زبان تاتی ایران

تاتی
Tâti Zobun تاتی زبون
زبان بومی در:	استان‌های قزوین • البرز • تهران • اردبیل • گیلان • خراسان شمالی • روستای وفس • زنجان • آذربایجان شرقی
منطقه	شمال ایران
تعداد گویشوران	۴۰۰ هزار  (بدون تاریخ)
تبار:	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی شمال غربی تاتی
کدهای زبان
ایزو ۶۳۹-۳	-

زبان تاتی ایران (به تاتی: Tâti Zobun, تاتی زبون) یا تاتی جنوبی از دستهٔ زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی است. گویش‌های این زبان روزگاری از آذربایجان تا شمال خراسان گسترده بود ولی امروزه با ترک‌زبان و فارسی‌زبان شدن بخشی از شمال‌باختری ایران تنها جزیره‌هایی از گویش‌های تاتی در منطقه به جا مانده‌است. بزرگ‌ترین این جزیره‌ها در استان‌های روستای وفس، قزوین، البرز، تهران، اردبیل، گیلان، زنجان و خراسان شمالی یعنی شهرستان‌های زرندیه، تاکستان و بوئین‌زهرا و الموت، اشتهارد و طالقان، دماوند، شاهرود خلخال، رودبار، طارم، جاجرم و اسفراین و شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان دیده می‌شوند.
همچنین زبان تاتی در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ایران از استان آذربایجان شرقی نیز ثبت شده است. این زبان در روستای کرینگان ورزقان سخن گفته می‌شود.

زبان تاتی از آنجا که یکی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است با فارسی تفاوت دارد و به زبان تالشی نزدیک می‌باشد. تاتی، بسیاری از ویژگی‌های آوایی، واژگانی و صرف و نحوی کهن همچون تمایز جنس دستوری، ساخت ارگتیو، مادهٔ مجهول، گردش مصوت‌ها، حالت دوگانهٔ فاعلی و غیرفاعلی در اسم و ... را حفظ کرده است.

تاریخ

از پیشینهٔ زبان تاتی در دوره‌های میانه و باستان اطلاعات دقیق و کاملی در دست نیست. البته این دربارهٔ تمام زبان‌های ایرانی به جز فارسی صادق است. بی‌شک تاتی بازمانده زبان پارتی از دوره میانه است، اما تاتی و هیچ‌کدام از زبان‌های شمال غربی ادامه مستقیم زبان پارتی محسوب نمی‌شوند، بلکه تنها گویش‌هایی بازمانده از آنند. یعنی تاتی ادامه مستقیم گویشی خاص از زبان پارتی‌ست که بر کتیبه‌ای نگاشته نشده یا اگر شده به دست ما نرسیده تا بتوانیم ویژگی‌های زبان تاتی میانه را به طور دقیق مشخص کنیم. درواقع کتیبه‌ها و سنگ‌نبشته‌هایی که از زبان پارتی بر جای مانده رابطه عمیق زبان‌های شمال غربی با پارتی را روشن کرده و اثبات می‌کند که همه آنها از پارتی مشتق شده‌اند، اما ارتباط هیچکدامشان با پارتی به گونه‌ای نیست که بتوان یکی از آنها را بازمانده مستقیم این زبان دانست.
از اصلی‌ترین بازمانده‌های زبان مادی بی‌شک تاتی است. تاتی همچنین به دیگر زبان هم‌دوره مادی یعنی اوستایی شباهت‌های بسیاری دارد. دیاکونوف در این باره می‌گوید:

«در زمان حاضر تات‌ها و تالشان به زبان‌هایی سخن می‌گویند که خود بقایای زبان هند و اروپائی می‌باشد که در آغاز زبان ماد شرقی بوده است. امتیاز ویژه این زبان‌ها کهنگی و مهجوری ترکیب اصوات می‌باشد که با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مناسبت دارد.»

