خط در ایران

پس از حملهٔ اعراب و آمدن اسلام به ایران، فرهنگ ایران در دو دورهٔ پیش از اسلام و پس از اسلام بررسی می‌شود. به‌همین‌ترتیب، مبحث خط نیز دو بخش می‌شود؛ بخشی از آن مربوط به خطوط پیش از اسلام در ایران و بخش دیگر مربوط به خط پس از اسلام است.

خط در ایران پیش از اسلام

خط ایلامی (عیلامی)

نوشتار اصلی: دبیره ایلامی

دبیرهٔ ایلامی (عیلامی)، از ۲۹۰۰ سال پیش از میلاد به شکل‌های نیاایلامی، ایلامی باستان و میخیِ ایلامی دگرش یافت.
دبیرهٔ میخی ایلامی، دبیره‌ای میخی است که از ۲۵۰۰ پ.م تا ۳۳۱ م به‌کار می‌رفته‌است. این دبیره از دبیرهٔ میخی اکدی به‌دست آمده‌است. دبیرهٔ میخی ایلامی از ۱۳۰ نشانه ساخته شده‌است که این تعداد بسیار کمتر از دیگر دبیره‌های میخی است.

خط در ایران هخامنشی

نوشتار اصلی: دبیره میخی هخامنشی

خط میخی هخامنشی به احتمال زیاد توسط داریوش بزرگ ایجاد شده‌است. این نوع خط میخی که متشکل از ۵۰ علامت است. آخرین نوع خط میخی‌است که ابداع شده‌است (در سده‌ٔ ششم پیش از میلاد). این خط برای نوشتن کتیبه‌های هخامنشی به کار رفته‌است. خط میخی هخامنشی خطی نیمه الفبایی نیمه هجایی است به علاوهٔ ۸ علامت (اندیشه‌نگاشت) که برای لغات پر استفاده مثل شاه، کشور و اهورامزدا به کار می‌روند. این خط از ساده‌ترین خطوط میخی است. تنها خط میخی اوگاریتی است که از آن ساده تر است و صد در صد الفبایی است. این خط همکنون در استاندارد یونیکد (۴٫۱) پذیرفته شده و بازه‌ای به آن اختصاص داده شده‌است.

خط در دورهٔ ساسانیان و اشکانیان

نوشتار اصلی: دبیره پهلوی

این دبیره‌ها گرچه اصل و ریشه‌ای یکسان و شباهت‌هایی با هم دارند، تفاوتشان به حدی‌است که جداگانه از آنها یاد شود. خود واژهٔ پهلوی برگفته از پهلو است که خود صورتی از واژهٔ پرثوه (که صورت باستانی واژهٔ پارت است) می‌باشد.

• خط پهلوی اشکانی: نام یک دستهٔ کلی از دبیره‌هایی است که برای نوشتن زبان(های) فارسی میانه (شامل پهلوی اشکانی) به کار می‌رفته‌اند. تمام این خط‌ها ریشه در خط آرامی دارند و مانند آرامی از راست به چپ نوشته می‌شده‌اند. خط رسمی دوران ساسانی، خط پهلوی بوده‌است. این خط از ویرایش خط پارتی ایجاد شده‌است.

• دین دبیره (خط اوستایی)

نوشتار اصلی: دبیره اوستایی

در دورهٔ ساسانیان الفبایی از الفبای زبوری و پهلوی اختراع شد و اوستا بدان نوشته شد. این الفبا را الفبای اوستایی و یا دین دبیره نامیده‌اند. این الفبا برای هر یک از آواهای اوستایی یک نشانه دارد. حرف‌ها (یا نویسه‌ها)ی الفبایی جدا از هم نوشته می‌شوند و در هر جای کلمه که بیایند یک صورت دارند.
خط اوستایی در سدهٔ سوم میلادی برای نوشتن اوستا ابداع شد. این خط که از خط پهلوی برگرفته شده از آن کامل‌تر و دارای ۴۲ حرف است که از راست به چپ نوشته می‌شود. گفتنی است این خط بسیار کامل است و نه مانند خط فارسی کنونی در نوشتن واج‌های صدادار بی تفاوت است و نه مانند خط لاتین برای نوشتن برخی از واج‌ها مانند kh = خ، ch = چ، gh = ق و sh = ش در انگلیسی یا sch = ش در آلمانی نیاز به کنارهم‌چینیِ چند نویسه دارد.

