حوزه علمیه قم

مرکز مدیریت حوزه علمیه قم

تأسیس	۱۳۰۱ هجری شمسی
بنیانگذار	حائری یزدی
مدیر اجرایی	علیرضا اعرافی
مکان	قم
وب‌گاه	http://howzeh-qom.com

حوزه علمیه قم یکی از حوزه‌های علمیه مهم شیعیان است، که در شهر قم قرار دارد. این حوزه در قرن اخیر با حضور حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ شمسی تجدیدحیات شد.

تاریخچه

شهر قم در سال ۲۳ هـ. ق در آخرین سال زندگی عمر به دست اعراب اشغال شد. و طبق نظر بعضی از نویسندگان، آغاز تشیع در میان مردم قم به تاریخ پس از ورود «اشعری‌ها» به قم (سال ۸۳ هـ. ق) برمی‌گردد.

یکی از فرزندان «مالک بن عامر اشعری» عبدالله نام داشت و عبدالله پسری به نام «سعد» داشت، سعد دارای دوازده پسر بود و آن‌ها از راویان جعفر صادق، امام ششم شیعیان در کوفه بودند و فرزندان و نوادگان آن‌ها بیش از صدنفر جزو راویان حدیث از دیگر امامان شیعه بودند که پنج‌نفر از پسران سعد در زمان حجاج هم‌زمان با شکست عبدالرحمان بن محمد بن اشعث، در برابر سپاه حجاج، وارد قم شدند و نقش به سزایی در گسترش تشیع در قم ایفا نمودند. شیخ محمد رازی می‌نویسد: «اغلب مورخین قم نوشته‌اند قم با ورود «اشعری‌ها» دگرگون شده و مرکز علماء و محدثان و راویان و فقها گردید...».

در نیمه دوّم قرن اوّل زمینه برای پی‌ریزی حوزه علمیه در قم به وجود آمد و امامان اهل بیت شیعیان از چنین حوزه‌ای خبر می‌دادند، از جعفر صادق نقل شده‌است که

«به زودی کوفه از مؤمنان خالی می‌گردد، و علم از آن همچون ماری که در لانه‌اش جمع می‌شود، جمع و برچیده می‌گردد و سپس در شهری که آن را «قم» می‌گویند آشکار می‌شود و آنجا مرکز علم و فضیلت خواهد شد...»

حوزه علمیه قم در سال‌های بعدی رو به تکامل گذاشت، عباس فیض می‌نویسد:

در زمان قیام ابومسلم خراسانی قم پایگاه شیعه امامیه شد... و برای نخستین بار مکتب امامیه، توسط اعراب اشعری در قم افتتاح گردید که فقه شیعه به طور رسمی در آن تدریس می‌شد؛ که از این مکتب اساتید بلندآوازه‌ای مثل «دیلمی» برخاستند که متوکل (دهمین خلیفه عباسی) او را معلم فرزندان خود نمود که در اثر تربیت شیعی یکی از فرزندانش و به خاطر جسارتی که به فاطمه زهرا نموده بود او را کشت.

ورود علی بن موسی، امام هشتم شیعیان در سال ۲۰۰ هجری به قم، و استقبال مردم از او بیانگر وجود زمینه‌های مناسب برای اشاعه فرهنگ تشیع و فقه آل محمد و به تبع آن پدیدار شدن حوزه علمیه شیعی و پررونق بوده‌است. سید ابن طاوس می‌نویسد: «خانه‌ای که رضا در آن جا میهمان شد در زمان حاضر (قرن هفتم) مدرسه‌ای است که محل بحث طلّاب می‌باشد.»

در سال ۲۰۱ هـ. ق به دنبال ورود علی بن موسی به خراسان، فاطمه معصومه، دختر موسی بن جعفر (کاظم) از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد و در راه در اثر خوردن سم درگذشت و در شهر قم به خاک سپرده شد. ورود فاطمه معصومه به قم، و مرقد او، و سپس ورود امامزادگان بسیار به قم، موجب تحولات تازه در گسترش تشیع گردید، و در کنار آن نقش به سزایی در تحکیم و گسترش حوزه علمیه و رفت‌وآمد و ارتباط علما و راویان و شاگردان برجسته جعفر بن محمد (صادق)، موسی بن جعفر (کاظم) و علی بن موسی (رضا) داشت.

در قرن‌های پنجم و ششم (در دوره سلجوقیان) قم، مرکزی بزرگ برای فقهای شیعه بوده و عدّه‌ای برای تحصیل به این شهر می‌آمدند و مدارس دایری داشت. شیخ عبدالجلیل رازی وضع علمی قم را در قرن ششم شرح داده و می‌گوید:

مدارس دینی قم، دارای وسایل کافی و علما و مدرسان و مفسران بزرگ می‌باشد و کتابخانه‌هایی پر از کتب فرقه‌های مختلف در آن وجود دارد. مدارسی مانند سعد صلت، اثیر الملک، زین الدین، ظهیرالدین و... پر رونق بودند.

