تشمال (بختیاری)

تُشمال نامِ نوازندگان محلیِ بختیاری‌ها است. تشمال‌ها در ایلِ بختیاری در مناسبت‌های گونه گون ازجمله در مراسم عروسی، مراسم عزا، مراسم ختنه پسران و جنگ‌ها می‌نواختند. به روشِ نواختنِ موسیقی در مراسمِ عزا که بروشِ محزونی است اصطلاحاً چپ گفته می‌شود و در چنین مواقعی می‌گویند تشمال چپ می‌نوازد.

واژه شناسی

واژهٔ تشمال در زبان بختیاری به دو معنی به کار رفته‌است. یکی از این دو نام یکی از طوایف بختیاری است که به این طایفه تشمال گفته می‌شود ولی کاربرد مصطلحِ آن به معنی نوازندهٔ محلی است. در برخی مناطق به تشمالها خطیر، مهتر و میشکال هم می‌گویند.

تشمالها گرچه در کنار بقیهٔ ایل زندگی می‌کنند ولی دارای زندگی جداگانه هستند. این واژه به شکل توشمال هم نوشته می‌شود. توشمال یا تشمال یا تشمعیل واژه ای مغولی است که پس از تسلط مغولان بر ایران وارد زبان فارسی گردید. علامه دهخدا در فرهنگ دهخدا کلمه توشمال را چنین تعریف کرده است:« توشمال یعنی خوان سالار ، خوان = سفره ، سالار = رییس و مسئول ، پس توشمال یعنی مسئول سفره. در زبان گرجی به محل آشپزخانه توشمالی گفته می شود. دهخدا می گوید این لغت اصولا مغولی است و مخالفان کریم خان زند از آن به صورت اهانت آمیز برای وی استفاده می کردند.

مینورسکی شرحی در زمینه این لغت توشمال در دوره صفویه ذکر کرده است و آن را مرادف با ناظر آشپزخانه به کار برده است.

در مناطق لرنشین شهرت کریم خان زند به توشمال کریم خان در تاریخ مشهور است. پس از این که علی مردان خان اول چهارلنگ(محمودصالح) با توشمال کریم خان زند متحدشد و علیه ابوالفتح خان بختیاری هفت لنگ شورش نمود و پس از اینکه علی مردان خان ناجوانمردانه ابوالفتح خان را کشت و خودش نیز به دست زندی ها کشته شد، توشمال کریم پس از جلوس به تخت سلطنت ، لقب تحقیرآمیز خود را به عده ای در بختیاری تفقد نمود . در بختیاری به نوازندگان محلی نیز توشمال می گویند.

سازها

آلات موسیقی تشمال‌ها بسیار ساده و شامل کَرنا (سُرنا) و دُهُل (طبل) است. دهل از پوست گوسفند و توسط خود آنها ساخته می‌شود. تشمالها دو نوع کرنا دارند. از نوع بزرگ در عروسیها و از نوع کوچک آن که به ساز چپی مشهور است، در عزاداریها استفاده می‌کنند.

گذران زندگی

تشمال‌ها بجز نوازندگی، کارهای خدماتی مانند کمک در برگزاری مراسم عزاداری و عروسی، ختنه کردن، آرایشگری، و کشیدن دندان را نیز انجام می‌دادند. در هنگام برگزاری عروسی و عزا علاوه بر ساززدن، از مهمانها پذیرایی می‌کردند. آنها علاوه بر عروسی و عزاداری در مراسمی مانند ختنه سوران ساز هم می‌زدند. دختران و زنان در عروسیها برای زنان آوازهای محلی مانند دُوالالی خوانده و در مراسم مختلف نیز از مهمانان پذیرایی می‌کردند.

تشمال‌ها اگرچه زمین برای کشاورزی در اختیار نداشتند ولی با کار و شغل خود در خدمت ایل بودند. برخلاف امروز برای انجام مراسم مختلف، دستمزدی نمی‌گرفتند و درآمد آنها تنها سهمی بود که در آخر سال از محصول نصیبشان می‌شد و یا آنچه تحت عنوان شاباش و انعام از مدعوین می‌گرفتند. در زمان ختنه کردن پسربچه‌ها هم گاهی در مقابل سیلی که از بچه می‌خوردند، هدیه‌ای از پدرش می‌گرفتند. در گذشته تشمال‌های هر طایفه دارای سهمی از محصول بودند که به آن بُری (bori) گفته می‌شد. بری در لغت به معنی حقوق و مستمری است. بخشی از گندم و جو برداشتی، سهم آنها بود و بختیاری‌ها با میل و رغبت تمام آن را پرداخت می‌کردند. بسیاری از تشمالهای قدیمی هنوز هم عادت خود را ترک نکرده و برای گرفتن کمک یا بُریِ خود به خانهٔ افراد طایفه مراجعه می‌کنند.

هم اکنون تشمال یکی از تیره‌های طایفهٔ زراسوند است.

منابع

• رقص در ایل بختیاری
• گاگریوه‌های مردانه
• موسیقی مجالس غروسی و شادی
• توشمال‌ها
• حاجت پور، موسی. بختیاری و تحول زمان. چاپ اول. اهواز: انتشارات معتبر (وابسته به موسسه فرهنگی هنری آداب)، ۱۳۸۶. شابک ‎۹-۷۸-۸۷۳۵-۹۶۴-۹۷۸. 
• خسروی، عبدالعلی. تاریخ و فرهنگ بختیاری ج ۲. چاپ اول. اصفهان: نشر حجت، ۱۳۷۲. 
• مددی، ظهراب. واژه نامهٔ زبان بختیاری. چاپ اول. انتشارات آیات، ۱۳۷۵. 

پیوند به بیرون

مراسم چوب بازی بختیاری بهراهِ نوازندگی تشمال - ویدیو