معتصم

معتصم
خلیفه عباسی
دوران	هشتمین خلیفه عباسی (۸۴۲–۸۳۳)
نام کامل	ابواسحاق محمد معتصم
زادروز	۱۷۹ (قمری) ۷۹۴ (میلادی)
زادگاه	کوفه
مرگ	۲۲۷ (قمری) ۸۴۲ (میلادی)
محل مرگ	سامرا
پیش از	واثق
پس از	مأمون
دودمان	عباسیان
پدر	هارون الرشید

ابواسحاق محمد المعتصم بالله هشتمین خلیفه عباسی (۸۴۲-۸۳۳) فرزند هارون الرشید بود که پس از مأمون به خلافت رسید.

زندگینامه

ابواسحاق معتصم به سال ۱۷۸ هجری تولد یافت مادرش کنیزکی بود مارده نام. نامش محمد یا ابراهیم بود از علم و ادب بی بهره بود. به دوران مأمون ولایت شام و مصر داشت و مأمون به هنگام مرگ از فرزند خویش عباس که به نزد سپاهیان بسیار محبوب بود، چشم پوشید و خلافت را بدو داد که در معتصم قوت و لیاقت کافی برای حفظ دولت عباسی می‌دید.

بیعت معتصم بروز وفات مأمون بود نخست سپاهیان از اطاعت وی سرباز زدند و می‌خواستند عباس فرزند مأمون را بخلافت بردارند اما عباس به احترام وصیت پدر با عم خویش بیعت کرد و سپاه از اراده وی تبعیت کرد. نیروهای سپاه او در سال۸۳۸ میلادی بابک خرمدین، شورشی ایرانی را که به قیام علیه مسلمانان برخاسته بود را کشتند. به دستور معتصم بالله ابتدا دست و پای بابک خردمدین را به‌تدریج قطع کردند. سپس جنازه‌اش را در شهر سامرا بر سر دار کشیدند. به معتصم خلیفه مثمن (منسوب به هشت) می‌گویند؛ زیرا هشتمین خلیفه بنی عباس و هشتمین نفر از اولاد حضرت عبدالمطلب و هشتمین نفر از اولاد هارون الرشید بود و هشت سال و هشت ماه و هشت روز حکومت کرد و هشت فرزند پسر و هشت فرزند دختر از او به جا ماند. پس از مرگش فرزندش واثق به حکومت رسید.

اقدامات معتصم

از کارهای تاریخی وی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

سرکوب شورشها

قلعه بابک در آذربایجان. شورش بابک در دوران معتصم سرکوب شد.

در زمان خلافت معتصم شورشهای مختلفی روی داد از جمله:

۱- شورشی عمومی در بغداد به رهبری احمد بن نَصر خُزاعی که از محدثان عالی مقام بود در اعتراض به حادث بودن قران. شورشیان با شکست رو به رو شدند. ابن نصر در حضور خلیفه دربارهٔ اعتقاد به مخلوق بودن قرآن مورد سؤال قرار گرفت که از اعتراف به قبول این عقیده سر باز زد. دادگاه محنه وی را به مرگ محکوم کرد و سر بریده او را در میان شهر بر دار آویختند تا مایه عبرت دیگران شود.

۲- شورش زُطّ یا آشوب هندوان در جنوب عراق که راه بغداد به بصره را بسته بودند و از کشتی‌ها باج می‌گرفتند. معتصم برای درهم شکستن ایشان عجیف بن عنبسه سردار عرب را مأمور کرد و پس از پیروزی بیش از بیست هزار نفر از آنان را به روم تبعید کرد. (ممکن است کولیان اروپا از اسلاف اینان باشند)

۳- شورش بابک خرمدین که مأمون نتوانسته بود فتنه او را فرو نشاند. افشین، سردا ایرانی و سپاهش در سال ۸۳۸، بابک را کشتند. به دستور معتصم بالله ابتدا دست و پای بابک خردمدین را به‌تدریج قطع کردند. سپس جنازه‌اش را در شهر سامرا بر سر دار کشیدند. ۴- شورش مازیار از سران طبرستان که خلیفه سردار خود افشین را برای مقابله با او فرستاد.

