اورارتو
| Kingdom of Urartu
پادشاهی اورارتو Ուրարտու Արարատյան Թագավորություն |
||||
|
||||
 |
||||
| پایتخت | آرزاشکون توشپا (۸۳۲ پیش از میلاد) |
|||
| زبان(ها) | زبان اورارتویی زبان هوری زبان ارمنی باستان |
|||
| دین | Polytheism | |||
| دولت | پادشاهی | |||
| President | ||||
| - ۸۵۸–۸۴۴ | آرامه | |||
| - ۸۴۴–۸۲۸ | ساردوری یکم | |||
| - ۸۲۸–۸۱۰ | ایشپوئینی | |||
| - ۸۱۰–۷۸۵ | منوآ | |||
| - ۷۸۵–۷۵۳ | آرگیشتی یکم | |||
| - ۷۵۳–۷۳۵ | ساردوری دوم | |||
| دوره تاریخی | عصر آهن، پیشاتاریخ | |||
| - تأسیس | ۸۶۰ پیش از میلاد | |||
| - انقراض | ۵۹۰ پیش از میلاد | |||
| امروزه بخشی از |  ارمنستان ایران ترکیه |
|||
اورارتو (به ارمنی Ուրարտու - Urartu به آسوری māt Urarṭu; بابلی Urashtu) که بر پایه انجیل به آن پادشاهی وان و نیز پادشاهی آرارات نیز گفته می‌شود، نام تمدّنی در عصر آهن است. گستره جغرافیایی حکومت این تمدن در اطراف دریاچه ارومیه دریاچه وان، و بلندی‌های ارمنستان قرار داشت. مردم اورارتو از نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌ها به شمار می‌روند و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تا ششصد پیش از میلاد بر منطقه حکمرانی داشتند.[۱][۲]
اورارتو وارث پادشاهی میتانی بوده است.
محتویات
ریشه اصطلاح[ویرایش]
اصطلاح اورارتو ریشه‌ای آشوری یا میان‌رودانی دارد.[۳] سلمنسر یکم پادشاه آشور - ۱۲۶۳–۱۲۴۳ پیش از میلاد - پیکاری را گزارش کرده‌است که در آن سرزمین «اوروآتری» به زیر فرمان او درآمده بود.[۴][۵]
نوشتهٔ سلمنسر یکم اورارتو را یک منطقهٔ جغرافیایی یاد کرده نه یک پادشاهی، و هشت سرزمین را درون اورارتو نام می‌برد. در زمان لشکرکشی‌های پادشاه آشوری این سرزمین‌ها از هم جدا بوده‌اند و در آن زمان شاه اورارتو بیاینِلی نام داشت.[۶]
از نبشتهٔ لوح نمرود چنین مستفاد می‌گردد که آشوریان در سال -۸۰۲ پ.م. - مدعی فرمانروایی بر الی پی، خارخار، آرازیاش و مسو و کشور مادها و سراسر گیزیل بوندا و مَنا و پارسوآ و آلابریا[۷] و آبدادان تا آندیا و دریای کاسپی (خزر) بودند. همهٔ این سرزمین‌ها در این لوح و نوشتهٔ شامشی آداد پنجم تحت عنوان نائیری تسمیه شده‌اند.
دانشمندان باور دارند که اورارتو گونهٔ اکدی نام آرارات در کتاب عهد عتیق می‌باشد. کوه‌های آرارات نیز از نواحی باستانی اورارتو و نزدیک به ۱۲۰ کیلومتر دورتر از شمال پایتخت پیشین اورارتو قرار داشت. افزون بر این که آنها همان کوه‌های مشهور کتاب مقدس می‌باشند، نام آرارات نام یک پادشاهی در «یرمیه» است که میننی و اشکناز به آن اشاره کرده‌اند.
