امپراتوری روسیه

شاهنشاهی روسیه Россійская Имперія (روسی-سیریلیک) Rossiyskaya Imperiya (به لاتین)
→ ۱۷۲۱–۱۹۱۷ ↓
پرچم نشان
شعار Съ нами Богъ! (روسی پیش از اصلاحات) "خدا با ماست!"
سرود هیچ سرود امپراتوری Боже, Царя храни! (روسی) "خدا تزار را حفظ کند!" (۱۸۳۳)
شاهنشاهی روسیه در ۱۸۶۶
پایتخت	سنت پترزبورگ (۱۷۲۱–۱۷۲۸) مسکو (۱۷۲۸–۱۷۳۰) سنت پترزبورگ (۱۷۳۰–۱۹۱۸; از ۱۹۱۴ پتروگراد)
زبان‌(ها)	زبان رسمی: روسی زبان‌های شناخته شده منطقه‌ای: فنلاندی، سوئدی، لهستانی، آلمانی، رومانیایی زبان دوم: فرانسوی
دین	مذهب رسمی: ارتدکس روسی مذاهب اقلیت: یهودیت، کاتولیک رومی، پروتستانتیسم، مؤمنان قدیمی، اسلام، بودیسم، پگانیسم
دولت	پادشاهی مطلقه و حکومت مطلقه تزاری
شاهنشاه
- ۱۷۲۱–۱۷۲۵	پتر یکم (نخستین)
- ۱۸۹۴–۱۹۱۷	نیکلای دوم (واپسین)
روسای شورای وزیران
- ۱۹۰۵–۱۹۰۶	سرگی وت (نخستین)
- ۱۹۱۷	نیکلای گلتسین (واپسین)
قانونگذار	سنای حکومتی
- Upper house	شورای دولت
- Lower house	مجلس شورای منتخب شهر دولت
تاریخچه
- به‌تخت‌نشینی پتر یکم	۷ مه [تاریخ سبک قدیم ۲۷ آوریل¹] ۱۶۸۲
- اعلام امپراتوری	۲۲ اکتبر [تاریخ سبک قدیم ۱۱ اکتبر] ۱۷۲۱ ۱۷۲۱
- شورش دسامبر	۲۶ دسامبر [تاریخ سبک قدیم ۱۴ دسامبر] ۱۸۲۵
- لغو فئودالیسم	۳ مارس [تاریخ سبک قدیم ۱۹ فوریه] ۱۸۶۱
- انقلاب ۱۹۰۵	ژانویه-دسامبر ۱۹۰۵
- قانون اساسی	۲۳ آوریل [تاریخ سبک قدیم ۶ مه] ۱۹۰۶
- انقلاب فوریه	۱۵ مارس [تاریخ سبک قدیم ۲ مارس] ۱۹۱۷ ۱۹۱۷
- انقلاب اکتبر	۷ نوامبر [تاریخ سبک قدیم ۲۵ اکتبر] ۱۹۱۷
مساحت
- ۱۸۶۶	۲۳۷۰۰۰۰۰کیلومترمربع (۹٬۱۵۰٬۶۲۱مایل‌مربع)
- ۱۹۱۶	۲۱۷۹۹۸۲۵کیلومترمربع (۸٬۴۱۶٬۹۵۹مایل‌مربع)
جمعیت
-  حدود ۱۸۹۷	۱۲۵۶۴۰۰۲۱
یکای پول	روبل
پیش از آن به دنبال آن روسیه تزاری جمهوری روسیه اوبر اوست استان کارافوتو دپارتمان آلاسکا جمهوری دموکراتیک فدراتیو ماورای قفقاز
امروزه بخشی از	فهرست روسیه ارمنستان جمهوری آذربایجان بلاروس چین استونی فنلاند گرجستان ایران قزاقستان قرقیزستان لتونی لیتوانی مولداوی لهستان تاجیکستان ترکیه ترکمنستان اوکراین ایالات متحده آمریکا ازبکستان مغولستان
۱: روسیه پیوسته از تقویم ژولینی تا پس از فروپاشی امپراتوری استفاده می‌کرد؛ ببینید سبک قدیمی و سبک جدید تاریخ.

