عیلامیان
مختصات: ۲۹°۵۴′ شمالی ۵۲°۲۴′ شرقی / ۲۹.۹۰۰° شمالی ۵۲.۴۰۰° شرقی
تمدنهای باستانی آسیای غربی |
---|
میانرودان، سومر، اکد، آشور، بابل |
حتیان، هیتیها، لیدیه |
ایلام، اورارتو، منائیان، ماد، هخامنشی |
امپراتوریها / شهرها |
سومر: اوروک – اور – اریدو |
کیش – لاگاش – نیپور – اکد |
بابل – ایسین – عموریها - کلدانیها |
آشور: آسور، نینوا، نوزی، نمرود |
ایلامیان – شوش |
هوریها – میتانی |
کاسیها – اورارتو |
گاهشماری |
شاهان سومر |
شاهان ایلام |
شاهان آشور |
شاهان بابل |
شاهان ماد |
شاهان هخامنشی |
زبان |
خط میخی |
آرامی – هوری |
سومری – اکدی |
زبان مادی |
ایلامی |
اساطیر میانرودان |
انوما الیش |
گیل گمش – مردوخ |
نیبیرو |
ایلام یا عیلام نام یکی از تمدنهای ایران است که از سال ۳۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ سال قبل از تولد مسیح، در بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران گسترده بودند. (تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است.[نیازمند منبع]) تمدن ایلام یکی از قدیمیترین و نخستین تمدنهای جهان است. بر اساس بخشبندی جغرافیایی امروز، ایلام باستان سرزمینهای خوزستان، فارس، کردستان ایلام و بخشهایی از استانهای بوشهر، استان کرمان، لرستان، استان چهارمحال و بختیاری، و کرمانشاه و در دورانهایی تا جنوب دریاچه ارومیه را شامل میشد.
محتویات
نام[ویرایش]
نام این قوم هالتامتی (Haltamti) و سپس آتامتی (Atamti) بود که اکدیان آن را عیلام تلفظ میکرده و در کتابِ مقدس یهودیان نیز به همین شکل آورده شدهاست. این واژه به معنای «کوهستانی» است، که به محل زندگی این مردمان در دامنههای زاگرس اشاره دارد.
نام دو استان در ایران امروز برگرفته از نام آنان است. علاوه بر استان ایلام، نام خوزستان نیز از واژه Ūvja آمده که از روی کتیبه نقش رستم[۱] و کتیبههای داریوش در تخت جمشید و شوش،[۲] به معنای ایلام بوده و بنا به گفته ایرج افشار در «نگاهی به خوزستان: مجموعهای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی منطقه» در یونانی Uxi تلفظ میشده[۳] و اگر گفته ژول آپِر را بپذیریم در ایلامی Xus یا Khuz بودهاست. سِر هنری راولینسون نیز تلفظ پهلوی Ūvja را Hobui دانسته که ریشه نام اهواز و خوزستان است. این لفظ از حاجوستان و هبوجستان به دست آمده که در «مجمع التواریخ و القصص» (ابتدای قرن ششم هجری) در اشاره به خوزستان آمدهاست.
زبان ایلامی[ویرایش]
مقاله اصلی: زبان ایلامی
زبان ایلامی با هیچیک از زبانهای سامی و هندواروپایی ارتباط نداشته و زبانی جدا و تک خانواده به شمار میآید.[۴] برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند همخانواده میدانند.[۵][۶]
زبانِ ایلامی، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز نگه داشت و زبان دوم نوشتاری حکومتِ ایران در دورانِ هخامنشی بود.[۷][۸] در بیشتر سنگ نوشتههای عصرِ هخامنشی ترجمه ایلامی و بابلی (زبان بینالمللی آن روزگار) نوشتهها نیز آمدهاست.
ابن ندیم صاحب «الفهرست» در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن المقفع) زبانهای ایرانی را «پهلوی، دری، خوزی، پارسی و سریانی» میشمارد که گواهیست بر حضور زبان ایلامی (خوزی) تا دورههای آغازین اسلامی.