زبان تاتی بین قرن ۷ و ۸ میلادی با گذر از دوره میانه وارد دوره نو شد و تا امروز به حیات خود ادامه داده است. اما در طول این چهارده سده روز به روز از تعداد گویشوران آن کاسته شد. زبانی که تا قرن‌ها در گستره وسیعی از قفقاز و شمال‌غرب ایران رایج بود و به استناد شواهد عینی و پژوهش‌های انجام‌شده زمانی همه مردم آذربایجان و قزوین و زنجان و طارم را در بر می‌گرفت، با اشاعه و استیلای زبان ترکی آرام آرام جای خود را به این زبان داد تا اینکه امروز تنها بخش‌هایی از شمال و شمال‌باختری ایران تات‌زبان مانده‌اند. تا دوره صفوی مناطق بسیار بیشتری در شمال‌غرب ایران تات‌زبان بودند، اما در این دوره تاتی تحت‌تأثیر حوادث خاصی قرار گرفت. دشمنی سختی که بین ایرانیان و عثمانیان پدید آمده بود باعث شد تا عثمانی‌ها بارها به آذربایجان هجوم آورند و حتی چندین نوبت تبریز را تصرف کنند. از آنجایی که زبان سیاست و زبان رایج در دربار ترکی بود و با توجه به سابقه تاریخی‌ای که ترک‌ها در منطقه پیدا کرده بودند، بسیاری از لهجه‌های باقی‌مانده تاتی به ترکی تغییر نمود. بعد از این ترکی زبان شهرها و روستاهای بیشتری شد و همچنان به پیشروی خود ادامه داد.
این پیشروی تا قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی ادامه داشته‌است. در حوالی سال ۱۸۰۰ میلادی، در زمان حکومت دودمان ترک‌زبان قاجار، یعنی زمانی که ترکی به زبان اصلی آذربایجان بدل شده بود، ابوالقاسم نباتی یکی از مشهورترین شاعران آن زمان، زبان مردم زادگاهش اشتبین را تاتی نامیده و چند بیت هم به تاتی سروده‌است. او در یکی از ابیات ترکی‌اش می‌گوید: «خوش‌سلیقه هر یئری، خلقی سراسر مئهریبان/دیللری تاتی، ولی، شیرین زبان‌دیر اوشتیبین». یعنی: «همه جای اشتبین آراسته، مردمانش همه مهربان هستند/زبان تاتی دارند، اما، شیرین‌زبان هستند». برخی عنوان «تاتی» در مصرع دوم این شعر را نه نام یک زبان ایرانی، بلکه مرتبط با کلمه «تاتلی» در ترکی استانبولی می‌دانند؛ و برخی «تاتی» را نام دیگر زبان ترکی یا گویشی خاص از آن، مانند نام زبان تاتارها که تاتاری است می‌پندارند. اما از آنجایی که ابوالقاسم نباتی بیتی به زبان تاتی از خود به یادگار گذاشته و در بیت ترکی دیگری از نام «تاتی» به عنوان یک زبان در کنار زبان‌های ترکی، عربی و فارسی یاد می‌کند، روشن می‌شود که منظور او از «تاتی»، زبانی است که امروزه در بخش‌هایی از آذربایجان صحبت می‌شود و آن روزها در زادگاه نباتی یعنی اشتبین زنده بوده‌است، گرچه اکنون دیگر زنده نیست و اهالی اشتبین تنها به زبان ترکی سخن می‌گویند. بیت ترکی نباتی چنین است: «گه ترکی و گاهی عربی و گه فارسی/گه تاتی بوتچین آز و آمون سنکا قریان».
در نیمه نخست قرن ۲۰، در نامه‌ای که امیل بایر (استاد زبانشناسی دانشگاه زوریخ) به محمد شایسته (وزیر مختار ایران) نوشته، به استیلای زبان ترکی در مناطق تات‌زبان اشاره کرده است:

«زبان تاتی خلخال در جنوب شرقی آذربایجان قوی‌ترین تحمل‌ها را در مقابل نفوذ ترکی نشان داده است که علت آن این است که روابط اهالی این ناحیه بیشتر با اهالی نواحی کوه البرز (گیلان و تالش) است که زبان آرین را صحبت می‌کنند. لکن به طوری که دیده می‌شود در این ناحیه نیز یک قریه بعد از دیگری تحت نفوذ ترکی می‌رود. مثلاً اهالی خمیس (خمس) که در پنجاه سال قبل تاتی صحبت می‌کردند، امروز به واسطه رابطه‌ای که با اهالی هروآباد (خلخال) که اهالی آن ترکی صحبت می‌کنند، پیدا کرده است، عموماً ترکی حرف می‌زنند.»

ادبیات تاتی

دوران کلاسیک

تاریخ کهن‌ترین نمونه‌های شعر تاتی که به دست ما رسیده است،‌ به اواسط سده هفتم هجری قمری می‌رسد. به استناد اشعار موجود، ابوالمجید،‌ یا ابوالماجد رایگانی را باید سرسلسله تاتی سرایان به شمار آورد. او از اهالی پیرامون قزوین،‌ در سده هفتم ه.ق می‌زیسته و معاصر اباقاخان (۶۳۰-۶۸۰) بوده. در تاریخ گزیده ذیل نام او آمده است:‌ «رایگان دهی است از ولایات قزوین. [ابوالماجد] معاصر اباقاخان بود. ملک افتخارالدین قزوینی عمارتی می‌ساخت، ابوالماجد به دیدن او آمد. ملک گفت: در این عمارت چگونه‌ای؟». ابوالماجد رایگانی در پاسخ به افتخارالدین قزوینی دو بیت زیر را سرود که بیت نخست آن فارسی و بیت دوم آن تاتی است:

ای که گیتی پرست و تکیه ورزی		شاد و خرم به گیتی تکیه ورزی
کیه دس آوری ویمه بساجی		وسانش هشته و وسان بهرزی

از شاعری به نام جولاهه ابهری چند بیت تاتی به جا مانده است. جولاهه هم مانند ابوالماجد رایگانی در سده هفتم می‌زیسته‌است. در تاریخ گزیده ذیل نام او آمده است: «به زبان پهلوی اشعار نیکو فراوان دارد.» ولی از آن اشعار نیکو تنها همین قطعه به دست ما رسیده است:

کیله امرو کمندان تاو میدا		خون من وابرش هالاو میدا
سنبلانش ده ول واری همی کرد		نرگسانش چو شینان آو میدا
وائش ببرده به وا شامه اج سر		گونه آیش به سو در تاو میدا
چمن چین آذر آوی ده ای یار		ورنه جان منش او لاو میدا

