ابن هیثم
| ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم | |
|---|---|
نگاره‌ای از ابن هیثم
|
|
| متولد | ۳۵۴ (قمری) بصره |
| مرگ | ۴۳۰ (قمری) قاهره |
| ملیت | عرب یا ایرانی |
| رشته فعالیت | ریاضی‌دان، فیزیکدان، نورشناس |
| دلیل شهرت | اولین دانشمند فیزیک نور در جهان، مخترع ذره‌بین، نخستین اندازه گیرنده سرعت صوت، سرعت نور و محیط کره زمین با استفاده از واحد اندازه‌گیری «ذرع»، نخستین محقق ویژگی‌های نور، ریاضی‌دان و دانشمند حساب، هندسه، مثلثات، جبر |
| دین | اسلام |
بوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری،[۱] ناموَر به ابن هیثم (۴۳۰–۳۵۴) از بزرگترین ریاضیدانان، و بنا بر دائرةالمعارف الاسلامیه بی شک بهترین فیزیکدان مسلمان[۱] عرب[۲] یا ایرانی[۳][۴] بود. او اولین دانشمند فیزیک نور در جهان است که در زمینه شناخت نور و قانون‌های شکست و بازتاب آن نقش مهمی ایفا کرده‌است.
دانسته‌های زیادی از زندگی شخصی او در دست نیست. او در حدود ۳۵۴ قمری (۹۶۵ میلادی) در بصره زاده شد. در دورهٔ حکومت الحکیم به مصر رفت و سعی کرد جریان نیل را تنظیم کند. او هنگامی که به ممکن نبودن این کار پی برد، با وجود خشم خلیفه، کار را رها کرد. پس از مرگ وی، به قاهره برگشت و با رونوشت نویسی از دست‌نویس‌های علمی خصوصاً ریاضیاتی به گذران زندگی پرداخت. در ۴۳۰ قمری (۱۰۳۹ میلادی) درگذشت.[۵]
وی در علوم ریاضی، حساب و هندسه، مثلثات، جبر، الابصار و غیره، استاد بود.
شرح اصول اتاقک تاریک و اختراع ذره‌بین از کارهای برجستهٔ این دانشمند مسلمان است که منجر به ساخت دوربین عکاسی گردید.[۶] به دید برخی پژوهشگران ابن هیثم نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرده‌است. ابن هیثم با معیار متعارف اندازه‌گیری طول در زمان خود، که واحد ذرع بود، سرعت نور و دور کره زمین را اندازه گرفت. وی نخستین کسی است که ۷۰۰ سال قبل از نیوتن به بررسی ویژگی‌های نور پرداخت. ابن هیثم را اولین دانشمندی می‌شناسند که از روش مبتنی بر آزمایش در کارهایش استفاده کرد.[۷]
سیارک شماره ۵۹۲۳۹ به افتخار این دانشمند به نام ۵۹۲۳۹ ابن هیثم نامیده شده‌است.
زندگی[ویرایش]
از زندگی ابن هیثم اطلاعات زیادی وجود ندارد. منبع اطلاعات موجود روایات قفطی، یوسف فاسی، ابن ابی اصیبعه و نوشته‌های خود او و بیهقی و شهر زوری است که گاهی با یکدیگر تناقض دارند. ابن هیثم در بصره متولد شد. ابن هیثم بر آن بود که تنها راه رسیدن به حق دانشی است بر پایهٔ امور حسی و عقلی ـ یعنی طبیعیات و الهیات و منطق. او در بصره منصب دیوانی داشت، و به جنون تظاهر کرد تا برکنارش کنند و بتواند به علم که بدان علاقهٔ بیشتری از کار خود داشت، بپردازد. او سپس به مصر و نزد الحاکم فرمانروای فاطمی آنجا رفت. در مصر، ابن هیثم در صدر گروهی از مهندسین در خصوص نیل و تنظیم جریان آن پژوهش کرد ولی به این نتیجه رسید که این کار ممکن نیست. خلیفه از این نتیجه عصبانی گشت و ابن هیثم را به جای یک منصب علمی به کار دیوانی برگمارد. ابن هیثم پذیرفت ولی دوباره به جنون تظاهر کرد، که خلیفه او را در خانه اش زندانی، اموال وی را مصادره و کسی را به عنوان قیم او منصوب کرد. پس از مرگ الحاکم دیگر به جنون تظاهر نکرد و آزاد شد و اموالش را پس گرفت. باقی عمر مشغول رونوشت نویسی از کتب علمی بود.[۱]
نام مستعار وی، بطلمیوس دوم و یا به زبانی ساده «فیزیکدان» سده‌های میانه (قرون وسطا) در میان اروپائیان است. ابن هیثم تفاسیر روشنگری در آثار ارسطو، بطلمیوس و اقلیدوس، ریاضی‌دان یونانی دارد. هرچند که او در بصره متولد شده (۹۶۵ میلادی)، اما عمدتاً در قاهرهٔ مصر زندگی کرده و در همان‌جا در سن ۷۶ سالگی درگذشت.
