لری بویراحمدی
این مقاله نیازمند تمیزکاری است. لطفاً تا جای امکان آنرا از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید، سپس این برچسب را بردارید. محتویات این مقاله ممکن است غیر قابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد. |
این در واژه نامه گویش بویر احمدی برخی از لغات با معانی مناسب بیان نشده اند. نمونه آنها
ورزا =گاو اخته نوشته شده در حتالیکه معنی درست آن گاو نری که میتواند اخته باشد و برای شخم کردن مزارع مورد استفاده است. بالاحونه= پشت بام (غلط) به معنی خانه بالایی یا ظبقه دوم خانه است کخ=برجسنگی (غ) به معنی کوژ و کمر خمیده است درک= خشک و پاک (غ) به معنی زمین سفت و محکمی است که پا یا ابزار کار براحتی در آن فرو نمی ر به هیچ منبع و مرجعی استناد نمیکند. (آوریل ۲۰۱۳-12) |
لری بویراحمدی لری بیرحمیی |
||
---|---|---|
تلفظ: | leri beyrahmayi | |
گویشگاهها: | ایران استانهای کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان، بوشهر |
|
شمار گویشوران: | حدود ۱ میلیون نفر | |
خانواده: | هندواروپایی زبان هند و ایرانی زبان ایرانی زبان ایرانی غربی جنوب غربی لری لری جنوبی لری بویراحمدی |
|
کد زبان | ||
ISO 639-1: | هیچ | |
ISO 639-2: | – | |
ISO 639-3: | ldd | |
یادداشت: این صفحه ممکن است دارای کدهای یونیکد باشد. |
لری بویراحمدی یکی از گویش های جنوبی زبان لری است که مردم شهرستانهای بویراحمد،دنا،گچساران،باشت،چرام ودهدشت صحبت میکنند.این گویش همچنین با تغییرات بسیار اندکی در شهرستان ممسنی و برخی مناطق لردگان صحبت میشود. لری بویراحمدی گویشی از لری جنوبی است که دارای کد زبانی Luz در مجامع زبان شناسی می باشد.[۱]
این گویش با اختلاف بسیار اندک در شهرستانهای گناوه،دیلم و دشتستان نیز صحبت میشود. لری جنوبی در پنج استان عمده تکلم می شود:
- کهگیلویه و بویراحمد: تمامی شهرستانها
- خوزستان: شهرستانهای جنوب شرقی استان; از جمله شهرستانهای: بهبهان، امیدیه، رامهرمز، باغملک، هندیجان، ماهشهر، رامشیر.
- فارس: شهرستانهای: ممسنی، رستم، سپیدان، کازرون.
- بوشهر: شهرستانهای: دیلم، گناوه، دشتستان
- چهارمحال و بختیاری: لردگان (در روستاها و شهر های جنوبی شهرستان)
در زیر تعدادی از واژه ها و اصطلاحات و افعالی که برای لری بویراحمدی اختصاصی تر هستند برای نمونه آورده می شود.
