این مقاله نیازمند تمیزکاری است. لطفاً تا جای امکان آنرا از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید، سپس این برچسب را بردارید. محتویات این مقاله ممکن است غیر قابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد.
زلزله بزرگ و مخرب سال ۱۳۰۹ سلماس جزو یکی از مخربترین زلزله‌های منطقه آذربایجان محسوب می گردد. این زلزله پانزده ساعت پس از پیش لرزه سلماس در نیمه‌شب سه‌شنبه یا در حقیقت بامداد روز چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت زلزله اصلی در آن واحد موجب تخریب کامل دیلمقان و حدود شصت روستا در دشت سلماس و مناطق حاشیه آن شد. دامنه آسیب‌ها از دشت سلماس به دهستان قطور و مسیر علیای زاب در ترکیه کشیده شده بود و موجب کشته شدن ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ نفر در سلماس شد.
در منطقه سلماس به سبب نا امی‌های پس از دوران صفویه آثار باستانس جدی و قابل تامل وجود نداشته و اگر اثری موجود بوده پس از دوره قاجاریه بوده که آن هم در حوادث پس از جنگ اول جهانی تقریباً نابود شد. بررسی آثار باقی‌مانده باستانی در سلماس نشان می دهد آثار موجود در کوهستان نظیر قلاع باستانی و دخمه‌های اورارتوئی و یا بنا هائی که به نوعی در ساختمانشان سنگ می‌باشد از استحکام نسبتاً مناسبی در برابر زلزله بزرگ ۲/۷ درجه سلماس داشته اند. بر اساس این مطالعه کل آثار خشتی و گلی منطقه از بین رفته اند. در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس از جمله حصار ۴ متری شهر دیلمقان، مساجد و بقاع قدیمی و عبادتگاه‌های مسیحیان، مناره قرون وسطی‌یی میرخاتون در کهنه شهر، پلهای قدیمی از بین رفت. این زلزله که بزرگی آن را بربریان (۱۹۷۴) ۴/۷=M و مؤسسه ژئوفیزیک ۲/۷=M برآورد کرده است یکی از مخربترین زلزله‌های آذربایجان و شاید منطقه خاورمیانه می‌باشد بطوریکه سال ۱۹۳۰در تاریخ زلزله‌شناسی بنام ۱۹۳۰سلماس ثبت شده است.
پس از زلزله در ۱۰کیلومتری شمال گسل سلماس یک چشمه آب گازدار هیجده درجه بوجود آمد که در سلماس زلزله بولاغی (چشمه زلزله) نامیده شد. این چشمه بعدها پس از زلزله‌ها مخصوصاً زلزله ۲۲ ژوئن ۱۹۷۳ سلماس رنگ گل به خود گرفت. در نتیجه این زلزله سطح ایستابی منطقه موقتاً بالا رفته و مناطق پست را آب فرا گرفت اما به زودی به سطح پیشین خود فرو نشست. آب دریاچه که خیلی پایین رفته بود به تدریج بالا آمد و زمین لغزشهای متعدد در دره سلماس و در شیبهای لشکران و سایر مناطق رخ داد که ریزش تپه‌های باستانی هفتوان تپه و دیریش تپه قابل ملاحضه بود. امبرسیز(۱۹۸۲) شعاع تخریب زلزله را ۲۳ کیلومتر و شعاع احساس را۳۵۰ کیلومتر برآورد کرده است یعنی این زلزله در بغداد و تفلیس احساس شده است. پس از استقرار آرامش در سلماس، شهر جدیدی در یک کیلومتری دیلمقان - در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهر سازی و مهندسی و به صورت شطرنجی مهندس اسدالله خاورزمین احداث و به هر یک از اهالی شهر ویران شده سلماس قطعه زمین مناسبی جهت خانه سازی و اسکان داده شد. از ویرانه‌های سلماس امروزه چیزی باقی نمانده است، بجز پایه دیوارهای مسجد آقا«آقامچیدی» و سنگهای منشوری شکل ستونهای مسجد که جای دارد محل این آثار توسط میراث فرهنگی حصار کشی شده و بعنوان یادگاری از زلزله مشهور و ویرانگر ۱۹۳۰م سلماس برای آیندگان جهت عبرت و برنامه‌ریزی اصولی جهت تلاش برای بسط دانش زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در منطقه استفاده گردد.
امبرسیز.ن.ن.وملویل.چ.پ.،۱۳۷۰، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمه: رده، ۱/ ناشر آگاه، تهران
بربریان.م.، قریشی.م.،۱۳۶۶، پژوهش و بررسی لرزه زمین ساخت کاربردی، خطر زمین لرزه، گسلش در گستره دریاچه تکتونیکی اورمیه، سازمان زمین‌شناسی کشور
سیاهپوش.م. ت.، ۱۳۷۰، پیدایش تمدن در آذربایجان، انتشارات قومس، تهران
شاه پسندزاده. م و، زارع.، ۱۳۷۴، بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه، گسلش در پهنه استان آذربایجان شرقی، مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، تهران
شهرابی. م.، ۱۳۷۳، شرح نقشه زمین‌شناسی چهارگوش اورمیه به مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰، سازمان زمین‌شناسی کشور، تهران
ملک زاده دیلمقانی، توحید، ۱۳۷۸، سلماس در سیر تاریخ و فرهنگ آذربایجان، مولف، سلماس
ملک زاده دیلمقانی، توحید، ۱۳۸۳، زلزله بزرگ و مخرب سال ۱۳۰۹ سلماس، مولف، سلماس
ملک زاده دیلمقانی، توحید، ۱۳۸۴، تاریخ ده هزار ساله سلماس و غرب آذربایجان، ائلدار، تبریز