دانشمندانی چون لهمان هاپوت باور داشت که مردم اورارتو خودشان را دنباله‌رو از خدای خود خالدی (خالدینی) می‌نامیدند.[۸] گاهی تمدن نائیری را که تمدن مردم وان در عصر آهن هست، با آنها اورارتو یکسان می‌پندارند.[۹]
در سنگ نبشته سه زبانی بیستون که سال ۵۲۱ پیش از میلاد به فرمان داریوش بزرگ نقر شده‌است، این کشور را که به زبان بابلی، اورارتو نوشته‌اند. شوبریا بخشی از اتحاد اورارتویی بود که پس از زمانی به بخشی گفته می‌شد که در منطقه‌ای به نام اورمی قرار داشت. هرودوت تاریخدان یونانی آنان را آلارودیان نامیده و از آنان، جزء سپاهیان خشایارشا در لشکرکشی به یونان نام می‌برد.
جهان‌گشایی ایشپوئینی[ویرایش]
قبل از سال - ۸۲۳ پ.م. - و به هنگام جنگ‌های داخلی آشور، ایشپوعینی پادشاه اورارتو به کرانه‌های دریاچه ارومیه آمد و پادشاهی گیلزان را به اورارتو منظم ساخت و ظاهراً شکست سختی به پادشاه ماننا وارد کرد. در دههٔ دوم قرن نهم پ.م. به جای پادشاه ماننایی، شارسینا پسر مک تیارا فرمانروای پادشاهی پیرامون دریاچهٔ ارومیه بوده است[۱۰]
جهان‌گشایی منوآ[ویرایش]
دوران حکومت آداد نراری سوم پادشاه آشور، با آغاز تهاجم منوآ پادشاه اورارتو به پیرامون دریاچه ارومیه مصادف بود. به احتمال قوی سمیرامیس و آداد نراری سوم با منوآ دوبار در ماننا و پنج بار در خوبوشکیه در جنوب دریاچه وان و یک بار در درّهٔ علیای فرات پیکار کردند.[۱۱][۱۲][۱۳]
سلمنسر چهارم جانشین آداد نراری سوم نیز از سال -۷۸۱ تا ۷۷۸ پ.م. - با اورارتو در جنگ بود، ولی ظاهراً کامیاب نگردید. در آن زمان اورارتو برای آشور خطری جدّی بشمار می‌رفت. حتی در پایان قرن نهم پ.م. اورارتوییان موساسیر را در بخش علیای زاب بزرگ اشغال کردند و مستقیماً مرکز خاک آشور را مورد تهدید قرار دادند و در آغاز قرن هشتم وارد قسمت علیای فرات گشتند. محتملا این لشکرکشی‌ها کمتر از دو نبود. پادشاه اورارتو قلعه‌ای در خاک ماننا احداث یا احیا کرد و لوحی از وی در آنجا باقی است که حاکی از آن می‌باشد.[۱۴]
در اوضاع و احوال زندگی شرق قدیم عادهً ساختمان قلعه گواه بر آن بود که سرزمین مورد نظر مبدّل به «حاکم نشین» شده است. مع‌هذا در قرن‌های هشتم و نهم پ.م. در آشور و اورارتو هنوز رسم بود که حاکم یا جانشین پادشاه را برای حکومت بر ناحیه‌ای معین می‌کردند ولی پادشاهان محلّی را هم محفوظ و بر قرار می‌داشتند. ظاهراً چنین وضعی در عهد مینوآ در ماننا پیش آمد، زیرا از مدارکی که زین پس یاد می‌شود معلوم خواهد شد که دولت ماننایی کماکان وجود داشته است.