محتویات
نمونه واژهها[ویرایش]
لری بویراحمدی | فارسی | تلفظ | توضیحات |
---|---|---|---|
بو | بابا | bow | |
دی/دای | دایه، مادر | day/dey | |
کَکا | برادر | kaka | |
گو | برادر | gow | |
دَدَ/دَیَه | خواهر | daya/dada | |
بوا | پدربزرگ | bavaa | |
نَنَه | مادربزرگ | nana | |
تاتَه | عمو | tata | |
حالو | خالو_دایی | haloo | |
همریش | باجناق | homrish | |
بنکو/بمکو | گروه-دسته | bomkoo/bonkoo | |
کُر | پسر | kor | (کُره که به معنی (بچه مذکر) است از همین ریشه است) |
دُوَر | دختر | dooar | |
جمولو | دوقلو | jmoloo | |
اُرسی | کفش | orsi | |
کوش | کفش | kowsh | |
دین | دنبال، پیرو | din | کلمه دین در عربی از همین واژه گرفته شدهاست |
سی | برای | si | |
سی چه | برای چه | si che | |
ها | آره | ha | |
بهر | سهم | bahr | |
وَته، ازته | اصلاً | vatah | |
هرگه | هرگاه | harga | |
هردمبیل | قاتی پاتی | hardambil | |
گهکون | سحر | gahkoon | |
دس نماز | وضو | das nemaz | |
پساپس | عقب عقب | pasaapas | |
هیبا | هم راستا | hiba | |
گارَه | (گاهواره) نوبت | gara | |
گَه | نوبت | gah | |
ایسو | ایسون،اینسان،حالا-اکنون | iso | |
اوسو | اوسون، آنسان، اونوقت | ouso | |
مِن | میان، توی | men | |
تو | اتاق | too | |
پلشت | کثیف | pelasht | |
پشنگه | ذرات مایعات که به اطراف پاشیده میشود | peshenga | |
پشکو | چس فیل | peshkoo | |
جومه | جامه-پیراهنن | jooma | |
ارخلق | لباس مردانه قدیمی | arkhalegh | |
دلگ | دلق-جامه ای جلیقه مانند و ضخیم که معمولا زنان می پوشیدند | dalg | |
چارقَی | چارقد، روسری | charghay | |
پتی | خالی-برهنه | pati | |
گپو | بزرگ | gapoo | |
گت، گتو | بزرگ | gtoo, got | |
دوال | کمربند | dooal | |
کنارآب | توالت | kenaraab | |
گُنج | زنبور | Gonj | |
بنگشت | گنجشک | bengesht | |
گلو | گربه | geloo , gloo | |
بَندیر | منتظر | bandir | |
تیه | دیه->دیده-> چشم | tiya | |
نفت | دماغ | noft | |
فیر | دماغ | fir | |
کلیچ | انگشت | clich | اصطلاح کلیک کردن در کامپیوتر در اصل از این واژه نشات گرفته |
کچه | چونه | kacha | |
بت | گلو | bot | |
کپ | دهان | kap | |
کپدره | دهان دره | kapdara | |
چیل | لب و دهان | chil | |
گرداله | کلیه | Gordalah | |
گرده | کلیه | Gorda | |
کم | شکم | kom | |
کنجر | نیشگون | konjor | |
رَز | درخت انگور | raz | |
پِرز | ذره | perz | |
پرزالو | صفت چیزی که به راحتی مانند علف خشک ریز ریز می شود | perzaloo | |
برد | سنگ | bard | |
صبا | فردا | sabaa | |
دوش | دیشب | doosh | |
پرندوش | پریشب | parandoosh | |
دیگ | دیروز | dig | |
پریگ | پریروز | parig | |
پسین | عصر-غروب | pasin | |
دیسه | مدت-دوره زمانی | disa | |
وَدَر | به در -بیرون | vadar | |
سیزه ودر | سیزده به در | siza vadar | |
حولکی | با عجله | houlaki | |
وَدَسی | ازدستی، عمداً | vadasi | |
وَراسی! | به راستی-جدی! واقعا! | varaasi | |
هیمَه | هیزم | hima | |
هوار | صاف (هموار) | hovar | |
حونه | خونه-خانه | hoona | |
بالاخونه | پشت بام | baalaa hoona | |
سیک | کنج، زاویه | sik | |
رهگه | محل عبور | rahgah | |
برم | برکه-گودال بزرگ آب | barm | |
سمَه | سمبه-سوراخ | sema | |
تاپو | محفظه ای درون دیوار زیر تاقچه که گندم را درون آن نگهداری می کردند | taapoo | |
