تغییر جنسیت در ایران

تغییر جنسیت در ایران مجاز است از میانهٔ دهه ۱۳۶۰ فتوای سید روح‌الله خمینی که عمل جراحی تغییر جنسیت برای مریم خاتون ملک‌آرا را مجاز دانست، تأثیر پایداری بر جا گذاشت و اکنون ایران به صورت کشوری پیشگام در عمل جراحی برای تغییر جنسیت درآمده‌است. تعداد موارد جراحی تغییر جنسیت در ایران نسبت به کشورهای اروپایی بسیار بالاتر است. در برخی رسانه های خارجی اینطور بیان شده است که این آمار بالا به خاطر ممنوعیت همجنس‌گرایی و اجبار این گروه به تغییر جنسیت در ایران است اما در مقابل منابع داخلی این استدلال را نمی پذیرد و این را یک ابزار سیاسی برای احقاق حقوق همجنسگرایان ایرانی می دانند و هیچ اجباری برای تغییر جنسیت در ایران را نمی پذیرند.

تاریخچه

از اولین فقیهان شیعه که با این موضوع روبه‌رو گشت و لاجرم به بحث علمی و استنباط و فتوا پرداخت، روح‌الله خمینی بود که در سال ۱۳۴۳ در اثر فقهی خویش «تحریرالوسیله»، این موضوع را ذیل عنوان مسائل مستحدثه به استنباط نشست، و در ضمن ده مسئله، جوانب مختلف این موضوع را به بحث و بررسی گرفت و به روا بودن اصل تغییر جنسیت فتوا داد.

پس از این فتوا، موضوع تغییر جنسیت در قلمروی مسائل نوآمد فقه اسلامی شیعی جای گرفت. البه اظهارنظر از سوی فقها درباره آن همچنان مسکوت بود، تا اینکه فریدون ملک‌آرا در سال ۱۳۶۴ نزد آیت‌الله خمینی رفت و با بیان این استدلال که از نظر روانی خود را یک زن می‌داند، از او برای تغییر جنسیت کسب تکلیف کرد و آیت‌الله خمینی پس از تأیید پزشکان متخصص، به او اجازه چنین کاری را داد. از آن پس مسئله تغییر جنسیت از نظر حقوقی و فقهی در این کشور مسلمان تسهیل شد و باب گفتگوی حقوقی و فقهی دربارهٔ آن باز شد. به گزارش گاردین، این بار فتوا فقط درباره دوجنسی‌ها (هرمافرودیت‌ها) نبود بلکه تراجنسی را در بر می‌گرفت. اما به ادعای خبرگزاری شفقنا، در فتوای آیت‌الله خمینی برای مریم خاتون ملک‌آرا آمده است «و معلوم باشد که رفع اشکال در خنثی به یکی از امور زیر می‌شود: ۱. اگر دائماً یا غالباً از مجرای مرد بول می‌کند مرد است و اگر دائماً یا غالباً از مجرای زن بول می‌کند زن است. ۲. اگر از هر دو مجرا بول می‌کند، چنانچه در وقت بول کردن از مجرای مرد زودتر بول خارج می‌شود مرد است و اگر مجرای زن زودتر خارج می‌شود زن است...»

امروزه

بر خلاف دیگر کشورهای اسلامی، در ایران عمل تغییر جنسیت برای افرادی که در مصاحبه‌های روان‌شناسی قبول شوند و بتوانند هزینهٔ عمل را پرداخت کنند مجاز است. هزینه‌ای دستکم برابر با ۲۰۰۰ پوند. بسیاری از بیماران از کشورهای اروپای شرقی و کشورهای عربی برای انجام عمل تغییر جنسیت به ایران سفر می‌کنند.

تعداد موارد عمل تغییر جنسیت در ایران نسبت به کشورهای اروپایی بسیار بالاتر است (مثلاً ۲۵۰ در برابر ۴۰ مورد) زیرا در ایران همجنس‌گرایی کاملاً ممنوع است. قانون ایران همجنس‌گرایی را بر اساس قرآن ممنوع می‌داند و جرمی محسوب می‌شود که گاه مجازات مرگ دارد. اما در اروپا و آمریکای شمالی همجنس‌گرایی آزاد و قانونی است. تراجنسی‌ها همجنس‌گرا نیستند. تراجنسی‌ها بر خلاف همجنس‌گرایان از جدایی بدن و روح رنج می‌برند و معتقدند بدنشان به روح آنها تعلق ندارد. اما همجنس‌گرایان چنین نیستند. این افراد در اروپا می‌توانند زندگی آزادانه‌ای داشته باشند در حالی که در ایران تحت فشارند تا عمل تغییر جنسیت انجام دهند. دگرباشان جنسی در ایران از کمبود آگاهی رنج می‌برند. آنها در خانواده و جامعه با بدرفتاری مواجه می‌شوند که فشار روانی را بر آنها افزایش می‌دهد و موجب بالا رفتن تعداد موارد عمل جراحی می‌شود. همچنین در کشورهای دیگر که سبک زندگی همجنسگرایی و دوجنس‌گرایی آزاد است، نیمی از بیماران با هورمون درمانی و پوشیدن لباس جنس دلخواه به رضایتمندی رسیده و از انجام جراحی صرف نظر می‌کنند اما در کشورهای اسلامی مانند ایران، که همجنسگرایی جرم است و از نظر فرهنگی پذیرفته نیست، فشار روانی و اجتماعی زیادی بر این افراد وجود دارد. علاوه بر این، در جوامع سنتی و کشورهای در حال توسعه، پیروی از نقش‌های جنسیتی زنانه و مردانه بیشتر از دیگر نقاط تاکید می‌شود.