کارها[ویرایش]
ابن هیثم پدر علم فیزیک نور و آغاز کننده تحولاتی است که بعدها به ساخت دوربین عکاسی، دوربین سینما و پروژکتور پخش فیلم منجر شد. ابن هیثم تلاش زیادی در شناخت فیزیک نور انجام داد. او رساله‌ای دربارهٔ نور نوشت و ذره‌بین را ساخت. به نسبت زاویه تابش و زاویه انکسار پی برد و اصول تاریکخانه را شرح داد و در مورد قسمت‌های مختلف چشم بحث کرد. رسالهٔ نور ابن هیثم نفوذ زیادی در اروپا گذاشت. کارهای وی توسط کمال‌الدین فارسی پیگیری شد.
بالغ بر بیست اثر بازمانده ابن هیثم ویژه مسائل نجومی است.
شهرت ابن هیثم در نجوم بیشتر به سبب تألیف رساله‌ای است به نام مقاله فی هیئته العالم. ظاهراً این رساله از آثار جوانی او است، زیرا در آن از «پرتوی که از چشم خارج می‌شود» سخن گفته‌است و ماه را جسمی صیقلی توصیف کرده که نور خورشید را «باز می‌تاباند». این دو نظر را وی در المناظر و مقاله فی ضوء القمر رد کرده‌است این رساله تنها نوشته نجومی ابن هیثم است که در سده‌های میانه به باختر راه یافته‌است. آبراهام هبرایوس آن را به سفارش آلفونسوی دهم، شاه کاستیل (درگذشته: ۱۲۸۴ میلادی) به اسپانیایی ترجمه کرد و این ترجمه را مترجم ناشناسی (تحت عنوان کتاب جهان و آسمان) به لاتینی درآورد. در این رساله ابن هیثم ثابت می‌کند که اگر ماه مانند آینه‌ای رفتار کند، لازم می‌آید که سطحی از ماه که نور خورشید را به زمین باز می‌تاباند کوچک‌تر از سطحی باشد که ما می‌بینیم، پس نتیجه می‌گیرد که ماه نور عرضی خود را در دریت مانند اجسام منیر، یعنی از همه سطح خود و در همه جهات گسیل می‌دارد، این نظر با استفاده از یک ذات‌الثقبتین نجومی ثابت می‌شود. از این رو وی آسمان را متشکل از مجموعه‌ای از پوسته‌های کروی (با افلاک) هم مرکز فرض کرده‌است که برهم مماسند و درون یکدیگر می‌چرخند، در داخل ضخامت هر پوسته، که نماینده فلک یکی از سیارات است، پوسته‌های هم مرکز و خارج از مرکز و کرات کامل دیگری وجود دارد که بترتیب با افلاک خارج از مرکز و افلاک تدویر متناظرند. همه پوسته‌ها و کره‌ها سر جای خود و به گرد مرکز خود می‌چرخند، و از ترکیب آنها حرکت ظاهری سیاره که طبق فرض روی استوای فلک تدویر قرار دارد، پدید می‌آید. ابن هیثم با توصیف دقیق همه حرکت‌هایی که در کار می‌آیند، در واقع گزارشی کامل و روشن و غیر فنی از نظریه بطلمیوس دربارهٔ سیارات ارائه می‌کند، و همین نکته راز محبوبیت رساله او را آشکار می‌کند.[نیازمند منبع]
ایراد ابن هیثم به حرکت پنجم ماه که در فصل پنجم از مقاله پنجم مجسطی بیان شده، بسیار آموزنده‌است. این اشکال کاملاً از نوع برهان خلف است، زیرا «ثابت می‌کند» که چنین حرکتی از لحاظ فیزیکی محال است. بطلمیوس فرض کرده بود که هنگام حرکت فلک تدویر ماه بر فلک حامل خارج مرکز آن قطری که از اوج تدویر می‌گذرد (هنگامی که، مرکز فلک تدویر بر اوج فلک حامل است) طوری می‌چرخد که همیشه در امتداد نقطه‌ای در روی خط اوج و حضیض است (این نقطه را «نقطه المحاذات» می‌گویند)؛ به طوری که