گندنا | تره(سبزی) | gandanaa | |
پیرمک | کپک | pirmak | |
کاسهپشت | لاکپشت | kaasa posht | |
موری | مورچه | mouri | |
بق | قورباغه | ghorbak | |
باهِندَه | پرنده | bahenda | |
وَرزا | گاو نر اخته با هیکل ورزیده | varza | |
گووَر | گودر،گوساله | gooar | |
کاوَه | بره نر | kaavah | |
کَرَه | بزغاله | kara | |
جولَه/جیلَه | جوجه تیغی | joola/jila | |
کتو | توله سگ، سگ | ktoo | |
سگ توره | شغال | sag toora | |
گی ترن | سرگین غلتان | Gi teran | |
گَرگَراک/گرگراشک | مارمولک بزرگ | gargarashk/gargaraak | |
مارمَلِشک/تِیتَکُم | مارمولک | teytakom/marmaleshk | |
گُندگر | عنکبوت | gondgor | |
کف دونک | عنکبوت | kaf davanak | |
بالداسک | پرستو | baldasak | به دلیل شباهت بالهای پرستو به داس |
بال قبا سوزک | قبا سبز | bal ghaba sowzak | |
گندی | عدس | gendi | |
بُنگ | بانگ، صدا | bong | |
قایی | قادی، ساندویچ | ghaayi | |
پَل | گیسو،گیسوی بافته شده | pal | |
شربتین | کاسه کوچک، جام، شربت خوری | Sharbatin | |
می بریز | ماهی بریز، ظرفی مانند ماهی تابه | mey beriz | |
لت | پاره ای از چیزی-طرف | lat | یه لت هندونه: یه تکه هندونه - او لت: اون طرف |
رو | رود | roo | |
روی | عزیز | rooy | در گویش لرستانی روله گفته می شود |
رِشک | بچه شپش | reshk | |
کول | شانه | kool | |
گوشتیر | کشتی | goushtir | |
گُند | بیضه | Gond | |
رم | موهای زهار | rom | |
پند | مقعد | pend | |
کند | ماتحت هر چیزی | kend | |
دیگبر | دیگ بزرگ | digbar | |
کلوک | ظرفی برای نگهداری روغن | kolook | |
ترشپلا | آب کش-تراوش پیاله | troshpla | |
دول | دلو | dool | |
دشکه | نخ | deshka | |
دولاغ | گردوخاک | doolagh | |
هلو | شعله | halo | |
تش | آتش | tash | |
بوی | ای وای-اوا | booy | |
سرپچ | گیج | sarpach | |
کلو | دیوونه | kaloo | |
لیوه | آدم ساده | liva | |
گیجال | گیج و منگ | gijaal | |
شیتال | شوت، گیج و منگ | shital | |
دند | سر ،بی حس، بدون فهم | dond | به افراد با درک پایین نیز گفته می شود. |
تش و برق | رعد و برق | tash o bargh | |
رقات | پشت سرهم | reghaat | |
تلیشه | تکه باریک از پارچه یا چیزهای دیگر مثلا استخوان | tlisha | |
هس | هست-استخوان | has | سه حرف ابتدای استخوان یعنی است همین کلمه است چنان که در لری بویراحمدی به استخوان هسخون نیز گفته می
شود در ضمن کلمه هسته(هسته میوه)نیز از همین ریشه است |
جختی | تازه | jakhti | |
نچک | نوچ | nachak | |
دسپلو | دستمالی کردن چیزی | dasploo | |
دنگ | محکم | deng | |
سله | نوعی سبد | salah | |
شپلاق | سیلی | shapalagh | |
کپه | توده | kpah | |
کر | کنار | ker | |
کلم | توده سفت | klom | |
گل کلم | تکه های گل که خشک وسفت شده است | gel klom | |
کته | توده سفتی که روی زخم پس از مدتی ایجاد می شود | kota | |
کرکر | ته دیگ | kerker | این کلمه از ریشه کروندن یعنی خراشیدن آمده است |
قاتق | غذایی که با نان خورده می شود | ghaatogh | |
گله گله | جای به جای | gla gla | |
گمبه | دسته | gomba | |
گمبگل | دسته گل | gomb gol | |
گمبله | کوتاه وچاق | gembla | |
مازَه | منطقه بالا و وسط هر چیز تپه مانند | maazah | |
گر | نوک | gor | |
لیم لیم | آرام آرام | Lim Lim | |
مَشت | غلیظ وپرمایه | masht | |
مِنگه | صدای زیرلبی | mengah | |
وایه | آرزو | vaaya | |