نشان امپراتوری روسیه تزاری که از سال ۱۸۸۲ بکار می‌رفت

شاهنشاهی روسیه (به روسی: Российская империя) دولتی بود که از ۲۲ اکتبر ۱۷۳۱ تا سرنگونی آن در ۲ مارس ۱۹۱۷ در جریان انقلاب روسیه بر سرکار بود. پایتخت این شاهنشاهی سن پترزبورگ، زبان رسمی آن روسی، و واحد پول آن روبل بود. نخستین شاهنشاه روسیه در این دوران پطر کبیر و آخرین آن نیکلای دوم بود.

تاریخ روسیه

نوشتار اصلی: تاریخ روسیه

بیش از دو سده روسیه تزاری بخشی از امپراتوری مغول بود. اما در سده پانزدهم، ولایت مسکووی که ناحیه کوچکی از سرزمین روسیه امروزی را در برمی گرفت، قدرت یافت، تا حدی که مغولانِ اردوی طلایی را به مبارزه طلبید. شاهزاده هادیان، ایوان بزرگ، از پرداخت خراج به مغول‌ها سر باز رد، فرمانروای بعدی ایوان چهارم، قلمروی ولایت مسکوی را توسعه داد. لقب او، «ایوان مخوف»، بیانگر این است که این نخستین تزار در تمام روسیه بود که بیشتر از او می‌ترسیدند تا اینکه دوستش داشته باشند.

رومانف‌ها

نوشتار اصلی: خاندان رومانوف

رومانف‌ها خاندانی اشرافی و قدرتمند در مسکو بودند. نخستین تزار روسیه، ایوان مخوف (۸۴ – ۱۵۳۰م) با خاندان رومانف وصلت نمود. رومن زاخارین جد اعلای رومانف‌ها برادر آناستازیا همسر ایوان مخوف تزار روسیه بود و پسری نیز به نام نیکیتا داشت که پدربزرگ اولین تزار رومانف یعنی میخائیل فئودوروویچ رمانف است. این خانواده به دلیل هم‌زمانی با ایوان مخوف (ایوان چهارم) و نیز به این دلیل که در دسیسه‌ها و توطئه‌های درباریان در حوادث پس از مرگ ایوان مخوف شرکت نداشتند در میان مردم روسیه محبوب بودند. ضمن اینکه فئودور نیکتایویچ رومانف پدر میخائیل رومانف اولین تزار روسیه مورد تأیید یک مقام مورد احترام روحانی در روسیه بود که حین جنگ با لهستانی‌ها در دوران هرج و مرج رهبری مردم روسیه را بر عهده داشت. پس از شکست لهستانی‌ها، مردم میخاییل یکم روسیه را به سلطنت برگزیدند. این خانواده تا ۳۰۰ سال و تا انتهای جنگ جهانی اول و زمان ظهور کمونیسم در روسیه با اقتدار حکومت می‌کردند.

عصر ناآرامی

پسر ایوان، فئودور اول، بوریس گودونف (۱۶۰۵–۱۵۵۱م) به عنوان تزار روسیه، جانشین او شد. وقتی او در سال ۱۶۰۵ م از دنیا رفت، روسیه در هرج و مرج افتاد.

از سال ۱۶۰۵ م تا ۱۶۱۳ م هرج و مرج دوام یافت. اشراف برای سلطنت با یکدیگر جنگیدند و برزگران شورش کردند. دشمنان اصلی روسیه؛ لهستان و سوئد؛ هرج و مرج را غنیمت شمردند. در سال ۱۶۱۱م نیروهای لهستانی شهر سمولنسک روسیه را فتح کردند. یک سال بعد لهستانیها مسکو را اشغال کرده و شاهزاده لهستانی را بر تخت تزار نشاندند. سپس سوئدیها در سال ۱۶۱۳م شهر نووگورود را اشغال کردند.

نخستین تزار رومانف

روس‌ها برای واپس‌راندن لهستانی‌ها از مسکو یکپارچه شدند. آنان میخائیل رومانف ۱۷ ساله را (۱۶۴۵–۱۵۹۶م) را در سال ۱۶۱۳م به مقام تزاری منصوب کردند. او فرزند بطرک مسکو فئودور نیکتایویچ رومانف بود. او بر خلاف میل باطنی و توسط مردم روسیه به سلطنت انتخاب شد. اعقاب میخائیل اول تا زمان جنگ جهانی اول به مدت بیش از ۳۰۰ سال، تا زمان انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ م، بر روسیه فرمانروایی کردند.