حوزه علمیه قم در دوره صفویه مورد توجه همگان مخصوصاً دولتمداران شیعه مذهب آنزمان قرار گرفت و مدارس آباد گردید و مدارس دیگر از نو بنا گردید و علمای بزرگ شیعی چون ملا صدرا، ملا محسن فیض، علامه لاهیجی، شیخ بهائی در آن جا مشغول تحصیل و تدریس شدند. قم در آن عصر، دارای حوزه علمیّه فعال، مدارس و طلاب بسیار بوده، و علوم مختلف اسلامی تحصیل و تدریس می‌شد. مدرسه فیضیه یکی از آثار دوره صفویه می‌باشد.

در عصر قاجاریه هم علمای بزرگی در حوزه علمیه قم به تحصیل و تدریس اشتغال داشتند و در این سال‌ها حوزه علمیه وارد مرحله تازه‌ای از حیات خود شد.

حوزه علمیه همچنان در نوسانات مختلف ادامه حیات می‌داد ولی دارای تشکل و انسجامی نبود. با ورود حاج شیخ عبدالکریم حائری حوزه آن چنان تجدید حیات شد که او را «مؤسس حوزه علمیه قم» نامیدند.

بعد از مرگ حائری، با ورود بروجردی به قم و بر اثر توجهات ایشان رونق کامل یافت، و در اندک زمانی دارای تحولات عظیم گردید. مدارس، کتابخانه‌ها، درس و بحث‌ها، نشریات، و علوم مختلف اسلامی در سطح عمیق و گسترده‌ای فعال شد و در زمان تصدی ایشان عده علمای ساکن در قم بالغ بر شش هزار نفر شد.

پس از پیروزی انقلاب، حوزه به مرحله تازه سیاسی، اقتصادی وارد شد و گسترش چشم‌گیری یافت. هم اکنون بالغ بر چهل هزار نفر از طلاب ایرانی و خارجی در آن به درس و بحث مشغول هستند و تشکیلات حوزه با مجهز بودن به فناوری روز به روند تکاملی خود ادامه می‌دهد.

علوم دینی و آموزش در حوزه

البته با لحاظ غلبه طولانی مدت دروس فقه می‌توان گفت هم اینک تمام علوم اسلامی در حوزه قم درس داده می‌شود. آموزش دروس حوزه علمیه در سه مرحله سطح ۱ و سطح ۲ و خارج انجام می‌گیرد. در مجموع این سه سطح ده پایه دارد و با اهداف زیر برگزار می‌گردد:

الف: آشنایی با علوم ا سلامی پایه و بخشی از معارف دینی در سطوح مقدماتی

ب: تأمین مبلغ و معلم دینی در سطوح مقدماتی حوزه

ج: تأمین نیروی انسانی مورد نیاز برای تدریس دوره مقدماتی حوزه

د: ایجاد زمینه لازم برای کسب آموزشهای سطوح بالاتر

نظام آموزشی این دوره به صورت سالی پایه‌ای است. این دوره به شش پایه درسی تقسیم می‌شود.

مدت تحصیل در دوره سطح یک حد متوسط ۶ سال و حداقل ۳ سال و حداکثر ۸ سال است.

طلاب پس از گذراندن دروس مقدماتی و سطح وارد درس خارج فقه و اصول می‌شوند و همواره فقط تعداد اندک شماری از طلاب می‌توانند به درجه اجتهاد برسند.

درجه اجتهاد و مجتهد

درجه اجتهاد در حوزه علمیه توانمندی بارزی است برای یک عالم دینی که بتواند احکام و مسایل اسلامی را از منابع اسلام استنباط نماید. اما برای اینکه بشود از او تقلید کرد باید از همه توانمندتر (اعلم) و با تقوا تر باشد. به مجتهدی که از او تقلید می‌کنند مرجع تقلید گفته می‌شود که رساله عملیه او در اختیار تقلیدکنندگان قرار می‌گیرد.