وَلم | زیاد، حسابی | valm | |
کخ | برجستگی | kokh | |
نها | جلو | nhaa | |
دیندا | پشت سر | dindaa | |
رِک | چوبی که به عنوان حائل زیر شاخه سنگین شده درخت می گذارند تا نشکند | rek | |
خاگ | تخم | khag | هاگ همان خاگ به معنی تخم یا خایه می باشد |
کل | پوست یک شئ مانند تخم مرغ | kol | |
دم ری | روبرو و مقابل | dam ri | |
دمری | دمر-وارونه | damari | |
وقشه | عطسه | vakhsha | |
گردله با | گردباد | gerdelaba | |
کشکاور | خمیازه | Kashkaver | |
یه پیوس | مدام | ya peyvas | |
همدا | هم اندازه | homda | |
کاک | خشک و تمیز | kaak | |
درک | خشک و پاک | derk | |
آسره | برآمده | asera | |
تمب | برآمدگی | tomb | |
آفری | مراسم ختم | afari | |
کولین | ظرفی قدیمی مخصوص نگهداری کره | kooleen | |
پناپله(پنهان پله) | مخفی | panaapala | |
تزگ | |||
بوگرد(بومگرد) | قطعه چوب ضخیمی که در گذشته به وسیله بندی که به دو طرفش بسته می شد به عنوان غلتک روی پشت بام به کار می رفت | boogard | |
کَرَه | سنگ چین هاییکه از روی هم انباشتن سنگ های کوچک و بزرگ از داخل زمینها و باغها ایجاد می شود و معمولا به عنوان مرز زمین ها و باغها استفاده می شود | karra | |
لووه(لوده) | ظرفی مانند کجاوه برای حمل انگور که از چوب به صورت دو طرف هم شکل درست و روی خر انداخته می شد | lowa | |
مَهلی | خیلی | mahli | |
یَه کلی | خیلی | ya kli | |
یه چنینی | اینقدر | ya chnini | همراه با نشان دادن چیزی برای مقایسه مانند حجم مشت |
هور | ظرفی خورجین مانند بافته شده از نوار های پارچه های مختلف که برای حمل گندم بر روی خر استفاده می شد | hoor | |
شَلَه | ظرفی خورجین مانند بافته شده از نوار های پارچه های مختلف و رشته هایی از موی بز که برای حمل کاه بر روی خر استفاده می شد | shala | |
پندوم | ورم | pandoom | |
جِر | قوز | jer |
بعضی از واژه ها به صورت شکسته ادا میشوند و در بیشتر موارد حروف صدادار تغییر میکنند یعنی مثلاً آ به او و او بهای تبدیل میشود و یا حروفی که در یک کلمه تلفظ آنها کمی مشکل است حذف میشوند مانند:
- زونی:زانو
- نون:(نان)
- واری:وارو
- دس:دست
- چو:چوب
- رَه:راه
- کُه:کوه
- می:مو
- رووَه:روباه
- حونه:خونه
- نخون:ناخن
- او:آب
- سوز:سبز
- دو:دوغ
- کلا:کلاغ
پاره ای از کلمات به شکلی شکسته شده اند که به نظر می آید ارتباطی با فارسی ندارند. مثلا کلمه (تیه)که همان دیده یعنی چشم می باشد.
اصطلاحات[ویرایش]
- وخوگرتن:به خودگرفتن:اعتراف کردن vakho geroftan
- آمخته وابین:عادت کردن، آموخته شدن Amokhta vabiyan
- بونگ کردن:صدازدن bong
- ورفراهسن:یهو از خواب پریدن varfrahesan
- چاکسن: چاک خوردن chakesan
- ترزسن: سوختن terzesan
- بُل کردن: بال کردن، پریدن bol
- دک زدن: درنگ کردن dok
- تک کردن: چکیدن tok kerdan
- پق کردن: اخم کردن pogh
- سیل کردن: نگاه کردن seyl
- شی کردن: شوی کردن، شوهر کردن shi
- بسی کردن: فرستادن bsi
- بهر کردن:تقسیم کردن bahr
- رو کردن:حرکت کردن(رو کن:حرکت کن)row
- تنگسن :tengesan پرتاب شدن
- ور کردن: به تن کردن- پوشیدن var kerdan
- ور داین: انداختن ver dayan
- تر دادن: غلتاندن ter
- وتاسه رفتن: به تاسه رفتن : از نفس افتادن در اثر گریه یا خنده زیادtaasah
- واداشتن: نگه داشتن vadashtan
- جر کردن: دعوا کردنjar
- رمسن/رمبسن:فرو ریختن rombesan/remesan
- نشسن سرکرپا:نشستن روی دوپاsar krapaa
