچ کسین اونا اینانمایاجاغینی بیلدیگی اوچون هئچ نه دئمه دی.
  • ترجمه: چیزی نگفت چونکه می‌دانست کسی او را باور نخواهد کرد.
• حرف ربط اگر:
  • ترکی با حرف ربط فارسی: اگر حسن بیله، گئدرم
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسن بیلسه، گئدرم
  • ترجمه: اگر حسن بداند، می‌روم
• حرف ربط و:
  • ترکی با حرف ربط فارسی: من حسن و حسینه تانیرام
  • ترجمه: من حسن و حسین را می‌شناسم.

تاثیرات صرفی

• پسوند های زیادی از فارسی در زبان ترکی هست مانند -باز، -دان، -دار، -ی، -کار، -کش، -پرست، -ستان، خانه و ...
• پیشوندهایی مانند بی-، به- و نه- هنوز در واژه سازی زبان ترکی استفاده می شوند. اگرچه در زبان ترکی عثمانی به کرات استفاده می شده اما اخیرا استفاده از عناصر فارسی را محدود و ممنوع کرده اند.
• بسیاری از گویش های ترکی از تر و ترین پارسی برای ساختن صفت همسنجشی استفاده می کنند.

تاثیرات واژگانی

زبان ترکی آذربایجانی دارای شمار بسیار زیادی عناصر وامواژه پارسی است.

• واژگانی: asan(آسان)، bar(بار، میوه)، javan(جوان)، girdä( گرد)، kar(کر، ناشنوا)، köhnä(کهنه)، küčä(کوچه)، mis(مس)، payïz(پاییز)، šänbä(شنبه), turš(ترش)، dost(دوست)، ruzi(روزی)، بایرام(پدرام) و...
• اصطلاحات : xahiš ediräm (خواهش می کنم)، güzäšt elä (گذشت کن)، xudahafiz (خداحافظ)، ...
• گرته برداری : xoš gäl (خوش آمد).
• ضمایر : här (هر)، här käs (هر کس)، heč (هیچ)، hämin (همین)و ...

ادبیات ترکی آذربایجانی

نوشتار اصلی: ادبیات آذربایجانی

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی آذربایجانی

یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب، قمری دربندی(۱۸۱۹ - ۱۸۹۱میلادی)

کتاب المقتل به نثر نگاشته شده‌است

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذربایجانی سروده‌بود. غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.

در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود. در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی می‌کردند؛ که نخستین آثار ترکی آذربایجانی را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛ دیوان اشعار وی از بزرگترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به شمار می‌رود. آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت عمادالدین نسیمی یکی از برجسته‌ترین اساتید دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده‌است. وی به زبان فارسی و عربی نیز آثاری داشته‌است. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمی‌ترین داستانهای اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب در آمده‌است. این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزشهای اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد.

شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های ترکی آذربایجانی، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قرن ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.قوسی تبریزی از شاعران مشهور آذربایجانی‌زبان دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده‌است و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.

ادبیات شفاهی آذربایجان

نوشتار اصلی: ادبیات شفاهی مردم آذربایجان

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذربایجانی، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود. ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیان دارد. آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن می‌گویند.

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل: بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. برای نمونه به این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:

اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱) اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶) اییرمی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸) اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵) یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳)

دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹) یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰) بئش یوز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰) سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳) مین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)

سه هشتم=سککیزده اوچ یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم) اوچ، اوسته گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳) هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز دو ممیز بیست وپنج صدم (۲۵/۲)=ایکی تام، یوزده اییرمی بئش

دهها = اونلار، اونلارجا صدها = یوزلر، یوزلرجه هزارها = مین‌لر، مین لرجه میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد؛ و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است. این استثنا در مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.

• شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
• شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.

نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

فارسی	ترکی آذربایجانی	Azərbaycan Türkcəsi	فارسی	ترکی آذربایجانی	Azərbaycan Türkcəsi	فارسی	ترکی آذربایجانی	Azərbaycan Türkcəsi
یک	بیر	Bir	یکم	بیراینجی	Birinci	یکمین	بیراینجی‌سی	Birincisi
دو	ایکی	İki	دوم	ایکی‌اینجی	İkinci	دومین	ایکی‌اینجی‌سی	İkincisi
سه	اوچ	Üç	سوم	اوچ‌اونجو	Üçüncü	سومین	اوچ‌اونجوسو	Üçüncüsü
چهار	دؤرد	Dörd	چهارم	دؤرداونجو	Dördüncü	چهارمین	دؤرداونجوسو	Dördüncüsü
پنج	بئش	Beş	پنجم	بئش‌اینجی	Beşinci	پنجمین	بئش‌اینجی‌سی	Beşincisi
شش	آلتی	Altı	ششم	آلتی‌اینجی	Altıncı	ششمین	آلتی‌اینجی‌سی	Altıncısı
هفت	یئددی	Yeddi	هفتم	یئددی‌اینجی	Yeddinci	هفتمین	یئددی‌اینجی‌سی	Yeddincisi
هشت	سککیز	Səkkiz	هشتم	سککیزاینجی	Səkkizinci	هشتمین	سککیزاینجی‌سی	Səkkizincisi
نه	دوققوز	Doqquz	نهم	دوققوزاونجو	Doqquzuncu	نهمین	دوققوزاونجوسو	Doqquzuncusu
ده	اون	On	دهم	اون‌اونجو	Onuncu	دهمین	اون‌اونجوسو	Onuncusu
بیست	اییرمی	İyirmi	بیستم	اییرمی‌اینجی	İyirminci	بیستمین	اییرمی‌اینجی‌سی	İyirmincisi
سی	اوتوز	Otuz	سی‌ام	اوتوزاونجو	Otuzuncu	سی‌امین	اوتوزاونجوسو	Otuzuncusu
چهل	قیرخ	Qırx	چهلم	قیرخ‌اینجی	Qırxıncı	چهلمین	قیرخ‌اینجی‌سی	Qırxıncısı
پنجاه	اللی	Əlli	پنجاهم	اللی‌اینجی	Əllinci	پنجاهمین	اللی‌اینجی‌سی	Əllincisi
شصت	آلتمیش	Altmış	شصتم	آلتمیش‌اینجی	Altmışıncı	شصتمین	آلتمیش‌اینجی‌سی	Altmışıncısı
هفتاد	یئتمیش	Yetmiş	هفتادم	یئتمیش‌اینجی	Yetmişinci	هفتادمین	یئتمیش‌اینجی‌سی	Yetmişincisi
هشتاد	سکسن	Səksən	هشتادم	سکسن‌اینجی	Səksəninci	هشتادمین	سکسن‌اینجی‌سی	Səksənincisi
نود	دوخسان	Doxsan	نودم	دوخسان‌اینجی	Doxsanıncı	نودمین	دوخسان‌اینجی‌سی	Doxsanıncısı
صد	یوز	Yüz	صدم	یوزاونجو	Yüzüncü	صدمین	یوزونجوسو	Yüzüncüsü
سیصد	اوچ یوز	Üç yüz	سیصدم	اوچ یوزاونجو	Üç yüzüncü	سیصدمین	اوچ یوزاونجوسو	Üç yüzüncüsü
هزار	مین	Min	هزارم	مین‌اینجی	Mininci	هزارمین	مین‌اینجی‌سی	Minincisi

صفت در ترکی آذربایجانی

صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

• صفت اشاره: اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
• صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیرقابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر (یک) ...
• صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و درباره آن سؤال می‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
• صفت مطلق: به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند: قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
• صفت برتر: این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه «داها» (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند «دان» به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند «راق» به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
• صفت برترین: ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف «ان» (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)

جستارهای وابسته

• ادبیات ترکی
• زبان‌های ترکی
• حیدر بابایه سلام
• الفبای زبان ترکی
• ویکی‌پدیای آذربایجانی
• پسوندهای اسم‌ساز در ترکی آذربایجانی

منابع

• نظری به تاریخ آذربایجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج ۱، تهران ۱۳۳۹، ص ۱۵۲
• تاریخچه تحول در خط آذربایجانی
• الفبا در دیگ جوشان سیاست
• The Cambridge Encyclopedia of Language, David Crystal,Cambridge University Press, 1989
• Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000
• CIA Factbook

پیوند به بیرون

• درگاه ادبیات آذربایجان
• لغت‌نامهٔ آنلاین زبان‌های ترکی
• زبانهای با بیش از ۱۰ میلیون سخنور
• گزارش اثنولوگ برای زبان ترکی آذربایجانی
• مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی (به زبان فارسی)
• لغت‌نامهٔ آنلاین ترکی آذربایجانی به ترکی استانبولی و بالعکس
• لغت‌نامهٔ آنلاین انگلیسی، آلمانی، روسی، فرانسوی به ترکی آذربایجانی و بالعکس
• نرم‌افزار کامپیوتری منبع‌باز آزکانورت برای تبدیل دو طرفه خط لاتین و عربی زبان ترکی آذربایجانی
• اثرات زبان‌های ایرانی بر ترکی آذربایجانی. دانشنامه ایرانیکا.