جهان‌گشایی آرگیشتی یکم[ویرایش]
ماننا در زمان حکومت آرگیشتی یکم[۱۵] هنوز تابع اورارتو بود. طبق آنچه اصطلاحاً سالنامهٔ خورخور آرگیشتی یکم نامیده می‌شود وی در نقطه‌ای واقع در جنوب ماننا یعنی در همین سرزمین سه بار[۱۶][۱۷] پیکار کرد و با لشکریان آشور تلاقی نمود و حتی وارد درّهٔ رود دیاله و نامار که منابع اورارتو بابیلو[۱۸] می‌خوانند شد. از جنگ آشور «علیه اورارتو و نامار» در فهرست مردان سال آشوری در ذیل وقایع سال - ۷۷۴ پ.م. یاد شده است. بنابر این در آن دوره ماننا هنوز در دست اورارتوییان بود زیرا ایشان در پارسوآ و نامار جنگ می‌کردند و ناگزیر می‌بایست در اراضی ماننا پایگاه داشته باشند. ضمناً این نکته را هم باید تذکر داد که در سال نامه‌های آرگیشتی یکم پادشاه اورارتو تا آن تاریخ از انقیاد دولت ماننا سخنی در میان نیست.
با این وجود اندکی بعد ماننا از اورارتو جدا شد. ظاهراً وحدت دولت و کشور ماننائیان که به تمام نواحی مجاور دریاچه ارومیه به استثنای کرانهٔ غربی و شمالی آن بسط یافته بود، در مبارزه با اورارتو استحکام و قوام یافت. دولت ماننا در برابر شاهان اورارتو مقاومت شدیدی ابراز داشت.[۱۹] برغم لشکرکشی‌های خانمان بر باد ده آرگیشتی یکم[۲۰] و دو لشکرکشی جانشین وی ساردوری دوم[۲۱] اورارتوییان دیگر نتوانستند ماننا را قطعاً مطیع و منقاد خویش سازند.
با این حال گاهی موفقیت‌های جزئی نصیب ایشان می‌شد. مثلاً در سال - ۷۷۵ پ.م. - آرگیشتی یکم موفق به تصرف بوشتو شد و در سال - ۷۷۱ پ.م. - نواحی چندی در مشرق دریاچهّ ارومیه[۲۲] و در سال - ۷۶۸ پ.م. شهر شاهی شیمری خادیر[۲۳] (شاید همان شوردیره که در منابع آشوری آمده است باشد) را مسخر کرد. اما این فتوحات آرگیشتی یکم موقتی بود و منجر به اشغال دایمی ماننا نگشت؛ ولی ماننا در پایان دوران آرگیشتی یکم کاملاً تابع اورارتو شد زیرا که ساردوری دوم پسر آرگیشتی یکم باری دیگر به نامار[۲۴] لشکر کشید. شاید نیرومندی مجدد ماننا با ضعف موقعیت اورارتو و تقویت آشور که مقارن با سلطنت تیگلت پیلسر سوم پادشاه آشور بود مربوط باشد. این پادشاه، چنان‌که بعد شرح آن خواهد آمد، ظاهراً در طی نخستین لشکرکشی خویش علیه ماد[۲۵] با ماننا تماس عملیاتی داشت.
به نظر می‌رسد که ساردوری دوم در همان سال ناگزیر با ماننا - در خاک ماننا - پیکار کرد و چنان‌که در سال‌نامه مذکور است پس از اشغال دژ داربو در کرانهٔ شرقی دریاچه ارومیه آن سرزمین را به خاک خویش منضم ساخت. بعد خواهیم دید که نفوذ ماننا به هر تقدیر در نقاط دور دست جنوب و محتملاً به ماوراء ناحیهٔ مسیر رود جغتو بسط یافته بوده است؛ و اینکه ساردوری دوم لشکرکشی به نامار را رسماً لشکرکشی به ماننا خوانده شده نیز حاکی از همین موضوع است. لشکر کشی‌های اورارتوییان علیه ماننا، بعدها بر اثر شکستی که از طرف تیگلت پیلسر سوم شاه آشور در سال - ۷۴۳ پ.م. - به اورارتوییان وارد آمد متوقف گشت.