- سک زین: سیخونک زدن sok zayan
- لک زین: چرت زدن lek zayan
- داسون گرتن: بدی کسی را پشت سرش گفتن و دادخواهی از او نزد دیگران(داسون در اصل دادستاندن است)daasoon
- رنجه رنجه کردن:ریزریز کردن renja renja
- شفت دادن: سخن را به درازا کشاندن Sheft
- غمه زدن: غمبه زدن-غرولند کردن ghoma
- غل زدن: غل غل کردن- جوشیدن ghel
- کمخزه کردن: خزیدن بچه نوزاد روی شکم komkheza
- چنگ پل کردن:راه رفتن نوزاد روی دو دست و دو زانو Changa pol
- لت و لو خردن: تلوتلو خوردن lat low
- خنج زین: چنگ زدن khenj
- بنا کردن: آغاز کردن bena kerdan
- مله کردن: شنا کردن mala kerdan
- بندیر بیین:منتظر بودن bandir biyan
- آخون کردن: خرمن کردن Akhoon
- تش بر کردن: آتش بر کردن tash bor kerdan
- تنگ کردن: محکم بستن چیزی مانند بار خر Teng
- پشک داین(پشک دادن): ریختن و پخش کردن چیزی مانند آب Peshk dayan
- یه پاره: بعضی
افعال[ویرایش]
- وَریساین (وریستادن): پا شدن-برایست: پاشو varisayan
- جکسن(جیکستن):دویدن:جیکسم-جیکسی-جیکس-جیکسیم-جیکسیت-جیکسن jekesan
- واداشتن:نگهداشتن(وادار:نگه دار)vadashtan
- خُوسین: خسبیدن، خوابیدن khowsiyan
- اِسَیَن(استدن):گرفتن(بسون:بگیر)Esayan
- وابین(وابیدن): شدن- وابید-> وابود-> (شد) Vabiyan
- ورچردن: بالا رفتن از چیزی مانند صخره با چنگ و پا varchardan
- ورموتسن: پلاسیده شدن varmootesan
- پروسن(پروستن):پرورش یافتن (به منظور بیان اینکه چیزی مانند ترشی خوب جا افتاده و به عمل آمده به کار می رود)parvestan
- وریچسن(وریچستن ):از هم باز شدن و پخش وپلا شدن یک مجموعه (ورریچنادن تلویزیون: باز کردن و جداکردن قطعات تلویزیون )varichesan
- دلسن(دلستن):نشت کردن و بیرون رفتن شیره یا آب چیزی Dalesan
- واپلادن(واپلاییدن): آب چیزی را گرفتن Vapladan
- وراشکنادن: یک باره از جا پریدن و فرار کردن Varoshkanadan
- پشکسن (پشکستن): پخش و پلا شدن Peshkesan
افعال ماضی یا مضارع استمراری که با اضافه کردن «می» به ریشه فعل در فارسی ساخته میشود در لری بویراحمدی با اضافه کردن «ای» ساخته میشود:
- می رم: ایرَم(میروَم:ایرَوُم)
- می رفتم: ایرَتُم
- می پزم: ایپَزُم
- می پختم: ایپختُم
- می رفتند:ایرَتِن
بعضی کلمات مانند توانست و دانست به این صورت نبوده و با اضافه شدن (ست) به قسمت اصلی فعل مضارع ساخته میشوند. در لری بیشتر افعال گذشته با اضافه شدن این یکی(ست)ساخته میشوند مانند:
- کندس: کندست، کنده شد
- پَرس: پَرست، پرید
- بُرس: بُرست، برید(از نفس افتاد)
- خندس: خندید
- درس : دریده شد
- گریوس: گریه کرد
- جِکِس: دوس، دوید
- چسپس: چسپید
- خارس: خارید
- جمبس: جمبید
ماضی نقلی در این گویش با اضافه شدن (اِ)به ماضی ساده ساخته میشود که در نوشتن به (ه)تبدیل میشود مانند:
- رَتِمِه=رفتهام
- گُتیِی: گفتهای
- بردیمه:بردهایم
- گُتیتِه: گفتهاید
- ورگشتمه:برگشته ام
- اِشنُفتِمِه: شنفته ام، شنیده ام
علامت جمع[ویرایش]
علامت جمع در این زبان "اَل" میباشد. مثال:
کتابَل(کتابها)، ماشینَل(ماشینها)، کُرَل(پسرها)
- برای ضمایر اول شخص و دوم شخض به صورت "نَل" به کار میرود. مثال:
ایمانل(ماها)، ایشانل(شماها)
- برای ضمایر سوم شخص به صورت "گَل" به کار میرود. مثال:
اینگل(اینها)، اونگل(اونها)
- برای کلماتی که آخر آنها صدا دار باشد "یَل" به کار میرود. مثال:
شاخَیَل(شاخهها)، بچیل(بچه ها)
کلمه گله از همین ریشه گرفته شده است.