• معنای شعر: دختر امروز کمند گیسوان را تاب می‌داد/با خون من بر ابروهایش وسمه می‌کشید - سنبل گیسویش گل همی بارید/نرگس از چشمان او طراوت می‌گرفت - معجرش را باد از سر ربوده‌بود/چهره‌اش به خورشید روشنی می‌داد - به شعله‌های من آبی بپاش ای یار/وگرنه جان مرا به کام خود خواهد گرفت

اشعار تاتی دیگری در سده‌های ۷ و ۸ ه.ق به شکل پراکنده باقی مانده است،‌ اما در سده نهم ه.ق شاعری به نام خلیفه صادق می‌زیسته که از احوال و زادگاه او آگاهی‌ای در دست نیست،‌ اما به زبان مادری خویش شعر می‌سروده که از آنها دو قطعه بر جای مانده‌است. یکی از آن دو قطعه چنین است:

زارجا!‌ اشته شامانر سحر نی		قهقهر زهر خندی ویشتر نی
همی نالی ته دور از چنگال باز		مگر چه دام صیادر خبر نی

• معنای شعر: دلیجه! شامگاهانت را سحر نیست/قهقه تو زهرخندی بیش نیست - به دور از چنگال باز نغمه سر داده‌ای/مگر از دام صیادت خبر نیست

دوران معاصر

برگی از دیوان اشعار تاتی جمال هزاری متعلق به اواخر قرن ۱۹ میلادی

اشعار پراکنده دیگری به زبان تاتی از دوره صفویان و پیش از آن بدست آمده که تعدادشان کم نیست. اما عملا هیچ دیوان شعر تاتی تا اواخر قرن ۱۹ میلادی وجود ندارد. البته ۸۰۰ سال پیش شعرایی چون جولاهه ابهری دفتر و دیوان شعری به تاتی داشته‌اند که از آنها تنها یک قطعه بر جای مانده‌است. اواخر قرن ۱۹، جمال هزاری بندرگاهی از طارم زنجان که حکاک و زرگر و نقاش بود و از علوم صرف و نحو و منطق و حکمت بسیار می‌دانست، دفتر شعر کوچکی به تاتی به یادگار گذاشت که آن را می‌توان سردفتر دوران جدید شعر و ادب تاتی دانست. جمال هزاری به سال ۱۲۴۸ شمسی در طارم علیای زنجان متولد شد و ۹۸ سال بعد چشم از جهان فرو بست. ادبیات تاتی در قرن ۲۰ میلادی به ویژه در نیمه دوم این سده پررونق‌ترین دوران تاریخ خود را سپری کرد. از مشهورترین افرادی که در این دوره به زبان تاتی داستان‌هایی نوشتند و دیوان شعری سرودند می‌توان به جمشید حداد، علی عبدلی، محمدحسین طاهری،‌ قربانعلی فصیحی رامندی و علی پدرام اشاره کرد. همچنین در سال‌های اخیر اشعار افرادی چون جهاندوست سبزعلی‌پور و حمیرا خدابنده وضعیت شعر و ادب تاتی را وارد مرحله جدی‌تری کرده‌است.

ناگفته نماند که ادبیات شفاهی تاتی را می‌توان باشکوه‌ترین میراث فرهنگی خلق تات دانست که ارزش تاریخی ویژه‌ای داشته و در هر منطقه و روستا رنگ و بوی خاص خود را دارد،‌ گرچه در طول دهه‌های اخیر به علت عدم توجه به گردآوری این اشعار،‌ بسیاری از آنها به دست فراموشی سپرده‌شده‌اند. البته گردآوری واژگان تاتی در وضعیت بسیار بهتری قرار دارد. در سال‌های اخیر ۱۰ تا ۱۵ فرهنگ جامع واژگان تاتی به زیور چاپ مرصع شده‌اند. البته تاریخ فرهنگ‌نویسی تاتی به سال‌های دور بازمی‌گردد. به غیر از واژگان پراکنده تاتی که از سده هفتم هجری قمری به این سو در کتاب‌های مختلف ثبت شده‌اند، می‌توان کتاب «رساله لغات فرس قدیم» را قدیمی‌ترین فرهنگ واژگان تاتی دانست که به سال ۱۲۳۸ شمسی به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (وزیر علوم و صنایع و تجارت دوره ناصری)، توسط مردی سواددار که از فحوای نوشته خودش معلوم می‌شود مقدمات علوم را کسب کرده بوده،‌ نوشته شده‌است. در این کتاب، لغات رایج در میان تات‌های بلوک رامند و دیگر روستاهای تات‌نشین جنوب قزوین جمع‌آوری گردیده‌است.

