مردم زازا

زازا یا چنانچه خود می‌گویند دیملی گروهی از کردها هستند که عمدتاً در آناطولی شرقی، در ناحیه درسیم (امروزه تونجلی) میان ارزنجان در شمال و مرادسو در جنوب و در شرقی‌ترین بخش ناحیه تاریخی ارمنستان علیا زندگی می‌کنند. ایشان همچنین در بینگول، موش، و استان بدلیس و اطراف دیاربکر، سیورک و سیواس یافت می‌شوند. تقریباً تمام زازاها خود را کرد می‌دانند. همچنین حدود سیصدهزار دیملی در اروپای غربی زندگی می‌کنند که بعضاً پناهندگان سیاسی هستند. جمعیت دیملی‌ها در حال حاضر نامشخص است اما به طور حدودی ۳ تا ۴ میلیون نفر برآورد می‌شود. حمزه اصفهانی در کتاب سنی ملوک الارض و الانبیا می‌نویسد: پارسیان، دیلمیان (یکی از گروه‌های مهم ایرانی‌زبان) را کردهای طبرستان می‌دانستند - چنان‌که اعراب آن‌ها را کردهای سورستان.

منشأ

مناطق سکونت اکثریت زازاها

این مردم خود را به نام دیملی(DIM(I)LĪ) می‌خوانند که علی الظاهر از واژه دیلم، برگرفته شده‌است. دیملیها در بین همسایگانشان به زازا به معنای لکنتی زبانی شناخته می‌شوند که لفظی تحقیرآمیز است که شاید به دلیل فراوانی نسبی هجاهای صفیری و ادغامهای صوتی در زبان شان باشد. جایگاه زبانی دیملی هم مؤید منشأ دیلمی دیمیلیهاست. همان گونه که نام آنها نشان می‌دهد، به نظر می‌رسد حضور دیملیها در مناطقی که اکنون ساکن آنند مرتبط با موج مهاجرت دیلمیان از ارتفاعات گیلان در قرون ۱۰–۱۲ میلادی باشد. با اینحال این نظریه با مطالعات ژنشناختی نوین مطابق نیست و تحقیقات ژنشناختی هیچگونه تفاوتی میان زازایان و کردها نیافته است. دیملیها برخلاف سایر کردها عمدتاً کشاورزانی یکجانشینند گرچه دامپروری نقش مهمی در فعالیتهای اقتصادیشان ایفا می‌کند. آنان به طور خاص به باغداری شهره‌اند.

مردم

در خصوص تعداد سخنوران به این زبان آمار قابل اطمینانی وجود ندارد، ممکن است در جنوب غربی آناتولی بین ۱٫۵ و ۲ میلیون نفر باشند. طی چهل سال گذشته در حدود همین تعداد زازا به مراکز شهری غرب آناتولی و اروپای غربی مهاجرت کرده‌اند. این ارقام همهٔ قوم زازا را شامل می‌شود گرچه عدهٔ زیادی از آنجا در این حین به ترک‌ها آسیمیله شده‌اند و مهارت زیادی در خصوص زبان مادریشان ندارند. همهٔ زازاها مسلمانند ولی در سرزمین خود به دو گروه شمالی و جنوبی (با اندازه حدوداً برابر) تقسیم می‌شوند. گروه اول پیروی مذهب شیعی علوی بوده و گروه دوم سنی مذهب (عموماً شافعی) هستند. مذهب مشترک زازاهای سنی آنها را با همسایگان کرد سنی در جنوب غربشان پیوند می‌دهد. زین رو این سؤال که آیا همهٔ زازاها یک مردم هستند باید از این سؤال که آیا زازاکی خود یک زبان مستقل است تفکیک شود. تا اوایل دهه ۱۹۸۰ همواره شکی وجود نداشت که آنها کردهایی هستند که به گویشی کردی تکلم نمی‌کنند اما در سال‌های اخیر توسط ابوبکر پاموکچو که یکی از اعضای سازمان اطلاعات ترکیه بود نظریه جدایی زازاها از کردها مطرح شد که با استقبال خوب و پشتیبانی مالی ترکیه مواجه شد. زبان‌شناس زازا محمد مالمیسنجی بیان کرده که واژه زازاستان توسط دایره اطلاعاتی ترکیه به منظور آسیب رساندن به ملی‌گرایی کردها مطرح شده است.البته تفکر ملی‌گرایی زازا توسط بسیاری از زازاها با مخالفت مواجه شده. به نظر می‌رسد واژه زازا برچسبی تحقیرآمیز و به معنای سخن نامفهوم (مثل “bla bla” در انگلیسی) بوده است. گرچه اکثریت زازا خود را این طور نمی‌نامیده‌اند (بسیاری از زازاهای سنی زبانشان را دیملی می‌دانند، گرچه برخی زازاهای علوی به آن کرمانجی یا به طور ساده زون ما (زبان ما) می‌خوانند) چنان‌که امروزه مورد پذیرش گسترده واقع شده است. نام دیملی را باید در اشاره به منشأهای جغرافیایی زازا که با منطقه تاریخی دیلم در جنوب دریای خزر مرتبط است در نظر گرفت.

زبان

نوشتار اصلی: زازاکی

دیملیها پس از مهاجرتشان در قرون وسطی به مدت حدوداً یک هزاره ارتباط مستقیمی با نزدیکترین خویشاوندان زبانیشان نداشتند. با این حال، زبانشان خط مرزهای زبانی پرشماری را با گویشهای منطقه جنوب خزر حفظ کرده و جایگاهش در گروه گویشهای کرانه خزر ایرانی شمال غربی واضح است. گویشهای تالشی، هرزندانی، گورانی، گیلکی، مازندرانی و برخی گویشها در مناطق تاتی زبان و منطقه پیرامون سمنان گویشهای حاشیه جنوبی خزر را تشکیل می‌دهند. این گویشها همانند زبان پارتی، متعلق به زیر شاخه زبانهای ایرانی شمال-غربی از زبانهای ایرانی متعلق اند. زبان زازایی از نظر همه منابع معتبر زبان‌شناسی زبانی است مستقل و جز زبانهای کردی محسوب نمی‌شود

مذهب

اکثر دیملیها شیعه و جزو غلاتند گرچه برخی از آنان سنی اند. آنان علی بن ابیطالب را مهمترین تجسم الهی می‌دانند و به ترکیبی از باورهای بومی بدوی و مسیحی معتقدند.

جمعیت

جمعیت دیملی‌ها در ترکیه ۳ تا ۴ میلیون نفر برآورد می‌شود. منابع داخلی مردم زازا جمعیت آنان را ۳ تا ۶ میلیون نفر تخمین می‌زند. نزدیک به ۳۰۰٬۰۰۰ در اروپا و به خصوص آلمان زندگی می‌کنند.

دین

دین بیشتر این مردم شیعه علوی می‌باشد و برخی از سنتهای دینی آنها از مسیحیت تأثیر پذیرفته‌است. پاره‌ای نیز سنی می‌باشند.

منابع

• ایرانیکا(انگلیسی)
• زازاها قومی ناشناخته،نویسنده: دکتر گارنیک آساطوریان،تنظیم و ترجمه : دکتر ماریا آیوازیان،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۲۶ - سال هفتم - زمستان ۱۳۸۲

پیوند به بیرون

• زمینه‌های سیاسی و تاریخی کشتارکُردهای علوی در ترکیه؛ دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان
• وبگاه ادبای زازازبان
• سایت زازاکی(انگلیسی)