زریاب

برای دیگر کاربردها، زریاب (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ابوالحسن زریاب
درگذشت	۸۴۵م/ ۲۳۰ق قرطبه
محل زندگی	عراق، شام و اندلس
پیشه	موسیقی‌دان

ابوالحسن علی بن نافع شهرت‌یافته بهزِریاب (-۸۴۵م) موسیقی‌دان، خواننده و بربط‌نواز عراقی بود که بیشتر در اندلس زیست. از برای سیاه‌رویی به زِریاب مشهور شد که نام توکای سیاه در آن زمان بوده است. او از اهالی موصل که در بغداد پرورش یافت و نزد از اسحاق موصلی و دیگران موسیقی آموخت. سپس در شام و اندلس به نواختن پرداخت. گفته می‌شود که بر عود تاری پنجم وضع نمود. دختر زریاب، حمدونه، نیز به موسیقی پرداخت و در خوانندگی سرآمد بود و خوانندگان بسیاری از او آموختند. زریاب را ایجادکننده مکتب موسیقی عربی اندلسی و ترویج‌دهنده موسیقی عربی در مغرب می‌دانند. او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بوده است. گفته می‌شود عود و طرز نواختن آن را به اندلس و سپس اروپا برده است.

زندگی

به استناد به نوشته‌های جامعه‌شناس بزرگ «ابن خلدون»، زریاب در سال ۷۸۹ میلادی در یکی از روستاهای موصل در خانوادهٔ کرد به دنیا آمد و اصلیتش کرد بود. او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی‌دان مشهور دربار هارون الرشید بود و پس از آن‌که اسحاق در اثر برتری زریاب در فن موسیقی و نیز فتنه‌انگیزی حاسدان به او بی‌لطف شد ترک بغداد کرد و به مغرب و بالاخره کوردوبا (قرطبه) در آندلس رفت.

نوآوری‌ها

نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، وحتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.

برخی نوآوری‌های زریاب در روش آموزش و ترمیم سازها بر این پایه‌اند:

• پیش از او یک روش آموزش سامان‌مند از روی قعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:
  1. آموزش وزن‌ها و پایه‌های ایقاعی (ریتمیک)، بحور و کلام آواز.
  2. نغمه‌های موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازه‌کار و ساده.
  3. در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگی‌ای می‌یابد، تحشیه یا زائده‌ها و تزئین‌ها آموزش داده می‌شد.
• افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به سازی پنج وتره می‌گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می‌نمود زیرا دگرگونی‌های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تأثیر نمی‌گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می‌نمود.
• ساختن زخمه بربط از پرهای بال کرکس (بال عقاب هم نوشته‌اند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر. او در گذشته و در زمان سکونت در دربار هارون الرشید نیز دگرگونی‌های در بربط داده بود. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط‌های معمولی، سنگین‌تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می‌نمود و سیم‌های سوم و چهارم را از روده بچه شیر می‌تافت؛ که بر این باور بود که دوام و پایداری آنها بهتر است.

آثار

کتاب فی اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه دختر زریاب، گردآوری نموده‌اند.

منابع

• ستایشگر، مهدی. نام نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد سوّم. چاپ اوّل. تهران: اطلاعات، ۱۳۷۶. ISBN 964-423-377-8(جلد ۳). 

• نصیری فر، حبیب اله. گشت و گذاری در موسیقی سنتی ایران. چاپ اوّل. تهران: نگاه، ۱۳۷9. ISBN 964-6736-03-3(جلد 1).