| تمدن‌های باستانی آسیای غربی |
|---|
| میان‌رودان، سومر، اکد، آشور، بابل |
| حتیان، هیتی‌ها، لیدیه |
| ایلام، اورارتو، منائیان، ماد، هخامنشی |
| امپراتوری‌ها / شهرها |
| سومر: اوروک – اور – اریدو |
| کیش – لاگاش – نیپور – اکد |
| بابل – ایسین – عموری‌ها - کلدانی‌ها |
| آشور: آسور، نینوا، نوزی، نمرود |
| ایلامیان – شوش |
| هوری‌ها – میتانی |
| کاسی‌ها – اورارتو |
| گاهشماری |
| شاهان سومر |
| شاهان ایلام |
| شاهان آشور |
| شاهان بابل |
| شاهان ماد |
| شاهان هخامنشی |
| زبان |
| خط میخی |
| آرامی – هوری |
| سومری – اکدی |
| زبان مادی |
| ایلامی |
| اساطیر میان‌رودان |
| انوما الیش |
| گیل گمش – مردوخ |
| نیبیرو |
پادشاهان اورارتو[ویرایش]
موقعیت‌های استقرار[ویرایش]
- منشأ دولت اورارتو اطراف دریاچه وان بود و پایتخت آنان شهر توشپا که در ساحل شرقی این دریاچه قرار داشت.[۱]
- رازلیق
- دهستان رازلیق
- قلعه رازلیق
دیگر آگاهی‌ها[ویرایش]
بیشتر اطلاعات ما از تمدن اورارتو، از نوشته‌های آشوری است. قدرت اورارتو آنها را قادر به در اختیار گرفتن تجارت قفقاز و حوزه اطراف دریای خزر می‌کرده‌است. شهرهای اورارتو معماری خاص و شاهانه‌ای دارند که باقی‌مانده بعضی از آنها در شمال کردستان، حکایت از پیشرفته بودن آن و تأثیرش بر معماری ماد و هخامنشی می‌کند. زبان اورارتو احتمالاً از زبانهای هورانی بوده (که از زبانهای مرده، قفقازی هستند) و نزدیکترین زبان مدرن به آنها، زبان گرجی است.[۲]
پادشاهان اورارتو در زمان فترت آشور، با گسترش حوزه قدرت خود به شمال بین‌النهرین و شرق سوریه، عملاً نبض تجارت در منطقه آناتولی و بین‌النهرین را در دست گرفتند و قدرت گیری آنها تا حدی سبب کاهش قدرت امپراتوری مقتدر و جنگجوی «هیتی» در مرکز آناتولی شد. کلمه اورارتو، ریشهٔ نام کوه آرارات است.
سلطنت اورارتو بعد از سال‌ها جنگ و رقابت با آشور و بعد از حمله کیمری‌ها، در اثر حمله قوم ایرانی اسکیت‌های اشکودا در قرن ششم قبل از میلاد، از بین رفت و باقی‌ماندهٔ آن، به انقیاد پادشاهی ماد درآمد.[۱]
دانش‌پژوهی‌ها نشان می‌دهد که گویش اورارتویی به زبان هوریانی شبیه است و زبان کوتی به عنوان زیرگروه زبان هوریانی شناخته شده و زبان ماننایی نیز از زبان هوریانی انشقاق یافته است.
پانویس[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ بررسیهای تاریخی. شماره مخصوص دوهزار و پانصدمین سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران. مهر ۱۳۵۰ مقاله قلمرو شاهنشاهی هخامنشی. حسینقلی ستوده
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ مرتضی راوندی: تاریخ اجتماعی ایران. (جلد ۱) - ۱۵۹–۱۶۰
- ↑ اصل اصطلاح «آرا - لوت» بوده و اکنون آرارات واژهٔ جایگزین آن است.