پیشینه و سخنوران

صفحه اصلی: رده:شهرها و روستاهای تات‌زبان

در ایران پراکندگی تات‌زبانان دامنه قابل توجهی دارد. تا قرن گذشته، مردمی که در سرزمین‌های میان مانقوطای سراب و نیر اردبیل سکونت داشتند، مخلوطی از تات‌ها و شاهسون‌ها بودند و طول مسیر رودخانه‌های بالق لو و قره‌سو تا رودخانه ارس نیز در دست تات‌ها بود. اینان در همان زمان مدت‌ها بود که زبان خود را فراموش کرده بودند و به ترکی سخن می‌گفتند. دره شاهرود خلخال، بزرگترین محل تجمع تات‌زبان‌ها در آذربایجان و اردبیل است. حدود چهل روستا در این دره و یکی دو ناحیه دیگر خلخال، تات‌زبان است. در نیمه قرن سیزدهم، مردم یکجانشین رحمت‌آباد و اهالی رودبار زیتون به زبان تاتی سخن می‌گفتند. در قزوین نیز انبوهی از تات‌زبانان سکونت دارند. در سال ۱۲۷۶ به دستور علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و صنایع و تجارت، لغات رایج در میان تات‌های بلوک رامند و دیگر روستاهای تات‌نشین جنوب قزوین جمع‌آوری گردید و کتابی تألیف شد با عنوان رساله لغات فرس قدیم که اهل قزوین را از قبایل قدیم ایران و مردمی پهلوی‌زبان معرفی کرده است. شمس‌العلما محمدمهدی عبدالرب آبادی، از مؤلفان نامه دانشوران، از این طایفه بود. امروزه از جنوب غربی تا جنوب شرقی قزوین، گروه‌های بزرگی از مردم بخش‌های رامند شمالی، رامند جنوبی، بخشی از بوئین زهرا، دودانگه، افشاری، دشتابی و اشتهارد، تات نامیده می‌شوند. حضور تات‌ها در مازندران و استرآباد نیز سابقه‌ای طولانی دارد؛ از قرن دهم به بعد، تات‌ها یکی از گروه‌های جمعیتی ولایت استرآباد بوده‌اند. سلطانعلی تات در صفر ۱۰۰۵، استشهادنامه رعایا و مالکان قریه چوپلانی استرآباد را دربارهٔ حقابه آن روستا تأیید کرده بود. در دوره نهضت مشروطه، زبان تاتی در ولایت استرآباد رایج بود و گروه‌هایی از تات‌ها در بلوک سدن رستاق استرآباد و شهر اشرف (بهشهر امروزی) سکونت داشتند.

امروز اگر نقشه شمال ایران را در برابر خود قرار دهیم و خطی از آخرین نقطه ارتفاعات طالقان به طرف سیاهکل و رستم‌آباد کشیده و آن را تا تاکستان ادامه بدهیم، مثلثی مشخص می‌گردد که در آن گویشوران تاتی در میان سایر گروه‌های زبانی زندگی می‌نمایند و البته عمده مرکز تجمع تات‌ها خود تاکستان می‌باشد. تاکستان در گذشته به نام «سیادهن» خوانده می‌شد و اکنون هم بومیان آن را «سیادن» می‌نامند. تاکستان در دوران ساسانیان در نهایت آبادی بوده و موقعیت ممتازی داشته است.

تات‌های ایران که به تات‌های جنوبی شهرت یافته‌اند، در شهرها و روستاهای زیر زندگی می‌کنند:

• اشتهارد و روستاها و دهستانهای اطراف (پسوند اوا در زبان تاتی همان آباد است): شامل مرادتپه، صحت آباد، جعفرآباد، قزل حصار، رحمانیه، مهدی‌آباد، فرد آباد، مختارآباد، عبدالله آباد، کوشک اوا، مروت اوا، پلنگ اوا، اوپشته، گنگ، جارو، نکوجار، قرقرک و بوجعفر.
• در دامنهٔ جنوبی رشته کوه البرز از رودبار الموت، رودبار شهرستان، شهرستان طالقان، شهرستان رودبار زیتون، رودبار قصران، بومی‌های شمال تهران شامل بومی‌های قدیمی تجریش و شمیران و لواسان کوچک و بزرگ و روستاهای آن تا اکثر روستاهای شهرستان دماوند مانند کیلان و ایوانکی گرمسار تات‌زبان هستند. (بعضی روستاهای شهرستان دماوند مهاجر نشین و کرد یا ترک زبانند (مانند روستای حصار) یا سربندان که کردزبانند.[۱](کیلان - کلون)
• در شهرستان تاکستان، شهر تاکستان و در بخش اسفرورین، شهر اسفرورین و روستای قرقسین، تات زبان‌اند.
• در شهرستان بوئین زهرا، شهرهای شال، دانسفهان و روستاهای خیارج، خوزنین، خروزان، ابراهیم‌آباد و سگزآباد و … تات زبان هستند.
• در اطراف قزوین نیز روستاهایی نظیر اردبیلک، رزجرد، الولک، حصارخروان و... تات‌زبان‌اند.
• در فشگلدره قزوین روستاهای زیاران، صمغ آباد، طیخور، توداران، آقچری، خوزنان، جزمه، آتانک، قاضی کلایه، ابراهیم‌آباد، کهوان، دارالسرور و کذلک تات‌زبان‌اند.
• تاتهای خلخال(کلور، درو، اسکستان، شال، دیز، کرین، لرد، گیلوان، کرنق)، جیرنده، طارم، عنبران، میناباد، میرزانق، کلش، سروآباد، پیله‌رود، جید، طولش، عنبران علیا، لنکران، ماسالی جمهوری آذربایجان و کجل.