شهریه و مُقسِّمان شهریه

نظام مالی حوزه به مردم متکی است و از طریق بخشی از خمس و اوقاف تأمین می‌شود. این مقدار بنا به رتبه علمی و مجرد و متأهل بودن به طلاب علوم دینی برای حداقل امرار درداده می‌شود که به آن شهریه گفته می‌شود. البته امروزه طلاب تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند

اما در دهه چهل رسم بر این بود که هر یک از مراجع که از رؤسای حوزه علمیه بودند یک دفتر شهریه یا مُقسِّم داشتند، در دفتر شهریه اسامی طلابی که باید به آنان شهریه داده شود، غالباً به تفکیک شهر زادگاه یا شهرتشان ثبت شده بود. مُقسِّم در هر ماه در روزی که باید شهریه پرداخت می‌شد به مدارس محل اقامت طلاب می‌رفت و در همان مدرسه از روی دفتر شهریه، مقرری ماهیانه را به آنان می‌پرداخت. پرداخت شهریه معمولاً چند روز طول می‌کشید و به هر مدرسه روز خاصی تعلق گرفته بود. به مقسّم شهریه معمولاً چند تن کمک می‌کردند و این افراد روحانی و از افراد مورد اعتماد مراجع بودند. در زمان عبدالکریم حایری یزدی، شیخ علی محمد قمی و شیخ محمد صدوقی جزو مُقسمان شهریه بودند. در زمان سید حسین بروجردی ،محمدحسین احسن مسئول دفتر وی بود. در اوایل مرجعیت بروجردی شهریه حوزه پنجاه ریال برابر پنج تومان بوده و در اواخر عمر شریفشان مبلغ شهریه به چهل و پنج تومان رسیده بوده است.

آموزش فلسفه

هم اکنون آموزش فلسفه در کنار دروس اصلی حوزوی یعنی فقه و اصول، روش معمول در نظام آموزشی حوزه علمیه قم است.

برخی از اساتید سرشناس این حوزه

اسامی به ترتیب الفبایی آمده است:

• محمد علی اراکی
• سید مهدی غضنفری
• رضا استادی
• آیه الله شیخ محسن اراکی
• علی پناه اشتهاردی
• یحیی انصاری شیرازی
• سید حسین بروجردی
• سید رضا بهاءالدینی
• محمدتقی بهجت
• میرزا جواد تبریزی
• میرزا علی احمدی میانجی
• مرتضی حائری یزدی
• شیخ عبدالکریم حائری یزدی
• سید محمد حجت کوه کمری
• سید محمد حسینی بهشتی
• سید روح‌الله خمینی
• سید احمد خوانساری
• سید محمدتقی خوانساری
• سید هادی غضنفری خوانساری
• سید محمدصادق روحانی
• سید محمدباقر سلطانی
• سید موسی شبیری زنجانی
• سید محمدکاظم شریعتمداری
• سید صادق شیرازی
• سید محمد شیرازی
• علی صافی گلپایگانی
• یوسف صانعی
• سید رضا صدر
• سید صدرالدین صدر
• سید محمدحسین طباطبایی
• محمدعلی علوی گرگانی
• محمد فاضل لنکرانی
• علی کریمی جهرمی
• میرزا خلیل کمره‌ای
• سید محمدرضا گلپایگانی
• سید محمد محقق داماد
• محمد علی مدرس افغانی
• سید شهاب الدین مرعشی نجفی
• علی مشکینی
• سید محمود مدنی بجستانی
• ناصر مکارم شیرازی
• میرزا جواد ملکی تبریزی
• حسینعلی منتظری
• سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
• حسین وحید خراسانی
• مهدی شب زنده دار

وحدت حوزه و دانشگاه

روز ۲۷ آذر را روز وحدت حوزه و دانشگاه. می‌نامند که مصادف از با سالروز شهادت شهید محمد مفتح که در خط مقدم مسئله وحدت حوزه و دانشگاه بوده است. از دیگر روحانیون فعال در این زمینه عبارتند از: شهید بهشتی، شهید مطهری، علامه مصباح یزدی.

از جمله روحانیونی که در حال حاضر در این عرصه موفق اند عبارتند از: غرویان؛ علی اسماعیلی؛ دکتر ابراهیم موسی‌زاده و...

جستارهای وابسته

• حوزه علمیه قم
• جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
• حوزهٔ علمیه (شیعه)
• حوزهٔ علمیهٔ نجف
• حوزهٔ علمیهٔ خراسان
• حوزهٔ علمیهٔ اصفهان
• حوزهٔ علمیهٔ تهران
• حوزه علمیه کازرون
• حوزه علمیه میبد
• حوزه علمیه جهرم
• مدرسه فضل بن شاذان
• حوزه علمیه امام خمینی (ره) گرگان
• فهرست حوزه‌های علمیه درجهان

پیوند به بیرون

• شورای عالی حوزه‌های علمیه
• سایت جامعه مدرسین
• مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه
• همشهری آنلاین - تاریخ حوزه
• راسخون - بازخوانی تاریخ حوزه