باذل مشهدی

میرزامحمد رفیع معروف به رفیع خان و متخلص به باذل، از امرا و پارسی‌گویان شبه قاره هند در قرون یازدهم و دوازدهم بود.

او خود را از احفاد خواجه شمس‌الدین محمد صاحب دیوان جوینی می‌دانست. پدرش میرزا محمود مشهدی به روزگار شاهجهان از مشهد به هندوستان رفت و در حکومت شاهجهان به مقاماتی دست یافت. محله‌های محمود پورهدر شهرهای اورنگ آباد و برهانپور به نام اوست و قبرش نیز در محمود پوره برهانپور واقع است. عموی باذل، میرزا محمد طاهر ملقب به وزیرخان (متوفی ۱۰۸۳)، نیز در همان عهد به هند رفت و در ایام شاهزادگی اورنگ زیب عالمگیر مقرّبِ او بوده‌است. بعداً عالمگیر او را به ترتیب به صوبه‌داری برهانپور و اکبرآباد و مالوه منصوب کرد. عموی دیگر باذل، میرزا جعفر سروقد، در مشهد مدرسه داشت؛ اما سه پسر او، نورالدین محمدخان (متوفی ۱۱۲۶) و فخرالدین محمدخان (متوفی ۱۱۳۹) و کفایت خان، به هند رفتند و به خدمات دیوانی پرداختند.

باذل در شاهجهان آباد (دهلی کنونی) زاده شد. نخست نزد شاهزاده معزالدین، فرزند عالمگیر، به شغل دیوانی پرداخت. سپس از سوی عالمگیر، حاکم بانْس بَریلی و بعد مأمور حراست قلعه گوالیار شد، اما پس از وفات عالمگیر (۱۱۱۸) از خدمت عزل شده و در دهلی عزلت اختیار کرد و در ۱۱۲۳ در همانجا درگذشت. او مردی بود متصف با فضایل اخلاقی که به برآوردن نیاز مردم اهتمام داشت. شهرتش بیشتر به سبب شاعری و سرودن حمله حیدری است.

باذل با ناصر علی سرهندی (متوفی ۱۱۰۸)، شاعر نامدار آن روزگار، مصاحبت داشت. اما سرهندی او را در مجلس خود استهزا کرد. سراج الدین علی خان آرزو شاهجهان آبادی (۱۰۹۹ـ۱۱۶۹) نیز در هفده سالگی در گوالیار با او ملاقات کرده‌است. باذل غزل و مثنوی می‌سرود و غزلهایش در تذکره‌هایی که شرح حال او را آورده‌اند نقل شده‌است.

آثار

• انشای باذل، نمونة نثر فارسی اوست که میرعلیرضا حسینی سبزواری و جعفر سیّاح در بیاض مشترک خود (تألیف ۱۰۸۷ـ۱۰۸۹ در برهانپور) آورده‌اند. نسخة خطّی این بیاض در موزه ملی پاکستان، کراچی به شمارة ۲۶۶ـ۱۹۶۳، N. M. موجود است
• اعتقادیه، منظومه‌ای در پانزده بند در حمد خدا و نعت رسول اکرم، صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، که درآن بیاض (ص ۴۹۳ ـ ۴۹۸) نقل شده‌است
• دیوان باذل که به گفتة ایمان (متوفی ۱۲۲۶) پر از اشعار دلپذیر بوده‌است (ص ۱۱۰). آنچه در فهرس المخطوطات الفارسیه، (ج ۲، ص ۷۲)، به عنوان کلیات باذل مشهدی آمده‌است، با کلیات میرزامحمد رفیع سودای شاهجهان آبادی (۱۱۲۵ـ۱۱۹۵) مطابقت دارد (رجوع کنید به سودای شاهجهان آبادی، ج ۲، ص ۳).
• حمله حیدری، معروفترین اثر او، حماسه‌ای دینی است در سیره محمد و خلفای راشدین تا پایان خلافت عثمان بن عفان که به تقلید شاهنامه فردوسی به بحر متقارب سروده شده‌است. این اثر، روایت منظوم معارج النبوة فی مدارج الفتوة تألیف معین الدین فراهی در ۹۰۷ است و مفاد بسیاری از احادیث نبوی در آن مندرج است. تعداد ابیات آن را از ۲۸٬۰۰۰ تا ۹۰٬۰۰۰ ذکر کرده‌اند؛ اما قولِ صاحبِ کلمات الشعرا، که آن را در حدود ۴۰٬۰۰۰ می‌داند، مقبول‌تر است زیرا این تذکره در زمان حیات باذل (ح ۱۱۱۵)، تألیف شده‌است و تا آن زمان هنوز تکمله‌ای برای حمله حیدری سروده نشده بود. تاریخ دقیق آغاز و اتمام سرودن این منظومه مشخص نیست. اته (ج ۱، ش ۹۰۰)، به استناد قول ویلهلم پرچ (فهرست برلین، ص ۵۳۴) می‌نویسد که باذل پنجاه سال به سرودن آن مشغول بوده و کار او در ۱۱۱۹ به پایان رسیده‌است. اما باید در نظر داشت که پیش از آن، مؤلف کتاب کلمات الشعرا به این مثنوی هم طوری اشاره کرده که گویی تا آن زمان به اتمام رسیده بوده‌است (سرخوش، ص ۱۰ ـ ۱۱). وقتی که آرزو شاهجهان آبادی در حدود ۱۱۱۶ باذل را در گوالیار دید، او مشغول سرودن این مثنوی بود (مجمع النفائس). این مثنوی در قلمرو زبان فارسی، بویژه در جامعه شیعیان، بسیار شایع بوده و در امام باره (حسینیه) های هندوستان به عنوان کتاب روضه خوانده می‌شده‌است (صبا، ص ۳۲۴، ذیل ترجمة میرزاآقاجان زائر لکهنوی که از احفاد باذل و در زمرة کتابخوانان و روضه خوانان لکهنو بود و حملة حیدری را خوب می‌خواند). کثرت نسخ خطّی آن در کتابخانه‌های جهان نیز مؤید رواج آن است. حملة حیدری سه بار در هندوستان و یک بار در ایران چاپ شده‌است. علی ابراهیم خان خلیل (متوفی ۱۲۰۸) در خلاصة الکلام، که تذکرة مثنویات است، گزیدة آن را آورده‌است. دو مثنوی دیگر نیز با همین عنوان و در همین موضوع، یکی سرودة ملاّ بمان علی راجی کرمانی (متوفی ۱۲۳۷ـ۱۲۴۱) و دیگری ازگل احمد، چاپ شده‌است (مشار، ج ۲، ص ۱۸۲۱ـ۱۸۲۲).