به طور کلی زنجیره مناطق تات‌نشین از شهر تاکستان شروع شده و به سمت جنوب و جنوب شرقی ادامه می‌یابد و در نهایت در شهرستان بوئین زهرا به روستای تاریخی سگزآباد پایان می‌یابد.

• در استان مرکزی (شهرستان کمیجان) نیز روستاهای وفس، چهرقان، گورچان و فرک به زبان تاتی صحبت می‌نمایند. این روستاها به فاصله ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلومتری شهر اراک و در شمالی‌ترین نقطه استان مرکزی واقع شده‌اند. مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و شغل مردم روستاها کشاورزی، باغداری و دامداری است که به دلیل مواجه شدن با کمبود آب و عدم توجه مسئولین به نیاز مردم و نیروهای انسانی جوان، به شدت روستاها خالی از سکنه می‌شوند و در شهرهای مانند تهران، قم، اراک، کرج و... سکونت می‌نمایند. همچنین در لهجه اراکی قدیم واژه‌های تاتی مثل چنه (چرا) برار (برادر) خوسبیدن (خوابیدن) ملوچ (گنجشک) گل (آویزان) بوویه (پدر) و ... بسیار دیده می‌شود.
• روستای ابیانه

مهم‌ترین و دستنخورده‌ترین گویش تاتی، گویش اشتهاردی است که در استان تهران قرار دارد طبق کتاب تات نشین‌های بلوک زهرا نوشته جلال آل احمد این گویش شاید خالص‌ترین گویش زبان تاتی باشد چون منطقه اشتهارد که در سر راه کرج به بویین زهرا در ۸۰ کیلومتری کرج و ۲۵ کیلومتری بویین زهرا قرار دارد به علت خشکی و کمی آب از دستبرد کوچنشین‌های ترک در امان بوده و مردم آن همچنان زبان قدیم خود را حفظ کرده‌اند.

• طارم علیا

در حدود ۴ روستا به نام‌های سیاه‌رود، گندم‌آباد، قوهیجان و نوکیان تات هستند که این روستاها در طارم علیا-بعد از درام واقع شده‌اند.

• خراسان شمالی

در جنوب بجنورد در جلگه شوقان و در شهرستان جاجرم، شهر سنخواست و روستاهای قدیمی مثل طبر، دوبرجه، کرف، خراشا و اندقان تاتی حرف می‌زنند. در این مناطق، لهجه تاتی، زبان اصلی مردم است و در برخی روستاها، تات‌ها همراه با سایر اقوام و به ویژه با کردها زندگی می‌کنند. تات‌های ساکن بجنورد شامل طوایف گیفانی، گلیانی، گرمه‌ای، جاجرمی، رازی، سنخواستی، خراشاهی، جربتی، کرفی، طبری، فیروزه‌ای، آساکی (پارتی)، اردغانی، بیدوازی، روئینی، مشهد طراقی و برخی طوایف خاوری است. برخی همچون ملک الشعرای بهار بر این عقیده‌اند که اصطلاح تات در شمال خراسان برگرفته و تغییر یافته اصطلاح «تازیک» یا «تاجیک» است که پس از حمله اعراب به شمال خراسان ابتدا از سوی ایرانیان به اعراب و سپس از سوی اقوام ترک به فارس زبانان اطلاق شده است.

گویش‌های تاتی

زبان تاتی دارای ۴ گویش اصلی‌ست:

1. جنوب استان قزوین (تاکستانی، اشتهاردی، شالی، دانسفهانی، اسفرورینی، ابراهیم‌آبادی، سگزآبادی)
2. استان اردبیل (خلخالی)
3. دامنه رشته کوه‌های البرز (دماوندی، رودباری، الموتی، طالقانی، زیارانی، طیخوری)
4. استان خراسان شمالی (خراسانی)

از دیگر گویش‌های زبان تاتی می‌توان به وفسی، هرزندی، خوئینی و کلیتی اشاره کرد.

مقایسه گویش‌های مختلف تاتی

فارسی	تاتی تاکستان	تاتی سگزآباد	تاتی ابراهیم‌آباد	تاتی اردبیلک	تاتی زیاران	تاتی طیخور
بچه	zārin/bālā بالا/زارین	zāru زارو	zāru زارو	vača وچه	eyāl عیال	vača وچه
پشت بام	bon بُن	bun بون	bön بون	bom بوم	bum بوم	bum بوم
دست	bāl بال	bāl بال	bāl بال	bāl بال	bāl بال	bāl بال
تیز	tij تیج	tij تیج	tij تیج	tij تیج	tij تیج	tij تیج
خواهر	xāke خواکه	xuača خواچه	xuāka خوآکه	xāxor خاخور	xoār خُوآر	xoār خُوآر
وضو	dasnemāz دسنماز	dasta māz دست ماز	dasnemāz دسنماز	dasnemāz دسنماز	dastnemāz دست نِماز	dastnemāz دست نِماز
کدبانو	keyvuniye/kalöntare zeyniye کلُونتَره زینیه/کیوونیه	čeybonua چی بنوه	keyvānu کیوانو	keyvānu کیوانو	kalentar/xojirezen خوجیره زِن/کلنتر	xojirezen خوجیره زِن
عدس	marjömake مرجومکه	marjeva مرجوه	marjeva مرجوه	marju مرجو	marju مرجو	marju مرجو
آرام	dinj دینج	dinj دینج	dinj دینج	dinj دینج	dinj دینج	dinj دینج
فریاد	harāy هرای	harāy/qia قیه/هرای	harāy/qeya قیه/هرای	harāy/qiyu قیو/هرای	qālmeqāl/harāy هرای/قال مِقال	hara هَرَه