نژاد[ویرایش]
ایلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند همخانواده میدانند.[۵][۸]
ایلامیان و سومریها[ویرایش]
ایلامیها در برخی از دورههای تاریخی زیر نفوذ دولت سومری میانرودان بودند؛ ولی در سال ۲۲۸۰ پیش از میلاد عیلامیان که در اوج قدرت خود بودند، اور پایتخت سومریان را اشغال و غارت و خدای ویژه آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار ایلام شد و در پایان در ۲۱۱۵ ق. م در دوره فرمانروایی ریم سین دولت مشترک سومری – اکدی را به طرزی نابود کردند که ملت سومر هیچگاه نتوانست از خرابههای تاریخ سر برآورد. مشیرالدوله پیرنیا در اینباره مینویسد:
«دِمورگان و سایر نویسندگان فرانسوی بهاین عقیدهاند که غلبه ایلامیها بر سومریها و مردمان بنی سام نتایج تاریخی زیادی دربر داشته، توضیح اینکه ایلامیها بقدری با خشونت و بقسمی وحشیانه با ملل مغلوبه رفتار کردهاند، که آنها از ترس جان از مساکن و اوطان خود فرار کرده، هرکدام بطرفی رفتهاند؛ بنابراین عقیده دارند مردمی که در رأس خلیج پارس و بحرین سکنی داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهای فینیقی را تأسیس کرده در تجارت و دریانوردی معروف شدند، گروهی که ربّالنوع آسور را پرستش میکردند، بطرف قسمت وسطای رود دجله و کوهستانهای مجاور آن رفته شالوده دولت آسور را نهادند. مهاجرت ابراهیم با طایفه خود به فلسطین و بالاخره هجوم هیکسوس هایِ سامی نژاد بمصر و تأسیس سلسلهای از فراعنه در آن مملکت نیز از نتائج غلبه ایلامیها بر ملل سامی نژاد بود. اما کینگ باین عقیدهاست، که غلبه ایلامیها در ممالک غربی دوام نیافته، زیرا ایلامیها، چون استعداد اداره کردن مملکتی را نداشتند و غلبه آنها بیشتر به تاخت و تاز شبیه بود، نتوانستند ممالک مسخره را حفظ کنند.»[۹]
قلمرو فرمانروایی ایلامیان[ویرایش]
پادشاهی ایلام در اوج قدرت خود توانستهبود حتی بر بخشهای مهمی از میانرودان (بینالنهرین) هم چیرگی یابد، اما محدوده قدرت مرکزی ایلام شامل سراسر سرزمین ایران نمیشدهاست. این پادشاهی اتحادی بوده که ایلها و طوایف منطقه را دربر میگرفته، اما چنین یکپارچگی میتواند به معنی امپراتوری نباشد. هرگاه ایلامیان قدرت داشتند، نقش مهمی در درگیریهای سیاسی میانرودان بازی کرده و حتی بر بخشهایی از آن سرزمین ولو در زمان کوتاهی فرمان راندهاند. آنها در حدود سال ۱۹۰۰ پیش ازمیلاد میانرودان را به تصرف خود درآوردند و حکومت سومری را برای همیشه از صحنه تاریخ بیرون کردند. اما بهطور کلی بیشتر زیر نفوذ و خراجگذار اقوام سامی و سومری میانرودان بودند.
پروفسور گیرشمن و بسیاری از تاریخدانان دیگر محل کنونی شهر مسجد سلیمان را پایتخت هخامنشیان میدانند.[۱۰]
آثار تمدنی ایلامیان که در انشان و در شوش یافته شده نشانی از تمدن شهری بزرگی در آن دوران بودهاست. تمدن ایلامیان از راه دریایی و بلوچستان با تمدن پیرامون رود سند در هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط میشدهاست.
به قدرت رسیدن ایلامیان و تشکیل حکومت ایلامی و پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان، مهمترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پیش از میلاد بود. از آن هنگام تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال آنچه از تاریخ سرزمین ایران میدانیم تنها از تاریخ سیاسی ایلام میباشد.