مرکز دائرةالبروج در وسط خطی است که این نقطه را به مرکز فلک حامل وصل می‌کند. این فرض ایجاب می‌کند که وقتی فلک تدویر یک دور کامل روی فلک حامل خود می‌چرخد، قطر آن به تناوب، در دو جهت مخالف بچرخد. اما ابن هیثم می‌گوید که چنین حرکتی را تنها یک کره ایجاد می‌کند، که به تناوب در دو جهت مختلف می‌چرخد، یا دو کره که یکی بیحرکت می‌ماند و دیگری در جهت خاص خود می‌چرخد. چون فرض جسمی با این اوصاف ممکن نیست، بنابراین ممکن نیست که قطر فلک تدویر در امتداد آن نقطه مفروض باشد.
سالها قبل از اینکه عکاسی اختراع شود، اساس کار دوربین عکاسی وجود داشت. ابن هیثم در سدهٔ پنجم هجری/یازدهم میلادی ابزاری را به نام جعبه تاریک (camera obscura) را برای بررسی خورشیدگرفتگی به کار برده بود. این ابزار در زمان جنگ‌های صلیبی به اروپا راه یافت. اتاقک تاریک، عبارت بود از جعبه یا اتاقکی که فقط بر روی یکی از سطوح آن روزنه‌ای ریز، وجود داشت. عبور نور از این روزنه باعث می‌شد که تصویری نسبتاً واضح اما به صورت وارونه در سطح مقابل آن تشکیل شود.
این وسیله به شدت مورد توجه نگارگران قرار گرفت و همهٔ نگارگران به‌ویژه نگارگران ایتالیایی سدهٔ شانزدهم از آن برای طراحی دقیق چشم‌اندازها و دیدن دورنمایی صحیح بهره می‌بردند، به این ترتیب که کاغذی را بر روی سطح مقابل روزنه قرار می‌دادند و تصویر شکل گرفته را ترسیم می‌کردند. این تصاویر بسیار واقعی و از ژرفانمایی (پرسپکتیو) صحیحی برخوردار بود. ابن هیثم یک تصویر را هم فرافکن (projection) کرده است. وی دستگاهی ساخته بود که تصویر را بازمی‌تابانده‌است، بدین گونه نخستین سنگ بنای سینما گذاشته شد. راستی داشتن این سخن دور نیست: ابن هیثم نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را اندازه گرفت است. او با معیارهای متعارف اندازه‌گیری در زمان خودش، که واحد ذرع بود، سرعت نور را محاسبه کرد و دور کرهٔ زمین را اندازه گرفت. وی نخستین کسی است که به بررسی خواص نور پرداخت.
حل مسئله زیر یکی از کارهای معروف او است:
«در صفحه دایره‌ای به مرکز O و به شعاع R، دو نقطه ثابت B،A داده می‌شود. هرگاه دایره را به مثابه آیینه‌ای فرض کنیم بر آن، نقطه‌ای چون M بیابید که شعاعی نورانی که از A خارج می‌شود پس از منعکس شدن در نقطه M، بر B بگذرد.»
ابن هیثم این مسئله را با استفاده از یک معادله چهارم و از تقاطع یک هذلولی متساوی القطرین و یک دایره حل کرده‌است. وی با اعتماد و تکیهٔ بیش از حد به دانش تجربی ریاضی اش بر آن باور بود که می‌تواند سیل رود نیل را تنظیم و کنترل نماید. پس از آن که الحکیم امرالله ششم، حاکم خلافت فاطمی، به وی دستور داد تا عملیات تنظیم سازی سیل رود نیل را به مرحلهٔ اجرا درآورد، سریعاً او به این نتیجه رسید که از قدرتش خارج است. به همین دلیل از مهندسی دست کشید. وی از ترس از دست دادن زندگی‌اش، خود را به جنون زد و در بازداشت خانگی به سر برد. پس از آن بود که ابن هیثم تا لحظهٔ مرگش، زندگی خود را وقف تحقیقات علمی کرد.