تزار آلکسی

آلکسی فرزند میخاییل، دومین تزار از خاندان رومانوف است. او در ابتدای سلطنتش تصمیم گرفت بر اوکراین مسلط شود. در سال ۱۶۴۸ که مردم اوکراین علیه لهستان سربه شورش برداشتند، آلکسی راه دستیابی به هدفش را نزدیک دید. شورشیان پذیرفتند به دلیل هم مذهب بودن با روس‌ها، اوکراین را به آنان خواهند بخشید. پس از چندین سال نبرد و نیز چندین سال مذاکره، سرانجام روسیه و لهستان قراردادی را امضاء کردند که به موجب آن اوکراین تقسیم شد و روسیه کنترل کی یف و نواحی اطراف آن را به دست آورد. در این زمان، سربازان روس دورتر و دورتر به داخل خاک سیبری قدم می‌گذاشتند و با مردم بیشتری برخورد می‌کردند.

تزار الکساندر دوم

تزار الکساندر دوم فرزند تزار نیکلای اول معروف به تزار آزادیبخش پس از پدرش به تخت سلطنت روسیه نشست. درسال۱۸۶۱ تزار الکساندر دوم سرفداری را در روسیه لغو می‌کند. او کسی بود که اولین گروه از ازادیخواهان روسی را که اغلب جزو شاهزادگان واشراف وافسران ارتش ومعروف به دکابریستها بودند(چون در ماه دسامبر علیه تزار نیکلای اول شورش کردند) ومدت 30 سال در سیبری با شدید ترین مجازاتها به حبس ابد محکوم شده بودند را ازاد کرد. تزار امیدوار است روسیه را مانند کشورهای اروپای غربی در راه مدرن سازی به حرکت در آورد. اما این اقدام به سودثروتمندان تمام می‌شود و گروه قلیلی از دهقانان موفق به تهیه زمین می‌شوند. اکثر دهقانان فقیرتر از آن هستند که زمینی بخرند. این دهقانان از نظر فرهنگی عقب مانده تر از طبقات رنجبر اروپای غربی هستند.

او در ابتدای سلطنت با مشکلات مربوط به جنگ کریمه که در زمان پدرش آغاز شده بود دست به گریبان بود و البته توانست به شکلی آبرومندانه با دول متخاصم (انگلستان، فرانسه و عثمانی) صلح کند. او مردی روشنفکر بود که قصد آزاد سازی سرفها را داشت. از شوخی‌های تاریخ اینکه این تزار روشنفکر که در صدد انجام اصلاحات در کشورش بود بیشتر از دیگر تزارها توسط تروریست‌ها مورد سوءقصد قرار گرفت و نهایتاً در اثر یکی از همین سوءقصدها به شدت زخمی شد و در حالی که انجام اصلاحات وی نتیجه‌ای نداده بود فوت کرد. از عوامل ناکامی تزار در انجام اصلاحات می‌توان به مخالفت بویاردها (اشراف روسیه) و ایرادات نظام اداری روسیه اشاره کرد.

تزار الکساندر سوم

تزار الکساندر سوم مانند پدرش سیاست‌های مدرن سازی را دنبال می‌کند. کارخانجات جدید در سن پترزبورگ و مسکو احداث می‌شوند. جمعیت کارگری عظیمی در حومه این شهرها زندگی می‌کنند. اما آزادی‌های اجتماعی را برخلاف پدرش کاهش می‌دهد. روسیه باید پیشرفت کند بی آنکه خللی در خاندان سلطنت ایجاد کند. سانسور و حکومت پلیسی افزایش می‌یابد. تعقیب و آزار اقلیت‌ها خصوصاً یهودی‌ها شدت می‌گیرد.

تزار نیکلای دوم

در ۱۸۹۴ نیکلای دوم بجای پدرش به سلطنت می‌رسد و راه او را ادامه می‌دهد. در ۱۸۹۸ حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه مخفیانه نخستین کنگره اش را در مینسک روسیه بر پا می‌کند. برنامه حزب برمبنای کارل مارکس و انگلس که پلخانف تشریح می‌کند تدوین می‌شود. پلخانف با ترور مخالف است و معتقد است که روسیه نخست باید دوره رشد سرمایه داری را طی کند تا سپس بتواند به دموکراسی و سوسیالیسم برسد.

حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه

در ۱۹۰۳ دومین کنگره حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه در بروکسل وسپس لندن تشکیل می‌شود. در لندن حزب به دو دسته تقسیم می‌شود: بلشویکها (اکثریت) منشویکها (اقلیت). بلشویک‌ها معتقدند که نباید منتظر ماند تا پس از دوره سرمایه داری به سوسیالیسم برسیم. رهبر بلشویک‌ها «لنین» دو بار به دلیل فعالیت‌هایش به سیبری تبعید شد و از سال ۱۹۰۰ در اروپای غربی زندگی می‌کرد.

جنگ روسیه - ژاپن

در سال ۱۹۰۴ روسیه تزاری علیه ژاپن اعلام جنگ می‌کند تا حکومتش را به منچوری و کره برساند. تزار انتظار یک پیروزی آسان را دارد اما شکستهای سختی می‌خورد. هم‌زمان در روسیه تظاهرات آرامی در ۵ ژوئیه ۱۹۰۵ در مقابل کاخ زمستانی تزار در سن پترز بورگ برگزار می‌شود که به خاک و خون کشیده شده و به یکشنبه خونین مشهوراست.

با این واقعه و تسلیم شدن روسیه به ژاپن در ۱۹۰۵ اعتصابات کارگری افزایش می‌یابد. شوراهای کارگری برای هماهنگی اعتصابات تشکیل می‌شود. شورای سن پترزبورگ به رهبری لئو تروتسکی یکی از یاران سابق لنین نقش مهمی در این واقعه دارد. قیام کارگری سرکوب می‌شود. اعضای شورا دستگیر می‌شوند و تروتسکی به سیبری تبعید می‌شود اما از آنجا می‌گریزد. تزار قول می‌دهد اصلاحاتی به عمل آورد و آزادیهای مدنی به عمل آورد.

انتخابات دوما

در ۱۹۰۶ و ۱۹۰۷ سه انتخابات برگزار می‌شود. در دومای اول که به صورت انتخابات محدود برگزار می‌شود مخالفان تزار رای می‌آورند. تزار انتخابات را باطل می‌کند و انتخابات مجدداً برگزار می‌شود. این بار مخالفان تندتری رای می‌آورند. تزار باز هم دوما را منحل می‌کند. انتخابات سوم برگزار می‌شود و این بار مطیعان تزار وارد دوما می‌شوند. در ۱۹۱۲ بلشویک‌ها راه خود را از دیگر گروه‌های سوسیال دموکرات جدا می‌کنند و حزب مستقلی ایجاد می‌کنند.

ورود روسیه به جنگ جهانی اول

در اوت ۱۹۱۴ روسیه وارد جنگ جهانی اول می‌شود. نخست فقط بلشویکها مخالف جنگ هستند اما شکست‌های روسیه حامیان سلطنت تزار را به حداقل می‌رساند. در اوایل مارس ۱۹۱۷ اکثر کارگران در پطروگراد و مسکو دست به اعتصاب می‌زنند. شورش به پادگان‌ها می‌رسد. در ۱۱ مارس تزار دوما را منحل می‌کند. اما نمایندگان متفرق نمی‌شوند. در ۱۵ مارس تزار به نفع گراند دوک میخائیل کنار می‌رود. میخائیل حاضرنمی‌شود سلطنت را بپذیرد. دوما حکومت موقتی از اعتدالیون را به رهبری شاهزاده لووف به کار می‌گمارد. شورای پطروگراد که منشویک‌ها و سوسیالیست‌ها در آن اکثریت دارند به صورت رقیب شورای موقت در می‌آید.

نخستین کنگره شوراها

حکومت آلمان با هدف کارشکنی و خرابکاری در روسیه لنین را با قطار از سوئیس به سوئد و از آنجا به پطروگراد می‌آورد. تروتسکی نیز از آمریکا وارد پطروگراد می‌شود. او گرچه بلشویک نیست اما با لنین هم آواز می‌شود که حکومت موقت حکومت بورژوایی است. سازمان دهندگان بلشویک با شعار لنین «به جنگ خاتمه دهید.» تمام زمینها برای دهقان‌ها «و» تمام قدرت در دست شوراها " به میان مردم می‌آیند. نخستین کنگره شوراها با حضور نمایندگان سربازها، کارگران و دهقان‌ها برگزار می‌شود. از میان بیش از ۶۰۰ نماینده ۱۰۵ نفر از بلشویک‌ها هستند اما کم‌کم به آنان افزوده می‌شود. حکومت موقت کرنسکی همچنان در پی ادامه جنگ است اما شکست‌های متوالی باعث فرار دو میلیون سرباز از جبهه می‌شود.