چون منظومة باذل ناتمام مانده بود، پس از او شاعران دیگر به تکمیل آن پرداختند و وقایع عهد خلافت و جنگهای علی را سرودند و بر آن افزودند. از این گونه افزوده‌ها و نظیره‌ها مثنوی‌هایی در دست است:

• از سید ابوطالب فندرسکی اصفهانی، معاصر شاه سلیمان صفوی، زنده در ۱۱۲۴، در ۵٬۰۰۰ بیت، دربارة احوال علی، و وقایع جنگهای جمل و صفین و نهروان تا واقعة کشته‌شدن علی؛
• از میرزا ارجمند متخلص به آزاد، و جنون کشمیری (متوفی ۱۱۳۴)، فرزند عبدالغنی بیگ قبول، که به خواهش پسر عموی باذل به تألیف آن پرداخته و آن را در ۱۱۳۱ به پایان رسانیده‌است. همین تکمله بخطا به محمد صادق آزاد و غلام علی آزاد بیلگرامی نیز منسوب شده‌است (ریو، ج ۲، ص ۷۱۹؛ استوری، ج ۲، ص ۸۴۳)؛
• از شاعری به نام نجف که تکملة ابوطالب فندرسکی را به دست آورده و در ۱۱۳۵ به منظور پیوستن این دو منظومه به یکدیگر ابیاتی سروده و آنها را به صورت یک کتاب درآورده‌است؛
• حربة حیدری از شاعری به نام کرم، تألیف ۱۱۳۵ـ۱۱۵۰؛
• اعلام ماتم یا حملة حسینی از محمد محسن تتوی (تألیف ۱۱۳۶)؛
• صولت صفدری از محب علی خان حکمت (تألیف ۱۱۴۳)؛
• جذبة حیدری از عبدالعلی احسن بنگالی (تألیف ۱۱۴۴ـ۱۱۵۱) که بعداً شاعری به نام شاه کوثر، ابیاتی در تعریف آن سروده و آن را نیز به جذبة حیدری موسوم کرده‌است؛
• از سید پسند علی بلگرامی، (چاپ آگره، ۱۳۰۵)؛ ۹) محاربة غضنفری یا جذبة حیدری (چاپ مرادآباد، ۱۳۰۹).

ترجمه‌های اردو

• حرب حیدری از محمد نوروز حسن بلگرامی (پس از ۱۲۵۲)؛ از سید ذوالفقار علی صفا (متوفی ۱۲۶۰)؛
• هیبت حیدری، منظوم، از واجد علی اختر شاه اَوَده (۱۲۶۵)؛
• از سید ابرار حسین (متوفی ۱۳۰۰)؛
• ترجمة منظوم از میرمحمد حسن علی خان حسن سندی (متوفی ۱۳۲۴)؛
• حربة حیدری یا غزوة حیدری از حیدر میرزا (چاپ لکهنو)؛
• غزوات حیدری از سیدمحسن علی (چاپ لکهنو)؛
• غلبة حیدری؛
• محاربة صفدری؛
• ترجمة منظوم از محمد میرزابن تجلی علی‌شاه.