• خط فارسی میانهٔ کتابی

• خط فارسی میانهٔ کتیبه‌ای

• خط مانوی

• خط سریانی

• خط فارسی میانهٔ مسیحی

• خط سغدی

• خط عبری

خط فارسی پس از اسلام

نوشتار اصلی: دبیره فارسی

ایرانیان در سده‌های نخستین اسلامی به خط‌های مانوی و پهلوی می‌نوشتند. در همین حال ایرانیان مسلمان نظیر یزید فارسی تلاش کردند شیوه نوشتن قرآن را که به خط نبطی بود و در آن ابهامات زیادی بود بهبود بخشند. در خط سریانی حروف بدون نقطه نوشته می‌شدند و مصوت‌های کوتاه و برخی مصوت‌های بلند مانند «ا» نوشته نمی‌شد. از آن رو که قرآن به زبان عربی بود، عرب‌ها در خواندن آن مشکلی نداشتند، ولی ایرانیان نمی‌توانستند آن را بخوانند؛ ازاین‌رو ایرانیان با ذوق و سلیقهٔ خود و با نیم‌نگاهی به خط پهلوی و خط اوستایی، نقش مهمی را در تکامل خط نوشتاریِ قرآن و درواقع خط عربی بازی کردند.

برخلاف تصور بسیاری، مبنی بر این‌که ایرانیان خط کنونیِ خود را از عرب‌ها وام گرفته‌اند، خط فارسی بعد از اسلام نوع تکامل‌یافته از خط در زمان اشکانیان و ساسانیان، یعنی پهلوی و اوستا بود. این خط که در سده‌های پیش وارد عربستان شده‌بود و با زبان عربی تطبیق داده شده‌بود، یک بار دیگر توانست در ایران پس از اسلام وارد شود. علاوه بر این، ایرانیان پس از اسلام در تکامل این خط و در تبدیل آن به هنر خوشنویسی نقش عمده‌ای داشته‌اند. ایجاد نقطه و اِعراب در خط عربی به‌ فردی به نام ابواسعد دؤلی الفارس و در سدهٔ اول هجری نسبت داده می‌شود که بیشتر برای جلوگیری از اشتباه خواندن قرآن توسط غیرعرب‌زبانان ازجمله ایرانیان انجام شد. ایرانیان، براساس نیازهای زبانیِ خود، الفبای فارسی را پدید آوردند. از سدهٔ سوم هجری به‌دلیل رواج نامه‌نگاری‌های دیوانی، کم‌کم خط‌های مانوی و پهلوی، جای خود را به الفبای فارسی دادند.

از شواهد بر ریشه فارسی الفبای کنونی موسوم به عربی، می توان به تشابه عجیب خط اوستای و کوفی نام برد. با توجه به این که در زمان صدر اسلام در زبان عربی از نقطه استفاده نمی شد. علاوه بر این می توان به این موضوع اشاره کرد که پیدایش خط نیاز به بستری از تمدن دارد. و این در شرایط پیش از اسلام عربستان که به گفته ای در سراسر شبه جزیره عربی در حدود پانزده نفر سواد داشتند نمی توانست میسر باشد. این در حالیست که این خط در امپراتوری ایران در زمان اشکانیان و ساسانیان در حدود هزار سال فرصت تکامل داشته.

لاتین‌نویسی فارسی

امروزه رومن‌نویسی یا لاتین‌نویسی یا پنگلیش بطور گسترده‌ای در زبانهای شرقی رایج شده است. عرب‌زبان‌ها امروزه به مراتب بیشتر از فارس‌ها از لاتین‌نویسی استفاده می‌کنند. هندی‌ها و پاکستانی‌ها نیز بطور فزاینده‌ای از لاتین‌نویسی استفاده می‌کنند.

جستار وابسته

• واج‌شناسی فارسی
• تغییر خط در تاجیکستان
• زبان فارسی در افغانستان
• نام زبان فارسی در زبان‌های دیگر
• ادبیات فارسی
• خط در ایران
• زبان دری
• زبان اردو
• زبان فارسی در هندوستان
• برهم‌کنش زبان‌های فارسی و عربی
• فهرست واژگان عربی با ریشه فارسی
• بگوئیم - نگوئیم -

منابع

• همایونفرخ، رکن الدین سهم ایرانیان در پیدایش و آفرینش خط در جهان، انتشارات اساطیر.
• آذرتاش، آذرنوش، کتابخانه دیجیتال دایره‌المعاف بزرگ اسلامی
• راهجیری، علی پیدایش خط و خوشنویسی اسلامی، انتشارات انجمن خوشنویسان ایران

پیوند به بیرون

• دین دبیره (خط اوستایی)
• معایب خط فارسی، دکتر محمدرضا باطنی
• تاریخچه‌ای از نگارش و خط، دکتر ژاله آموزگار
• تماشای مستند کوتاه «خط» ساخته "منوچهر طیاب" (رنگی - ۱۱ دقیقه)
• خط فارسی بازماندهٔ خطهای کهن ایران