راجی (گویش)

گویش راجی یا راژی یا رازی یا رایجی لهجه‌ای است که بقایای آن در منطقه تیمره از مناطق مرکزی ایران و در شهرهایی چون دلیجان، نیم‌ور، محلات، نراق، میمه ،جوشقان قالی، وزوان، زیادآباد، اذان و ونداده صحبت می‌شده و اکنون فقط در بعضی مناطق شهر دلیجان بقایای بعضی لغات آن برجای مانده‌است.

این گویش، لهجه مناطق وسیعی از سرزمین‌های ری، همدان، کاشان، اراک و چند منطقه دیگر بوده است. این گویش با با گویش‌های مردم دلیجان، زر، واران، گویش یهودیان کاشان، همدان، اصفهان، نایین، نطنز، کهک تفرش، آشتیان، خوانسار و ... همبستگی بسیار داشته است. در منابع ادبی مثل ریاض‌الشعرا (۱۱۶۱ هجری قمری) و آتشکده آذر (۱۱۹۳ ه ق) از این گویش نام برده شده است.

در کتاب تاریخ کاشان تصریح شده که منظور از زبان رایجی، ظاهراً لهجه محلی است. در این کتاب گفته شده که در بعضی از دهات و قرا کاشان به لهجه مخصوصی تکلم می‌شود از جمله در آران و نطنز و کریستن سن مستشرق دانمارکی قسمتی از لهجه‌های کاشان را مورد مطالعه قرار داده و کتابی در باب آن نوشته است. در همین کتاب تاریخ کاشان نیز بعضی اصطلاحات محلی علی الخصوص اصطلاحات زراعتی بکار رفته است و نویسنده برای استفاده اهل تحقیق آنها را در فهرستی در پایان کتاب جمع‌آوری نموده است. اصطلاح زبان راجی را آقای سید محمدعلی جمال زاده از اهل دلیجان شنیده‌اند و در مقاله زبان راجی یا راژی مندرج در نشریه دانشکده ادبیات تبریز (۹: ۲۱۷–۲۱۸) از آن سخن داشته‌اند و ممکن است این دو رایجی و راجی یکی باشد.

در سلسله تحقیقات زبان‌شناسی جدید، گویش راجی برای نخستین بار در سال ۱۸۸۰ میلادی به وسیله پروفسور ژوکوفسکی (Zukovskiy) و سپس در سال ۱۹۰۷ توسط اسکار مان (Oskar Mann) مورد توجه و یررسی قرار گرفت. اسکارمان گویش راجی و نیز گویش‌های مرکزی ایران را دنباله زبان مادی دانسته و واژه راجی را برگرفته از نام پایتخت ماد باستان تصور کرده است. آرتور کریستسن سن نیز به برابری سرزمین‌های گویش‌های مرکزی با کشور ماد باستان اشاره کرده است. گویش راجی دارای گونه‌های مختلف است.

پیشینه

این گویش از گویش‌های مرکزی ایران از دسته شمال غربی است و در حال حاضر تعداد زیادی از ساکنین شهر دلیجان، بدان سخن می‌گویند. واژه‌های زبان راجی در میان زبان‌های ایرانی با گویش‌های زبان فارسی خویشاوند آشکار نیز دارد. این خویشاوندان در زبان فارسی و همهٔ گویش‌های فارسی با اندکی دگرگونی در آواها فراوان هستند. زبان‌های ارمنی یا بلوچی و گیلکی و نیشابوری از نزدیک‌ترین زبان‌ها به راجی هستند.

نزدیک‌ترین زبان به زبان راجی، سمنانی است.

این گویش مانند دیگر گویشهای مرکزی مورد مطالعه و توجه خاصی قرار نگرفته‌است و در این در حالیست که جنبه‌های مختلف آن چون ساخت واژه، ساخت نحوی و نظام آوایی آن دارای ویژگی‌های منحصر به فرد و قابل مطالعه‌ای است.

راجی در همدان

به ادعای برخی، گویش راجی همان گویش رازی است که در مناطقی همچون ری و همدان رواج داشته و حتی اشعاری باباطاهر عریان را به این گویش منسوب می‌کنند. به اعتقاد این عده از محققین، گویش مردم همدان و زبان کلیمیان همدان زبان «فهلوی» بوده‌است. آنها در این زبان هنگام تلفظ واژه‌ها یا کلمات به آنها کسره می‌داده‌اند و کلیمیان به این گویش، زبان راجی می‌گفته‌اند. پیدایش این زبان در زمان مغول‌ها بوده‌است.

نمونه‌ها

• از فرالاوی شاعر هم‌زمان رودکی شعری بازمانده‌است که در این شعر کلمه دخش که به زبان راجی دشت معنا می‌دهد، به کار رفته‌است.

من عاملم و معاملی تو

این کار مرا با تو بود دخش

• در این زبان کلمه دلیجان به صورت دلیگون تلفظ می‌گردد.

منابع

• گویش محلی اراک و استان مرکزی
• واژه نامه راجی
• واژه نامه راجی نوشته حسین صفری

برای مطالعه

• [۱]ابوالحسن آقاربیع. گویش راجی هنجن. چاپ نوبت ۱. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳. ۲۰۶. شابک ‎۶-۱۷-۷۵۳۱-۹۶۴.