فارسی	پهلوی	اوستایی	تاتی تاکستان	تاتی سگزآباد	تاتی ابراهیم‌آباد	تاتی اردبیلک	تاتی زیاران	تاتی طیخور
سگ	sege	span	asbe/māččiye ماچیه/اَسبه	asba اَسبه	asba اَسبه	sag سگ	sayg/māčča ماچه/سَیگ	sayg/māčča ماچه/سَیگ
استخوان	ast/xastak	ast	esqonj اسقُنج	xasta خسته	xasta خسته	esdeqān اسدقان	hasta هَستَه	hasta هَستَه
دروغ	drog/droo	droj	duru دورو	deru درو	doru دُرو	duru دورو	duru دورو	duru دورو
سوزن	darzik/darzi	dereza	darzone درزُنه	darzena درزنه	darzena درزنه	darzan درزَن	darzen درزِن	darzen درزِن
چهره	čihr/čihrak		dim دیم	dim دیم	dim دیم	dim دیم	dim دیم	dim دیم
داماد	zāmāt	zāmātar	zomā زُما	zummā زوما	zeymā زیما	zāmā زاما	zāmā زاما	zāmā زاما
خانه	katak	kata	kiye کیه	čia چیه	kia کیه	xāna خانه	xāna خانه	xāna خانه
مرد	mart	mereta	mardak مردک	miarda میرده	miarda میرده	merdi مِردی	mardek مَردِک	mardek مَردِک
بره	varrak		vare وَره	vara وره	vara وره	vara وره	vara وره	vara وره
عروس	vazyok	vaze	veye ویه	veya ویه	veya ویه		ayris/eris عریس/عَی ریس	ayris/eris عریس/عَی ریس
بینی	vinik	vaenā	vinniye وینیه	venia ونیه	venia ونیه	vini وینی	vini وینی	vini وینی
گرگ	gurg	vehraka	varg ورگ	varg ورگ	varg ورگ	verg وِرگ	gurg گورگ	gurg گورگ

در گویش اسفروینی

برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش اسفرورین (از توابع شهرستان تاکستان در استان قزوین)

کجا: کوآ / kuặ/ کجا:اکو آنجا: بورَ /Bura/ آنجا:براء برف: وارَ /vara/ برف :ور پدر: پیه /piya/ پدر: ببه مادر: مایَه /mặya/ مادر: ما. یا (ننه) برادر: برا /Bərặ/ برادر :برا خواهر: خاک (Khak) خواهر: خؤ پسر: پور (Pura) پسر: کوته دختر: تیتی (Titi) دختر:کیله من: اَز (Az) تو: ته (Ta) ما: آما (Ama) شما: شما (Shema)

او (مؤنث): آیَه (Aya) او (مذکر): آندا (Anda) مرا: چمن (Chemen) تو را: اِشت (Eshte) پریروز: اَپِری (Aperi) دیروز: اَزیر (Azira) امروز: آرو (Aru) فردا: سابا (Saba) پس‌فردا: پسرا (Pesara) خانه: کی یه (Kiya)

حیاط: کِلاگا (Kelaga) باغ: رَز (Raz) بیرون: بَر (Bar) بالا: جُر (Jor) کفش: چُستُه (Chosto) قاشق: کَنچه (Kanche) گربه: مَرچین (Marchin) سگ: اَسبه (seba) مرغ: کرگ (Karg) تخم‌مرغ: کرخا (Karkha)

در گویش سگز آبادی

برخی از واژه‌های زبان تاتی به گویش روستای سگزآباد (از توابع شهرستان بوئین‌زهرا استان قزوین)

خانواده خانه: چیَ پدر: دَدَ (dada) مادر: مایَ (maya) پسر: فِر (fer) دختر: تی تی (titi) خواهر: خاچَ (khcha) برادر: برا (bera) برادر زن: زن برا خواهر زن: زن خاجه مادر زن: زن مایَه پدر زن: زن پیه مادر بزرگ: پیلَه مایَ عروس: وِیه داماد: زوما

میوه سیب: اَسواَ خربزه: چالیچَه گلابی: اَنبری هندوانه: هَندونهَ زردآلو: شِلونیکَ انگور: اَنجروَ

زمان امروز: آرِو دیروز: اَزیرَ پری روز: پَریرَ فردا: صَبا پس فردا: سَرا پسین فردا: پَرچینی پسون فردا: پس پَرچینی ظهر: نمِرو غروب: دَمِ شوم شب: شؤ

جانور گربه: مَرچین سگ: اَسب گوسفند: چاروا گاو: گُئوَ گرگ: وَرگ مرغ: کَرگَ خرگوش: خَروش گنجشک: گُئوش کیوتر: کُؤتر

پوشاک شلوار: شالوار پیراهن: شوی کفش: پوجار کمربند: قیش آب و هوا برف: فرف باران: وارون تگرگ: تی اَرس صفت کوچک: قیجل (ghijel) بزرگ: پیل (pil) خوب: خار (khar) بد: پیس (pis)