ممکن شدن عمل جراحی تغییر جنسیت موجب شده است که جامعهٔ دگرباشان جنسی در ایران که پیشتر هراسان، مخفی و زیرزمینی بودند، دیده شود. رو آمدن این مسئله موجب بازاندیشی حاکمان شیعه ایران نسبت به مواضع صلب سنتی در مسائل جنسی شده است. همچنین دانشگاهیان شیعه در پی مطالعات بیشتر درباره این پدیده‌اند. چنان که برخی نتیجه‌گیری کرده‌اند که «نفس انسان حفظ می‌شود … تغییر تنها در صفت‌ها است».

جامعه ایرانی هنوز عقب‌تر از نظریات رهبران دینی کشور هستند (که ترانس سکشوال بودن را یک بیماری مانند دیگر بیماری‌ها می‌دانند که راه حل درمان آنها در اسلام آمده است) و برخورد مناسبی با این پدیده ندارند. حتی پزشکان در تعیین بیمارستان برای عمل جراحی مشکل دارند زیرا افراد ترنس در جامعه «منحرف» دانسته می‌شوند و مسئولان بیمارستان‌ها برخوردی منفی دارند.

رشد نرخ تغییر جنسیت در ایران لزوماً نشان دهندهٔ پیشرفت مثبتی در جهت حقوق دگرباشان جنسی نیست. عمل تغییر جنسیت به عنوان «درمان» برای افراد «بیمار» و دچار «اختلال» در نظر گرفته می‌شود و در مواردی به عنوان تنها گزینهٔ محدود شرعی برای دگرجنس‌گرا کردن افراد همجنس‌گرا. اما همچنان رابطه با هم‌جنس پذیرفته شده نیست و ممنوع است. همچنین در ایران بین زنان و مردان دگرباش تفاوت وجود دارد: اگر یک مرد مانند زنان رفتار کند، به دیده تحقیر به او نگاه می‌کنند. اما اگر دختری مانند مردان رفتار کند و لباس مردانه بپوشد، دارای شخصیت قوی شمرده شده و به او احترام می‌گذارند. و پذیرش متقاضیان ترنس مرد به زن در جامعه با موانع فرهنگی اجتماعی و خانوادگی بیشتری روبه‌رو است.

روند درمان بیماران در ایران با استانداردهای پزشکی و روان‌پزشکی بین‌المللی تطابق کافی ندارد و شرایط «زندگی همه‌جانبه در قالب نقش جنسی مقابل» برای متقاضیان تغییر جنسیت ناقص انجام می‌شود. در برخی پژوهش‌ها، نارضایتی بیماران پس از عمل دیده می‌شود. محدودیت در اجرای مرحلهٔ «زندگی در نقش مقابل» از درمان استاندارد، بیشتر به دلیل مشکلات فرهنگی اجتماعی و خانوادگی پذیرش این افراد (به‌ویژه ترنس زن) است و نیازمند بسترسازی گستردهٔ فرهنگی و اجتماعی می‌باشد.

در قانون

در قانون حمایت از خانواده مصوب سال 1391 در فصل اول، ماده 4 بند 18 تاکید شده است که برای درخواست تغییر جنسیت فرد باید به دادگاه خانواده مراجعه کند

می‌توان گفت به طور کلی در قراردادهایی که نوع جنسیت اثر حقوقی ندارد، تغییر جنسیت نیز فاقد اثر حقوقی خواهد بود و در قراردادهایی که نوع جنسیت نقش اساسی دارد (مانند ازدواج) قرارداد از تاریخ تغییر جنسیت باطل می‌شود و بر حقوق مکتسب پیش از آن اثری نخواهد داشت.

برخی مراکز خصوصی از بیماران متقاضی تغییر جنسیت حمایت مالی می‌کنند. گفته می‌شود کمیته امام به برخی افراد برای انجام عمل وام بدون بهره می‌دهد. همچنین سند شناسایی (شناسنامه و گواهینامه رانندگی) با جنسیت جدید برای افراد صادر می‌شود.

دربارهٔ سند شناسایی (شناسنامه)، هیئت عالی دیوان عمومی ایران در حکمی اعلام کرده است «درخواست تغییر نام صاحب سند سجلی از حیث جنسیت (ذکور به اناث یا بالعکس) از مسایلی است که واجد آثار حقوقی می‌باشد و ... رسیدگی به آن در صلاحیت محاکم دادگستری است.»