حروف اضافه[ویرایش]
حروف اضافه ای که در لری به کار میروند با معادل فارسی خود تفاوت دارند. در زیر چند نمونه از این حروف اضافه را میبینیم:
- وه(va): به، از
مثال: ایخی بری وه کوچو؟(میخواهی بری به کجا؟). وه کوچو اومِی؟(از کجا آمدی؟)
- نه(na) / اَ(a): را
نکته: "نه" بعد از کلماتی که آخرشان صدا دار باشد استفاده می شود
مثال: تنَه دوس دارُم(تورا دوس دارم). کتابَه بیِه(کتاب را بده). جیجَه نه غذا وَش بیِه(جوجه را بهش غذا بده)
- سی(si): برای، واسه
مثال: بیو سی مو کار کو(بیا برای من کار کن). سیچه ایگریوی؟(برای چه گریه میکنی؟)
پسوند "ین"[ویرایش]
این پسوند به آخر برخی کلمات اضافه میشود و نشان دهنده زیاد بودن آن در فرد یا چیزیست که به آن نسبت داده شده است.
مثال:
- لونجین(لونج + ین): کسی که لب های بزرگ و برآمده داشته باشد. لونج به معنی لب می باشد
- پقین(پق + ین): اخمو، کسی که زیاد اخم میکند. پُق به معنی اخم می باشد. پُق کردن: اخم کردن
- کمین(کم + ین): شکمو، کسی که زیاد غذا میخورد. کُم: شکم
- مُل ملین(مُل مل + ین): پر مو. مُل: مو
ضمایر ملکی[ویرایش]
- اُم-اِت -اِش- مون- تون- شون نمونه: کتابُم- کتابِت- کتابِش- کتابمون- کتابتون- کتابشون
البته "ن" آخر ضمایر در زبان گفتاری اکثرا گفته نمی شود
ضمایر شخصی[ویرایش]
- مو- تو- وو- ایما- ایشا- اونگل
مثال:
- «ایما رتیم وه حونه»: ما رفتیم خونه
- «ای حونه مال مویه»: این خانه مال منه
جملهها[ویرایش]
- لری بیراحمئی یکی وه شاخه یَل زؤن لریه: لری بویراحمدی یکی از شاخههای زبان لریه
- وَریس بِرَه درستَه بخو: پاشو برو درستو بخون
- ینه سی ایشا اِسَمِه: این رو برای شما خریدم.
نمونه ای از ضربالمثلها[ویرایش]
- داری که خَل وابی دَ راس وانیبو(درختی که خم شد دیگه راست نمیشه)در مورد آدمی که رذایل اخلاقی نهادینه شده ای دارد به کار می رود
- گلو دسش وَه پِه نیرسه ایگه ترشه(گربه دستش به پی نمی رسه میگه ترشه) موقعی گفته می شود که فردی توانایی انجام کاری را نداشته باشد و با بهانه هایی سعی در انکار آن داشته باشد.
- خر همو خره جلش عوض وابیه(خر همون خره پالونش عوض شده) موقعی گفته می شود که فردی در ظاهری جدید فخر فروشی کند
- آردشه بخته آربیزشه آوِخته(آردشو بیخته و الکشو آویخته) در مورد کسی که از کاری برای همیشه دست می کشد و دیگر مسئولیتی را نمی پذیرد گفته می شود
- دوست دارُم نه بهزه خوم(دوستت دارم نه بهتر از خودم)زمانی گفته می شود که یکی از دو دوست بخواهد چیزی را با دوستش تقسیم کند و تمایل دارد قسمت بهتر برای خودش باشد.
منابع[ویرایش]
- ↑ «Luri, Southern - MultiTree». multitree.org. بازبینیشده در 2016-08-10.
|