اشاره این: جِم (jem) کجا: چوآ (choa) اینجا: اِندیا (endia) جهات بالا (زبر): جوئر پائین (زیر): جیرا جلو: پَرون عقب: پَسا وسط: مونینجا

ضمایر من: اَ (a) تو: تَ (ta) او :آ (a) ما: اَما (ama) شما: اماهاین، شما (emahayn,shema) آنها: آهاین (ahayn)

در گویش شالی

برخی از واژه‌های زبان تاتی به لهجهٔ شهرشال (استان قزوین)

خانواده پیَه = پدر مایَ = مادر برا = برادر خاکه = خواهر تتی = دختر پورَ = پسر

میوه رَز = باغ انگور چالج = شالی

جانور جیلی = جوجه مرچینه = گربه پاجار = کفشدسِ

صفت خواریش = خوبی؟

نمونه جمله بی = بیا بشه = برو کاگو بیش = کجا بودی؟ بی کیه؟ بفرمایید منزل. چنه = چرا، برای چه؟

وفسی

این گویش در منتهی‌الیه حدود مرزی استان مرکزی با استان همدان، در شمال شهرستان اراک استفاده می‌شود؛ در روستای وفس و سه روستای همجوار، یعنی چهرقان در غرب و فرک و گورچان در شرق. این مناطق تقریباً در یک خط فرضی واقعند که احتمالاً حدود ۲۵۰۰۰ نفر از مهاجرین و ساکنین این روستاها به این لهجه سخن می‌گویند؛ البته در گویش این روستاها به طور جزئی تفاوتهایی مشاهده می‌شود ولی اصل و مبنای آنها یکی است. این روستاها جمعیت ساکن فعلی آنها حدود ده هزار نفر است.

لهجه وفسی که به «وُوسی» موسوم است بنا به آنچه پژوهشگران گفته‌اند، لهجه‌ای از تاتی است. ابراهیم دهگان در کتاب فقه اللغه در ضمن معرفی وفس و واقعه کشتار جمعی آن، گویش وفس را ‹‹ یکی از لهجه‌های قدیم پارسی باستان و شاخه‌ای از تاتی ›› می‌نامند. دکتر معین در جلد چهارم فرهنگ خود تحت عنوان ‹‹ وفسی ››(Vafsi) منسوب به وفس، لهجه اهالی وفس نام می‌برند. آقای افتخار زاده در کتاب گزیده‌ای بر دیوان همافر عراقی وفسی از قول نامبرده می‌نویسد: «نامبرده زبان خویش را تاتی خوانده است.» و همچنین در مجله «ایران کوده» م. مغدم که دربارهٔ گویش دلیجان، آشتیان و وفس بحث کرده، لهجه وفس را تاتی خوانده است.

در فهلویات باباطاهر همدانی کلمات مشابه زیادی با گویش وفسی وجود دارد که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

«دیرم» (دارم): تن محنت کشی دیرم خدایا، دل حسرت کشی دیرم خدایا
«ته» (تو): بی ته یارب به بستان گل مرویا
«وینم» (ببینم): گرم دسترس نبی آیم ته وینم
«بَسُم» (بشوم، بروم): بسم آنان بوینم که ته وینند
«بوره» (بیا): دمی بوره بوین حالم ته دلبر
«سوته» (سوخته): بوره سوته دلان با ما بنالیم
«واتنی» (گفتنی): به کس درد دل مو واتنی نه

عمارلویی

گویشوران تاتی عمارلو در روستاهای کوهستانی کرانه شاهرود و سفیدرود زندگی می‌کنند. روستاهایی از عمارلو که به گویش تاتی صحبت می‌کنند:

بره‌سر * لیاول علیا * پاکده * پارودبار * سنگرود * داماش * گوورد * یکنم * آیینه دیه * بیورزن * اسکابن * انبوه * خرمکوه * کلیشم * لایه * ناوه نواخان لایه * نواخان ناوه * نودیه * ویه * جیرنده

گویش تاتی عمارلو، یکسانی زیادی با زبان پهلوی نشان می‌دهد:

• تاتی: خوجچیر = پهلوی: حوچیر، حوژیر = پارسی: خوش چهره، خوش گل، زیبا. نمونه: چه خوجچیرَ بی؟! = چه خوشگل شده؟!
• تاتی: پیلّه = پهلوی: پیل = پارسی: بزرگ. نمونه: آشآن پیلّه بیبین. = اونا بزرگ شدن.
• تاتی: بیشیَن = پهلوی: بشدن = پارسی: رفتن. نمونه: اَما بیشیم. = ما بریم.
• تاتی: زوؤان = پهلوی: زوؤان = پارسی: زبان، زبون. نمونه: مُنی زوؤان دِ بوگوتی. = از زبون من گفته.
• تاتی: زیندَگی = پهلوی: زیندَگی = پارسی: زِندِگی. نمونه: اَما زیندَگی نُکُدیم. = ما زندگی نکردیم.
• تاتی: نآم = پهلوی: نآم = پارسی: نام. نمونه: آنی نام اسفندیار بِه. = اسمش اسفندیار بود.
• تاتی: دیه = پهلوی: دیه = پارسی: دِه. نمونه: جیریندیه دِ بِیمین. = از جیرنده اومدن.
• تاتی: سرشب = پهلوی: سرشب = پارسی: عصر. نمونه: سرشب بازار دِبَست. = عصر بازار تعطیل کرد.