ابن هیثم نخستین دانشمند در عصر خود بود که برای بررسی تئوری‌های خود، از شواهد عملی استفاده می‌کرد؛ چرا که در آن دوران فیزیک همانند علم فلسفه با تجربهٔ عملی همراه نبود. وی نخستین دانشمندی بود که ضرورت وجود شواهد تجربی برای پذیرش یک تئوری را عنوان کرد. در واقع کتاب اپتیک وی نقد کتاب المگست (Almagest) بطلمیوس بود.
شایان ذکر است که این کتاب پس از هزار سال به عنوان منبعی توسط استادان این علم تدریس و معرفی می‌شود. برخی از مورخان این علم بر این باورند که قانون اِسنل در اپتیک در واقع نشئت گرفته از تحقیقات ابن سهل و ابن هیثم می‌باشد.
آثار مهم[ویرایش]
- کتاب المناظر
- مقالة فی صورةالکسوف
- رسالة فی مساحة المسجم المکافی
- مقالة فی تربیع الدائرة
- مقالة مستقصاة فی الاشکال الهلالیة
- خواص المثلث من جهة العمود
- القول المعروف بالغریب فی حساب المعاملات
- قول فی مساحة الکرة.
پانویس[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی:ابن هیثم، ابو علی». مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بازبینی‌شده در ۲۰۱۴-۱۲-۲۹.
- ↑ “Ibn al-Hayt̲h̲am”. Brill Reference. 2016-01-15. Retrieved 2016-01-15.
- ↑ Renaissance Theories of Vision, by Charles H Carman, p. 77
- ↑ Astronomical Optics and Elasticity Theory: Active Optics Methods, by Gérard René Lemaitre, p. 3
- ↑ “Ibn al-Hayt̲h̲am”. Brill Reference. 2014-12-29. Retrieved 2014-12-29.
- ↑ «Alhazen,» Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 http://encarta.msn.com © ۱۹۹۷–۲۰۰۷ Microsoft Corporation. All Rights Reserved. [۱]
- ↑ Civilization: The West and the Rest, by Niall Ferguson, p. 51
منابع[ویرایش]
قلندری، ذکرالله(۱۳۹۳)تأثیر نظریات ابن هیثم بر دست ساخته‌های نمایشی در ایران با تأکید بر فانوس خیال و تعبیه غریبه، مجله تیاتر، شماره دوم، صفحات ۳–۱۸.
- جعفری نائینی، علیرضا. «ابوعلی ابن هیثم». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بازبینی‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۸.
- «ابوعلی محمدبن حسب بصری معروف به ابن هیثم». IRIB. بازبینی‌شده در ۱۷ ژانویه ۲۰۰۸.
- ابن هیثم
جستارهای وابسته[ویرایش]
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- اخترشناسان اسلام قرون وسطی
- اشاعره
- افراد عراقی سده دهم (میلادی)
- اهالی بصره
- پزشکان قرون وسطی در اسلام
- پزشکان مسلمان
- دانشمندان اهل ایران
- دانشمندان اهل عراق
- دانشمندان عرب
- درگذشتگان ۱۰۳۹ (میلادی)
- درگذشتگان ۱۰۴۰ (میلادی)
- درگذشتگان ۴۱۷
- درگذشتگان ۴۳۰ (قمری)
- روش علمی
- ریاضیدانان اسلام قرون وسطی
- ریاضیدانان سده ۱۰ (میلادی)
- ریاضیدانان سده ۱۱ (میلادی)
- ریاضیدانان عرب قرون وسطی
- زادگان ۳۴۳
- زادگان ۳۵۳ (قمری)
- زادگان ۹۶۵ (میلادی)
- شیعیان اهل عراق
- عالمان مسلمان
- علمای عرب
- فیزیک نور
- فیزیکدانان قرون وسطی
- فیلسوفان اهل عراق
- فیلسوفان عربزبان
- فیلسوفان علم
- محققان سده ۱۰ (میلادی)
- مهندسان اهل عراق