قیام بلشویکها

آشفتگی عمومی باعث شد بلشویک‌ها به دنبال قیام باشند اما قیام شکست خورد و لنین به مرز فنلاند فرار کرد. بلشویک‌ها به اتهام جاسوسی برای آلمان دستگیر و زندانی شدند. شاهزاده لووف استعفاء کرد و کرنسکی جای او را گرفت. محافظه‌کاران و اعتدالیون پشت ژنرال کورنیلوف جمع شدند تا با حکومت موقت مبارزه کنند. کرنسکی برای دفاع از حکومت، بلشویک‌ها و سوسیالیست‌ها را که از زندان آزاد شده بودند به یاری خواند. سپاه کورنیلوف شکست خورد. پس از آن بلشویک‌ها هم در شورای پتروگراد و هم در شورای مسکو اکثریت داشتند. دهقانان قیام کردند و زمین‌ها را از دست اشراف در آوردند.

کمیته انقلابی شورای پتروگراد

لنین به پطروگراد رفت و از اقدامات تروتسکی در سازماندهی قیام حمایت کرد. کمیته انقلابی شورای پتروگراد به رهبری تروتسکی ساختمان‌های دولتی را اشغال کردند و کاخ زمستانی تزار را در شب هفتم نوامبر به اشغال در آوردند. کرنسکی گریخت و اعضای حکومت موقت دستگیر شدند.

شورای کمیسرهای خلق

بلشویک‌ها شورای کمیسرهای خلق را بوجود آوردند و لنین صدر شورا و تروتسکی کمیسر امور خارجه شد. مسکو به تصرف بلشویک‌ها در آمد و دومین کنگره شوراها برگزار شد. مالکیت خصوصی لغو و کلیه امور به شوراهای روستایی واگذار شد. تمام زمینها میان مردم تقسیم شد. در ۱۹۱۸ بلشویکها رسماً نامشان را به حزب کمونیست اتحاد شوروی تغییر دادند. ترس از ادامه هجوم آلمانی‌ها حکومت جدید شوروی را وادار کرد تا پایتخت را از پتروگراد به مسکو منتقل کند.

پیمان برست لیتوفسک

در مارس ۱۹۱۸، تروتسکی و لنین سایر اعضای حزب را وادار کردند تا عهدنامه برست-لیتوفسک را بپذیرند. این پیمان که با آلمان و اتریش و مجارستان بسته شده بود، بسیار به ضرر روسیه بود؛ ولی درگیری را در روسیه پایان داد. پیروزی متفقین در جنگ باعث شد تا شوروی از اجرای مفاد پیمان سرباز زند.

جنگ داخلی

از اواخر ۱۹۱۸ تا اواخر ۱۹۲۰ شوروی درگیر جنگ داخلی بود. ارتش سرخ به رهبری تروتسکی با گاردهای سفید ضد انقلابی می‌جنگیدند. عملیات نظامی سفیدها ابتدا در جنوب متمرکز بود و نیروی اصلی آن را نیروهای تحت نظر کورنیلوف تشکیل می‌دادند. ارتش سرخ گاهی با سپاهیان لهستان در غرب، سپاهیان ژاپن و سفیدهای تحت حمایت لژیون چک در شرق، سفیدهای تحت حمایت آمریکایی‌ها و فرانسوی‌ها و بریتانیایی‌ها در شمال مجبور به جنگ بود.

در سال ۱۹۲۰ شوروی عملاً بر روسیه مسلط شد که دو علت اساسی داشت: اول رهبری نظامی هوشمندانه ارتش سرخ و دوم عدم هماهنگی سفیدها. سفیدها همچنین از پشتوانه مردم برخوردار نبودند چرا که مردم می‌ترسیدند زمینی را که در نتیجه انقلاب تصاحب کرده‌اند از دست بدهند.

