همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی در ایران

نظام جمهوری اسلامی
بسمه تعالی دولت موقت ایران وزارت کشور تعرفه انتخابات همه‌پرسی تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت نتیجه رأی شمار رأی‌ها درصد آری ۲۰٬۱۴۷٬۸۵۵ ۹۹٫۳۱٪ نه ۱۴۰٬۹۹۶ ۰٫۶۹٪ رأی‌های صحیح ۲۰٬۲۸۸٬۸۵۱ ۹۹٫۲۶٪ رأی‌های سفید یا باطله ۱۵۱٬۲۵۷ ۰٫۷۴٪ مجموع ۲۰٬۴۴۰٬۱۰۸ ۱۰۰٫۰۰٪ درصد مشارکت ۹۸٪ واجدان شرایط ۲۰٬۸۵۷٬۳۹۱ نتیجه به تفکیک شهرستان‌ها [[|250px|center]]      آری     نه

پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷، به پیشنهاد سید روح‌الله خمینی همه‌پرسی حکومت جمهوری اسلامی ایران در روزهای ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ در سراسر ایران برگزار شد و طبق نتایج اعلامی ۹۸٫۲ واجدان شرکت در همه‌پرسی با دادن رای «آری»، با برقراری حکومت جمهوری اسلامی موافقت کردند. در روز ۱۲ فروردین نتایج اعلام شد و این روز را روز جمهوری اسلامی نامیدند.

برگزاری

همه‌پرسی در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ در سراسر ایران برگزار شد.

برگهٔ رای

آری

نه

نمونهٔ برگ رأی‌ها همه‌پرسی

آیت‌الله خمینی:۱۲ فروردین روز نخستین حکومت الله است

برگه رای، دوقسمتی بود و شامل نیمه «آری» -به رنگ سبز- و نیمه «نه» -به رنگ قرمز- بود و روی آن چنین درج شده بود:

«بسمه تعالی

دولت موقّت انقلاب اسلامی

وزارت کشور

تعرفهٔ انتخابات رفراندم

تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی

که قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت.»

رای‎دهندگان، می‌بایست بخش موردنظر خود را از برگه جدا می‎کردند و در صندوق رای می‎انداختند و می‌توانستد قسمت دیگر را همراه با خود ببرند.

گفته شده بود اگر کسانی رایشان برای نوع حکومت بعدی حکومت «جمهوری اسلامی» نباشد می‌توانند آن نوع حکومت دلبخواه خود را در برگه بنویسند و در صندوق بیندازند.

نتیجه

حدود ۹۸٫۲٪ واجدان شرایط در همه‌پرسی شرکت کردند. بیش از ۹۹٪ شرکت‌کنندگان نیز به همه‌پرسی رأی مثبت دادند.

۱۲ فروردین آیت‌الله خمینی حکومت جمهوری اسلامی را اعلام کرد.

« من به ملت بزرگ ایران که در طول تاریخ شاهنشاهی، که با استکبار خود آنان را خفیف شمردند و بر آنان کردند آنچه کردند، صمیمانه تبریک می‏گویم. خداوند تعالی بر ما منت نهاد و رژیم استکبار را با دست توانای خود که قدرت مستضعفین است در هم پیچید و ملت عظیم ما را ائمه و پیشوای ملتهای مستضعف نمود، و با برقراری جمهوری اسلامی، وراثت حقه را بدانان ارزانی داشت. من در این روز مبارک، روز امامت امت و روز فتح و ظفر ملت، جمهوری اسلامی ایران را اعلام می‏کنم. به دنیا اعلام می‏کنم که در تاریخ ایران چنین رفراندمی سابقه ندارد، که سرتاسر مملکت با شوق و شعف و عشق و علاقه به صندوقها هجوم آورده و رأی مثبت خود را در آن ریخته و رژیم طاغوتی را برای همیشه در زباله‏دان تاریخ دفن کنند.  »

انتقادات

عباس میلانی می‌گوید نظام جمهوری اسلامی نظام تمامیت‌خواه در ایران است.

به باور طرفداران جمهوری اسلامی این همه‌پرسی حکومت جمهوری اسلامی ایران را در زمره حکومت‌هایی قرار داد که در ابتدای تشکیل از ملت خود اجازه تشکیل می‌گیرد و ایدئولوژی آن به روش دموکراتیک انتخاب می‌شود. در مقابل منتقدانی نیز هستند که عقیده دارند مردم ایران در آن زمان، بیش از آن که به فکر تعیین نظام و نوع حکومت در کشور خود باشند، تنها به سرنگونی نظام سلطنتی فکر می‌کردند و برای رسیدن به این هدف، نظام جدیدی را که به آنها معرفی شده بود، برگزیدند.

در نظام دموکراتیک یا مردم‌سالار، فرد، حزب یا گروهی خاص حکومت نمی‌کند بلکه مردم حکومت می‌کنند که دولت ممکن است چندحزبی، دوحزبی یا غیرحزبی باشد و بر همین اساس یکی از سه اصل مردم‌سالاری اسلامی انتخاب رهبر یا رهبران نظام توسط مردم است. اما نظام جمهوری اسلامی درواقع یک نظام تئوکراسی حزب حاکم است که همچون نظام‌های تک‌حزبی بواسطه مکانیزم کنترل مرکزی سازمان‌ها به ایدئولوژی ولایت فقیه وابسته است.