- ↑ Abram Rigg Jr, Horace. «A Note on the Names Armânum and Urartu». Journal of the American Oriental Society, Vol. 57, No. 4 (Dec. , 1937), pp. 416-418.
- ↑ Zimansky, Paul E. Ancient Ararat: A Handbook of Urartian Studies. Delmar, N. Y. : Caravan Books, 1998, p. 28. ISBN 0-88206-091-0.
- ↑ I. M. Diakonoff, "Hurro-Urartian Borrowings in Old Armenian." Journal of the American Oriental Society, Vol. 105, No. 4 (Oct. – Dec. , 1985), pp. 597–603
- ↑ در قسمت علیای زاب کوچک
- ↑ کتیبه رازلیق
- ↑ Piotrovsky, Boris B. The Ancient Civilization of Urartu. New York: Cowles Book Co. , Inc. , 1969.
- ↑ تاریخ ماد صفحهٔ ۱۵۸
- ↑ سال‌های ۸۰۷ و ۸۰۶ پ.م.
- ↑ در سال‌های ۸۰۱، ۷۹۸، ۷۹۱، ۷۸۵، و ۷۸۴ پ.م.
- ↑ ۷۸۶ پ.م.
- ↑ دژ مشتا داش تپه نزدیک زنجان کنونی
- ↑ ۷۸۰ تا ۷۷۹ پ.م.
- ↑ ناحیهٔ آرسیتا شهرهای بوشتو و باروآتا
- ↑ در سال‌های پنجم و ششم و هشتم سلطنت خویش به ترتیب سال‌های ۷۷۵، ۷۷۴، ۷۷۲ پ.م.
- ↑ یعنی بابل
- ↑ بدین قرار در سال دهم یا یازدهم حکومت آرگیشتی ماننا کوشید به اورارتو حمله کند.
- ↑ در سال‌های ۷۷۲۷ ۷۷۱، ۷۶۹، ۷۶۸ پ.م.
- ↑ در آغاز دههٔ پنجم قرن هشتم پ.م.
- ↑ از نواحی اوگیشتی (اوئیش دیش) و درّهٔ آشکائی (اوشکایا) و کوه اواوسئی (اوآئوش) یعنی سهند و کود آلاته یاد شده است.
- ↑ در اصطلاح آشوری همهٔ مراکز اداری و از آن جمله مراکز محلی شهر شاهی نامیده می‌شد
- ↑ بابیلو، در سال ۷۵۰ پ.م.
- ↑ در سال ۷۴۴ پ.م.
جستارهای وابسته[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ای.م. دیاکونوف. تاریخ ماد. ISBN 964-445-106-6
- بررسیهای تاریخی. شماره مخصوص دوهزار و پانصدمین سال شاهنشاهی ایران. مهر ۱۳۵۰ مقاله قلمرو شاهنشاهی هخامنشی. حسینقلی ستوده.
- مرتضی راوندی. تاریخ اجتماعی ایران. جلد ۱. ص ۱۵۹، ۱۶۰.
- محسنی محمدرضا. پان ترکیسم، ایران و آذربایجان. انتشارات سمرقند. ص ۱۸۱
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ اورارتو موجود است. |
|
||||||||||||||||||||
|
||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- اورارتو
- آثار تاریخی ترکیه
- اقوام باستانی فلات ایران
- انحلالهای سده ۶ (پیش از میلاد) در آسیا
- باستانشناسی ارمنستان
- بناهای تاریخی ارمنستان
- بناهای تاریخی ایران
- بنیانگذاریها در سده ۹ (پیش از میلاد) در آسیا
- پادشاهیهای ارمنی
- پادشاهیهای پیشین آسیا
- تاریخ ارمنستان
- تاریخ باستان ارمنستان
- تاریخ باستان ایران
- تمدن‌های باستانی
- قومهای باستانی خاورمیانه
- کشورهای سابق در آسیا
- مردمان باستانی ارمنستان
- میان‌رودان