آثار بجا مانده[ویرایش]
زیگورات چغازنبیل[ویرایش]
این بنا که در ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت در استان خوزستان ایران، جنوب شرقی شهر باستانی شوش جای گرفتهاست. ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد و توسط اونتاش گال برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شدهاست. این بنا در حمله آشور بانیپال به همراه تمدن عیلامی نابود شد و پس از آن زیر خاک از دیدهها ناپدید گردیده بود تا دوران کنونی که توسط رومن گریشمن ایلامشناس فرانسوی خاکبرداری گردید.[۱۱]
نابودی تمدن ایلام[ویرایش]
در سال ۶۴۰ ق.م. آشور بانیپال پادشاه نیرومند آشور، عیلام را تصرف و مردم عیلام را کشتار و دولت عیلام را نابود کرد. تمدن دیرینه ایلام، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی چون سومریها، اَکَدیها، بابلیها و آشوریها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صفحه روزگار ناپدید گردید. کتیبه آشور بانیپال درباره فتح و نابودی ایلام چنین میگوید:[۱۲]
تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشور کشیدم، و در مدت یک ماه و یک روز کشور ایلام را با همه پهنای آن، جاروب کردم. من این کشور را از چارپایان و گوسپند، و نیز از نغمههای موسیقی بیبهره ساختم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان رخصت دادم که آن را فرو گیرند.
جستارهای وابسته[ویرایش]
- زبان ایلامی
- شاهان ایلام
- تاریخ سیاسی ایلام
- پادشاهی اَوان
- شیلهه
- اپرتی
- دودمان نمایندگان بزرگ در ایلام
- فهرست تمدنها و جاهای باستانی ایران پیش از تمدن ایلام
اشیای تاریخی بهجامانده از عیلامیان[ویرایش]
از تمدن عیلام اشیاء و آثار متعددی به جا ماندهاست که در زیر به تعدادی از آنها اشاره شده است:
- گلدان با موجود دو شاخ
- تندیس نقرهای گاو نشسته
- کلاهخود پرنده و سه پیکر
- تابلو مراسم نیایش راهبههای آفتاب
- تندیس ناپیرآسو
- تندیس فاخته لاجوردی
- سنگنگاره بز با دم ماهی
- سنگنگاره زن ایلامی و ندیمه
- سنگنگاره یادبود اونتاش ناپیریشا
- جام نقرهای زن ایلامی
پانویس[ویرایش]
- ↑ اینجا
- ↑ اینجا.
- ↑ Kent, Roland. Old Persian: Grammar, Texts & Lexicon (American Oriental Series, 33). American Oriental Society, 1953. page 53. ISBN 0-940490-33-1.
- ↑ محسنی، محمدرضا 1389: "پان ترکیسم، ایران و آذربایجان"، نشر سمرقند، ص 179
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ در تاریکی هزارهها، ایرج اسکندری، نشر: نگاه.
- ↑ تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی - م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵ - (ص: ۳۵)
- ↑ در تاریکی هزارهها، ایرج اسکندری، ناشر: نگاه.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی - م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵ - (ص: ۲۴–۴۸)
- ↑ حسن پیرنیا، ایران باستان، دنیای کتاب، تهران، ۱۳۷۷، صفحهٔ ۱۱۸
- ↑ «ایلام: مهد اولیه تمدن ایرانی» (فارسی). مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی. بازبینیشده در ۲۴ بهمن ۱۳۸۶.
- ↑ ایران زمین؛ زیگورات چغازنبیل (ایسکانیوز، ۲۷آبان۱۳۸۶)
- ↑ «تقدیم به جویندگان راه حق» (فارسی). وبگاه محمد برای مسیح. بازبینیشده در ۲۴ بهمن ۱۳۸۶.
منابع[ویرایش]
- تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی - م.آ. داندامایف، مترجم: کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵ - (ص: ۲۴–۴۸)
- دنیای گمشده ایلام، هینس، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران: ۱۳۷۱
- گذری بر تاریخ ایلام، هینس، ترجمه محمدحسین خانی، تهران: ۱۳۷۳
- ایران در سپیدهدم تاریخ، جرج کامرون، ترجمه حسن انوشه، تهران: ۱۳۷۲
- تاریخ اجتماعی ایران (جلد ۱)، مرتضی راوندی -(ص ۱۳۳–۱۴۲)
- تاریخ ماد، دیاکونوف - ترجمه کریم کشاورز
- تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.
- مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن ایلام، مرکز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۷۰
- محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان ترکیسم، ایران و آذربایجان»، نشر سمرقند
پیوند به بیرون[ویرایش]
- تاریخ مختصر ایلام به همراه عکس (به زبان انگلیسی)
- معرفی مختصر ایلام و شوش (به انگلیسی)
- عیلام در دانشنامه ایرانیکا
|
|