خطری که این گویش‌ها را تهدید می‌کند، مهاجرت ساکنان این روستاها به شهر و تغییر زبان نسل نو که در شهرها زاده و بزرگ می‌شوند است.

تاتی و تالشی

تاتی و تالشی از زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند که بسیار به هم نزدیک می‌باشند. تاتی و تالشی از هم متاثرند، اما مقدار این تأثیر در مناطق مختلف متفاوت است. شدت نزدیکی این دو گویش با یکدیگر عاملی برای مخفی ماندن حدود و ثغور جغرافیای زبانی این دو شده است، چنان‌که گاه گونه‌های تاتی در دل تالشی، و گونه‌هایی تالشی در دل تاتی یافت می‌شوند. ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مهم زبانی خاص تاتی و تالشی، سابقه ارتباط این دو منطقه با هم، ارائه شواهد و مثال‌هایی در چند بخش آوایی، ساخت‌واژی، و واژگانی، و بررسی ملاحظات جغرافیایی منطقه مؤید این مدعاست.

مقایسه تالشی با گویش‌های مختلف تاتی

فارسی	تالشی آستارا	تاتی تاکستان	تاتی سگزآباد	تاتی ابراهیم‌آباد	تاتی اردبیلک	تاتی طالقان
پایین	jina جینه	jir جیر	jirā جیرا	jirā جیرا	jir جیر	jir/jirā جیرا/جیر
پدر	dādā دادا	dādā دادا	dada دده	dada دده	dādā/piyar پیر/دادا	dada/piyar پیر/دده
تلخ	tel تِل	tal تل	tal تل	tal تل	tal تل	tal تل
دختر	kela کِلَه	titiye تیتیه	titia تی تیه	titia تی تیه	detari دتری	detari دتری
دیوانه	tur تور	tur تور	tur تور	tur تور	tur تور	tur تور
زن	žen ژِن	zeyniye زینیه	zania زنیه	zania زنیه	zen زِن	zenek زنک
سفید	ispi ایسپی	isbi ایسبی	esbi اسبی	sebi سبی	sivid سوید	isbi ایسبی
مرغ	kāg کاگ	karke کرکه	čarga چرگه	karga کرگه	kerg کرگ	kerg کرگ
نردبان	serd سِرد	aselte اَسلته	sorda سورده	sorda سورده		palkān/palkāna پلکانه/پلکان
چهره	dim دیم	dim دیم	dim دیم	dim دیم	dim دیم	dim دیم

نقش زبان تاتی در جنگ ایران و عراق

در جنگ هشت ساله ایران و عراق زبان تاتی نقش تعیین کننده ایی در پیروزی اطلاعاتی ایران ایفا نمود؛ ضداطلاعات ارتش عراق با شنود مکالمات بیسیم چی‌های ایرانی متوجه تحرکات و برنامه‌های عملیاتی ارتش و سپاه ایران می‌شدند و نیروهای ایرانی از هر کدام از گویشها و زبانهای ایرانی برای مکالمات بیسیم چی‌ها استفاده می‌نمودند، توسط استخبارات و ضد اطلاعات ارتش بعث عراق شنود و ترجمه می‌شد؛ تا اینکه از گویشوران زبان تاتی در دو سوی بیسیم‌های نیروهای ایرانی استفاده شد و ارتش بعث عراق و هیچ‌یک از همپیمانانش تا پایان جنگ نتوانستند هیچ‌کدام از مکالمات اطلاعاتی عملیاتی ایران را رمزگشایی نمایند این بیسیم چی‌ها از دو روستای وفس و چهرقان استان مرکزی انتخاب شده بودند؛ در سال ۱۳۷۰ و سه سال بعد از پایان جنگ، سپهبد امیر صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران با حضور در این دو روستا و افشای این موضوع، از مردم و شهدای این دو روستا قدردانی کرد

جستارهای وابسته

• زبان تاتی قفقاز
• زبان یهودی-تاتی
• تات‌های ایران
• تات‌های قفقاز
• زبان تالشی
• زبان آذری
• زبان ارانی

پیوند به بیرون

• مسئله تات و تاتی در ایران
• زبان‌های تاتی
• روستای کجل، وارث زبان تاتی
• تاتی و تالشی، بازماندهٔ زبان ماد

منابع

• زبان‌شناسی - دکتر فره وشی - انتشارات دانشگاه تهران
• تاتی و هرزنی - عبدالعلی کارنگ - ۱۳۳۳ - تبریز - ناشر واعظ پور
• جستاری در زبان تاتی، نوشته: علی محمدآقاعلیخانی
• نوشتار: پراکندگیِ «تات» ها در تاکستان و بوئین زهرا، نوشته: عباس رحمانی
• علیجانزاده، حسین. زبان کویر (کتاب اول). حسین علیجانزاده، ۱۳۷۲. شابک ‎۹۷۸-۶۰۰-۶۴۴۰-۶۱-۳. 
• یکسال در میان ایرانیان (سفر نامه) ادوارد براون