۵- شورش مبرقع یمانی در اردن و فلسطین در اواخر حکومت معتصم

۶- شورش کردان در موصل به پیشوائی جعفر کرد

جایگزینی ترکان

دوران معتصم ٬دوران تسلط ترکان بر دستگاه عباسی بود. معتصم که مادرش ترک بود ترجیح داد به جای یاری جستن از ایرانیان یا عرب‌ها، نیروی سومی را وارد کارزار کند. جنگ داخلی میان امین و مأمون ثابت کرد که خلیفه نیاز به نیروی مسلحی دارد که کاملاً نسبت به او وفادار و از اختلاف‌های دینی بر کنار باشد. به همین جهت بود که معتصم، حتی در زمان مأمون لشکری چهار هزارنفره از ترکان تشکیل داد و پس از آن که به خلافت رسید، شمار این غلامان افزایش یافت. در میان آنان علاوه بر غلامانی که در ماوراءالنهر خریداری شده بودند و به مهارت در سواری و تیراندازی شهرت داشتند، گروهی از اسلاوها «صقلابیان» و حتی بربرها نیز به چشم می‌خوردند.

نبرد با رومیان

محاصره عموره بدست سپاه معتصم

در سال۲۲۳ نوفل سلطان روم (تئوفیلوس) با لشکری بسیار بر مرزهای کشور اسلامی یورش بردند، مردم را قتل‌عام کردند و به بچه‌ها نیز رحم نکردند. به دنبال آن معتصم فرمان آماده باش و بسیج عمومی داد، لشکری عظیم فراهم و با اسبی ابلق به طرف روم حرکت کرد. در جنگ رومیان مغلوب شدند، لشکر اسلام دژهای بسیاری را فتح کردند از جمله شهر عموریه را متصرف شدند و بطریق کبیر یاطس (Aetios) را اسیر کردند، سی هزار نفر از آنان را کشتند، سپس معتصم به جانب قسطنطنیه رفت تا آنجا را فتح کند که خبر شورش عباس بن مأمون به او رسید و اینکه عده‌ای با او بیعت کرده‌اند، لذا با عجله برگشت و به دفع او پرداخت و عباس را به زندان انداخت. معتصم برای گسترش اسلام با یاری افشین دست به اشغال آموران (عموریه) و ویران کردن آن شهر زد. او با دربند کردن ۴۲ تن از سران آموران ایشان را به سامرا انتقال داد. اما با نپذیرفتن اسلام از سویشان، دستور کشتن ایشان را صادر کرد‌.

ادامه سیاست محنة و آزار علویان

نوشتار اصلی: خلق قرآن

سیاست محنة خَلق قرآن که ۴ ماه پیش از مامون توسط مأمون اتخاذ شده بود در دوره حکومت معتصم ادامه یافت. احمد حنبل از معروفترین افرادی است که به این خاطر آزار شد. احمد بن نَصر خُزاعی نیز اعدام گردید.

معتصم برخلاف مأمون بر شیعیان سختگیری بسیار می‌کرد. امام جواد علیه السلام در زمان مأمون و معتصم می‌زیست و سرانجام نیز به دستور معتصم مسموم و کشته شد.

قیام محمد بن قاسم

به دوران معتصم محمد بن قاسم از فرزندان امام حسین (ع) قیام کرد. وی به تعقیب محمد بن قاسم علوی برخاست که بسوی خراسان گریخت و مردم بسیار از خراسانیان بدو پیوستند و با سپاه معتصم جنگ‌های بسیار کرد. عاقبت عبدالله بن طاهر وی را گرفت و به بغداد نزد معتصم برد که در سامره محبوس شد.

امیرالمؤمنین (ع) در مورد معتصم عباسی پیش‌بینی فرمود: او مردی است صاحب پیروزیها و نصرت و ظفر، پرچم او بر سرزمین روم به اهتراز درآید، و دژی از شهرهای آنها را فتح کند از عقوبت او به فرزندان هارون و جعفر مجازات سختی می‌رسد، در مؤتفکة (سرزمین پر باد و شهر لوط) منزل می‌کند، عزت عرب را نابود و ترکها را به عنوان نزدیکان و وزیران قرار می‌دهد.

بنای سامراء

مردم بغداد به شدت با سیاست‌های معتصم (سیاستهای مذهبی و نیز تکیه وی بر ترکان) مخالف بودند. از سوی دیگر حوادثی که میان ساکنان محلی و سواران ترک اتفاق افتاد، موجب آن شد که این ناسازگاری‌ها به اوج خود برسد. علاوه بر این، در آن زمان این هوس برای فرمانروایان عباسی پیدا شده بود که برای نمایاندن جاه و جلال و قدرت خود قرارگاه‌های تازه‌ای بنا کنند.

معتصم، پس از آن که نقاط مختلف کرانه‌های دجله در شمال بغداد را مورد بررسی قرار داد، محل سامرا را در صد کیلومتری بغداد برای تأسیس شهر و کاخ تازه خود برگزید. بناهایی که در این محل به فرمان خلیفه ساخته شد، عبارت بود از کاخ، مسجد جامع و منازل شخصیت‌های بزرگ و همچنین ادارات و سربازخانه‌ها.