منابع

• سراج الدین علی بن حسام الدین آرزو، مجمع النفائس، نسخة خطی کتابخانة بانکی پور، ش ۲۴۴۵، میکروفیلم کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۴۷۷۴؛
• غلامعلی آزاد بلگرامی، سروآزاد، حیدرآباد دکن ۱۹۱۳، ص ۱ـ۱۴۲؛ آستان قدس رضوی. کتابخانة مرکزی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، چاپ احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۴۶ ش، ج ۷، بخش ۱، ص ۳۰۸ـ۳۳۵؛
• ابوطالب خان تبریزی، خلاصة الافکار، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش ۵۴۲، ۱۸ Add گ ۳۲ (به استناد ریو، ج ۲، ص ۷۰۴)؛
• چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمة یو. ا. برگل، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش، ج ۲، ص ۸۴۲ ـ ۸۴۸، ۹۵۳ـ۹۵۴؛
• محمدرحیم علیخان ایمان، تذکرة منتخب اللطایف، چاپ محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسن عابدی، تهران ۱۳۴۹ ش؛
• محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگزیب، چاپ ساجده س. علوی، لاهور ۱۹۷۹، ج ۲، ص ۷۵۸، ۷۶۷، فهرست اعلام، محمدبن رستم بدخشی، تاریخ محمدی، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش ۱۸۲۴، Or، گ ۲۴۶ (به استناد ریو، ج ۲، ص ۷۰۴)؛
• محمدعلی برهانپوری، مرآة الصفا، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش ۶۵۴۰ ـ ۶۵۳۹ Add، فصل ۱۴؛
• محمد بقاسهارن پوری، مرآة جهان نما، نسخة خطّی موزة بریتانیا، ش ۱۹۹۸. Or، گ ۳۲۴ (به استناد ریو، ج ۲، ص ۷۰۴)؛
• تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور ۱۹۷۲، ج ۵، ص ۱۴۶ـ۱۴۷؛
• علی ابراهیم خان خلیل، خلاصة الکلام، نسخة خطّی کتابخانة بادلیان، مجموعة الیوت، ش ۸۴؛
• همو، صحف ابراهیم، نسخة خطّی کتابخانة دانشگاه توبینگن، ش ۶۶۳؛
• نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۷۶؛
• میرعبدالرازق خوافی اورنگ آبادی، بهارستان سخن، چاپ میرعبدالوهاب بخاری، مدارس ۱۹۵۸؛
• همو، ماثرالامراء، کلکته ۱۸۸۸، ج ۳، ص ۹۳۶ـ۹۴۰؛
• بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو: تذکرة شعرای فارسی، چاپ شاه محمد عطاالرحمن عطا کاکوی، دفتر ثالث، پنته ۱۳۷۸/۱۹۵۸، ص ۵۶ ـ ۵۷؛
• اختر راهی، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام آباد ۱۴۰۶/۱۹۸۶، ص ۱۵۱،۳۶۴؛
• محمدافضل سرخوش، کلمات الشعرا، چاپ صادق علی دلاوری، لاهور ۱۹۴۲؛
• میرحسین دوست سنبهلی، تذکرة حسینی، لکهنو ۱۲۹۲/۱۸۷۵، ص ۷۲؛
• محمد رفیع سودای شاهجهان آبادی، کلیات سودا، چاپ محمد شمس الدین صدیقی، لاهور ۱۹۷۲؛
• محمد مظفر حسین صبا، روز روشن، تهران ۱۳۴۳ ش؛
• ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۶۳ ش، ج ۵، بخش ۱، ص ۵۸۹ـ۵۹۳؛
• همو، حماسه سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ ش، ص ۳۷۹ ـ ۳۸۳؛
• حسین عارف نقوی، «ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی»، دانش (اسلام آباد)، ش ۲۲ (تابستان ۱۳۶۹ ش)، ص ۸۹ ـ ۹۱؛
• حسین قلی خان عاشقی عظیم آبادی، نشتر عشق، چاپ اصغر جان فدا، دوشنبه ۱۹۸۱، ج ۱، ص ۲۴۳ ـ ۲۴۶؛
• احمد گلچین معانی، تذکرة پیمانه، مشهد ۱۳۵۹ ش، ص ۳۵ - ۳۶؛ محمد قدرت الله گوپاموی، نتایج الافکار،

بمبئی ۱۳۳۶ ش؛ ص ۱۱۱؛

• خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۱ ش، ج ۲، ص ۱۸۲۱ ـ ۱۸۲۲؛
• احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۴۰۸/۱۹۸۸، ج ۸، ص ۱۰۱۰، ۱۰۱۱، ۱۴۰۹-۱۴۱۰، ۱۰۵۵، ۱۴۸۹؛
• عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپی سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد ۱۴۰۶، ج ۱، ص ۸۷۵؛
• همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزة ملی پاکستان کراچی، اسلام آباد ۱۴۰۴/۱۹۸۴، ص ۱۲۷، ۵۴۳؛
• علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعرا، نسخة خطی موزه بریتانیا، ش ۱۶۷۲۹، گ ۸۴، نسخة عکسی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۳۷۲؛

Muhammad Ashraf، A concise descriptive catalogue of the persian manuscripts in the salar Jung museum and Library، Hyderabad (A.P) ۱۹۶۹، V; Hermann Ethe، Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office، Oxford، I، ۱۹۰۳، no. ۹۰۰، II، ۱۹۳۷، no. ۳۰۳۹; Charles Rieu، Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum، Oxford ۱۹۶۶، II، ۷۰۴-۷۰۵.