تزارهای روس

• پتر یکم (۷ مه ۱۶۸۲ – ۸ فوریه ۱۷۲۵)
• کاترین اول روسیه (۸ فوریه ۱۷۲۵ – ۱۷ مه ۱۷۲۷)
• پتر دوم روسیه (۱۸ مه ۱۷۲۷ – ۳۰ ژانویه ۱۷۳۰)
• آنای روسیه (۳۰ ژانویه ۱۷۳۰ – ۲۸ اکتبر ۱۷۴۰)
• ایوان ششم روسیه (۲۸ اکتبر ۱۷۴۰ – ۶ دسامبر ۱۷۴۱)
• الیزابت روسیه (۶ دسامبر ۱۷۴۱ – ۵ ژانویه ۱۷۶۲)
• پتر سوم روسیه (۵ ژانویه ۱۷۶۲ – ۹ ژوئیه ۱۷۶۲)
• کاترین دوم روسیه (۹ ژوئیه ۱۷۶۲ - ۱۷ نوامبر ۱۷۹۶)
• پاول یکم(۱۷ نوامبر ۱۷۹۶ - ۲۳ مارس ۱۸۰۱)
• الکساندر اول (۲۴ مارس ۱۸۰۱ - ۱ دسامبر ۱۸۲۵)
• نیکلای یکم (۱ دسامبر ۱۸۲۵ – ۲ مارس ۱۸۵۵)
• الکساندر دوم (۲ مارس ۱۸۵۵ - ۱۳ مارس ۱۸۸۱)
• الکساندر سوم (۱۳ مارس ۱۸۸۱ - ۱ نوامبر ۱۸۹۴)
• نیکلای دوم (۲۰ اکتبر ۱۸۹۴ – ۱۵ مارس ۱۹۱۷)

جستارهای وابسته

• تاریخ روسیه
• انقلاب ۱۹۱۷ روسیه
• کمونیسم
• فهرست رهبران اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی
• ولادیمیر لنین
• جوزف استالین

منابع

• دانشنامه رشد
• ت‍اری‍خ روس‍ی‍ه از آغ‍از ت‍ا ان‍ق‍لاب اک‍ت‍ب‍ر؛ ت‍أل‍ی‍ف ن. ب‍ری‍ان ش‍ان‍ی‌ن‍وف؛ ت‍رج‍م‍ه و اق‍ت‍ب‍اس خ‍ان‍ب‍اب‍اب‍ی‍ان‍ی. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۲.
• روس‍ی‍ه ت‍زاری؛ ت‍أل‍ی‍ف ج‍ی‍م‍ز ای. اس‍ت‍ری‍ک‍ل‍ر، ت‍رج‍م‍ه م‍ه‍دی ح‍ق‍ی‍ق‍ت‌خ‍واه، ت‍ه‍ران: ق‍ق‍ن‍وس، ۱۳۸۱.
• ت‍اری‍خ روس‍ی‍ه از پ‍ی‍دای‍ش ت‍ا ۱۹۴۵؛ ت‍أل‍ی‍ف ک‍ل‍ن‍ل وال‍ت‍ر، ت‍رج‍م‍ه و م‍ق‍دم‍ه ن‍ج‍ف‍ق‍ل‍ی م‍ع‍زی، ب‍ه‌ک‍وش‍ش ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ع‍ب‍دال‍ل‍ه‍ی، ت‍ه‍ران: دن‍ی‍ای ک‍ت‍اب، ۱۳۸۲.
• س‍رگ‍ذش‍ت خ‍ان‍دان رم‍ان‍ف (ت‍اری‍خ روس‍ی‍ه از س‍ال ۱۵۴۷ م‍ی‍لادی ت‍ا ان‍ق‍لاب و س‍ق‍وط ت‍زاره‍ا)؛ ت‍أل‍ی‍ف م‍ی‍ش‍ل دوس‍ن پ‍ی‍ر، ت‍رج‍م‍ه م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی م‍ع‍ی‍ری و ع‍ی‍س‍ی ب‍ه‍ن‍ام، ت‍ه‍ران: ان‍ت‍ش‍ارات دان‍ش‍گ‍اه ت‍ه‍ران، ۱۳۵۶.

پیوند به بیرون

• پس پرده فروپاشی اتحاد شوروی ۱۹۹۱- ۱۹۱۷