تراجنسی های مرد پس از تغییر مدارک شناسایی خود می توانند طبق ماده 33 بنده 8 آیین نامه سازمان نظام وطیفه درخواست معافیت دائم از خدمت سربازی را داشته باشند. در این ماده تراجنسی به عنوان یک انحراف جنسی و در کنار کژخویی های روانی قرار گرفته است.

در ماده ۹۳۹ قانون مدنی ایران، اگر در شخص خنثی (هرمافرودیت) علائم جنسیتی بر علائم جنسیت دیگر غالب باشد، شخص تابع احکام جنسیتی است که علائم آن در او غالب است.

در فقه

عالمان دینی سه گونه نظر داده‌اند: مشروعیت مطلق، مشروعیت مشروط و ممنوعیت مطلق.

برخی حقوق‌دانان و فقیهان اصطلاح «خنثای روانی» را برای افراد تراجنسی، که علایم جنس بدنی آنها با گرایش‌های روحی آنها مطابق نیست، به کار می‌برند. و برخی به جای «تغییر جنسیت»، «اصلاح جنسیت» یا «تعیین جنسیت» را پیشنهاد می‌دهند. فقه شیعه در کنار پذیرفتن تغییر جنسیت، ملاک‌هایی را هم درباره هویت تازه فرد و وظایف شرعی او تعیین کرده است. بر این اساس، ملاک وظایف شرعی هر فرد، جنسیت تازه اوست و بر همین اساس نیز ارث به او تعلق می‌گیرد، برای مثال پسری که دختر شده است، به اندازه یک دختر از ارث سهم می‌برد. همچنین درباره حدود محرمیت نیز جنسیت تازه ملاک عمل است.

بسیاری از فقیهان اهل سنت، قرضاوی‌ها، کلیساهای مسیحی و برخی فقهای شیعه با عمل تغییر جنسیت مخالفند و آن را تغییر در خلقت خدا می‌دانند اما از نظر فقهای شیعه، دلیل شرعی از قرآن کریم یا روایات اسلامی، مبنی بر حرام بودن تغییر جنسیت وجود ندارد و از آن جایی که این عمل باعث می‌شود ترنس‌ها از بیماری‌های سخت روحی و جسمی و فشارهای اجتماعی خلاص شوند، تغییر جنسیت، تغییر در خلقت خدا محسوب نمی‌شود. محالفان تغییر جنسیت، این عمل را تغییر در خلقت خدا می‌دانند که براساس آیه ۱۱۹ سوره نساء حرام است، اما موافقان تغییرجنسیت بر اساس تحقیقات فقهی درباره شأن نزول این آیه و آیات قبل و بعد از آن، استدلال می‌کنند که محتوای این آیه اشاره به رسم دوران جاهلیت داشته که گوش شتری را که بار پنجم زایمان کرده، می‌بریدند و وقف بت می‌کردند. از سوی دیگر همه فقیهان این عمل را در صورت اضطرار جایز می‌دانند حتی اگر آن را فی‌نفسه حرام بدانند. همچنین به عقیدهٔ موافقان تغییر جنسیت، همهٔ کارهای روزمره نوعی تغییر در خلقت خداوند است (مانند سوزاندن هیزم) ولی بی‌معنی است که آنها را حرام دانست. از سوی دیگر، با تغییر جنسیت، نفس انسان تغییر نمی‌کند و در نهایت تنها صفت وی تغییر می‌کند. همچنین موافقان تغییر جنسیت به «اصل حلیت» (هر کاری حلال است مگر آنکه دلیل صریحی بر حرام بودن آن در قرآن و روایات باشد) و «قاعده تسلیط» (اختیار انسان بر مال و بدن خود) برهان می‌کنند.

سید روح‌الله خمینی در تحریرالوسیله می‌گوید «ظاهر آن است که تغییر جنس مرد به زن به سبب عمل و برعکس آن، حرام‌نیست» از این رساله، مشروعیت مطلق تغییر جنسیت در نظر آیت‌الله خمینی برمی‌آید. فتوای آیت‌الله خمینی دربارهٔ آزادی تغییر جنسیت در اسلام از سوی سید علی خامنه‌ای، رهبر کنونی ایران هم تائید شده است.

جستارهای وابسته

• دگرباشی جنسی
• تراجنسی
• انجمن حمایت از بیماران مبتلا به اختلالات هویت جنسی ایران

منابع

• موحد، باران. «برتریروح بر جسم؛ فقه شیعه، پیشرو در پذیرش تغییر جنسیت». همشهری ماه، ۱۳۹۰/۷/۳۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۰ مهر ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۰ مهر ۱۳۹۲. 
• فضل الله و تغییر جنسیت از منظر قرآن. هاشمی، سید حسین. نشریه پژوهش‌های قرآنی. بهار و تابستان ۱۳۹۰- سال هفدهم، شماره ۶۵ و ۶۶
• وضعیت تغییر جنسیت. باریکلو، علی رضا. مجله (علمی-ترویجی) تحقیقات حقوقی، زمستان ۱۳۸۲ شماره ۵