با وجود اختلاف نظر گروه‌های سیاسی فعال در سال‌های پس از انقلاب اسلامی بر سر عنوان، شیوه و چگونگی برگزاری همه‌پرسی در فروردین سال ۵۸، نظام جمهوری اسلامی به استناد نتیجهٔ این همه‌پرسی در ایران رسمیت یافت.
صادق زیباکلام می‌گوید قرار دادن یک گزینه برای همه پرسی، انتقادهایی را به دنبال داشت و سبب شد گروهی این پرسش را مطرح کنند که چرا حکومت و رهبری انقلاب اصرار دارد انتخاب‌های دیگر را از مردم دریغ کند؟
او می‌گوید: «واقعیت این است که اگر عناوین دیگری در کنار جمهوری اسلامی نوشته می‌شد، با توجه به فضایی که در دوازدهم فروردین ۵۸ در ایران حاکم بود، اکثریت مردم باز هم به همان چیزی رای می‌دادند که آیت الله خمینی گفته بود.»

ابراهیم یزدی می‌گوید که در زمان برگزاری همه پرسی، برخی بر این نظر بودند که باید همه گزینه‌های پیشنهادی، در پرسشنامه وارد شود، ولی شورای انقلاب و رهبری که تصمیم گیرنده اصلی و نهایی بودند، تصمیم گرفتند تنها درباره جمهوری اسلامی از مردم سؤال شود که تشتت آرا به وجود نیاید.

عبدالکریم لاهیجی می‌گوید امری که در آنروز انجام گرفت بیشتر مشخصه‌های یک بیعت از مردم را داشت تا برگزاری یک همه‌پرسی؛ اشکال برگزاری چنان همه‌پرسی‌ای این عنوان می‌شود که در نظرسنجی دوازده فروردین ۱۳۵۸، نوع حکومت بعدی از مردم پرسیده نشد و نحوه سؤال «جمهوری اسلامی، آری یا نه؟» به شکلی است که مردم را بین انتخاب شیوه‌ای معلوم و یا تن‌دادن به شیوه‌ای نامعلوم مخیر می‌کند که از لحاظ روانی توده‌های مردم را به انتخاب پاسخ آری متمایل می‌کند. البته روزنامه‌های آن دوران تیپ حکومتی مورد نظر خود را اعم از حکومت سوسیالیستی، لیبرال و حتی جمهوری ایرانی را تبلیغ می‌کردند و مردم آن دوران بنا به روشنگری روزنامه‌ها و مجاورت با احزاب چپ مثل توده و مجاهدین خلق یا راستگراهایی مثل نهضت ملی با انواع مختلفی از حکومت آشنا بودند و این انتقادی جدی به شمار نمی‌رود.

اشکالات چنین همه‌پرسی به برگه‌های رای وارد شده است: رژیم سابق هنوز قانوناً جایگزین نشده بود و برخی ادعا داشته‌اند که عنوان سابق به آن دادن عملی جهت‌دار و پیش‌فرضانه بود تا مردم بنا به نفرتی که از حکومت سابق داشتند به رای آری ترغیب شوند؛ همچنین نتیجه همه‌پرسی معلوم نبود و ذکر جمهوری اسلامی به عنوان نظام حکومتی بعدی اقدامی پیشداورانه بود. گذشته از آن قانون اساسی‌ای که متن آن معلوم نبود، چه تضمینی داشت که از تصویب ملت بگذرد. البته همان زمان نیز اعلام داشتند که منظور از قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت این است که قانون اساسی که برای همه‌پرسی قانون اساسی آماده خواهد شد بر پایه نظریه جمهوری اسلامی خواهد بود و این اشتباه لفظی برخی روشنفکران است. همچنین انتخاب رنگهای برگه رای - نه به رنگ قرمز و آری به رنگ سبز- نیز می‌تواند جهت‌دار تعبیر بشود.

همچنین دکتر محمد ملکی از دست اندرکاران برگزاری اولین انتخابات برگزار شده بعد از انقلاب در ۱۲ فروردین سال ۱۳۵۸ که به همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی در ایران آری یا نه معروف شد، در آذر ماه سال ۱۳۹۰ طی نامه‌ای سر گشاده با طرح مسائل مختلفی که عمدتاً به میزان شرکت کنندگان و نحوه اعلام آرای به صندوق ریخته شده اشاره دارد، به انجام تقلب در اولین انتخابات برگزار شده پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، در ایران، اشاره نمودند. ایشان امکان اخذ رای از ۹۸٫۲ 'واجدین شرایط' را که بعدها در نص ماده اول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز ذکر شد را غیر واقعی و دروغی بزرگ می‌داند.

جستارهای وابسته

• نظام جمهوری اسلامی ایران
• ولایت فقیه
• مردم‌سالاری اسلامی

منابع

مصاحبه تلویزیونی صادق طباطبایی در مورد نحوه رای‌دادن در سال ۱۳۵۸