نیروی هوایی شاهنشاهی ایران
نیروی هوایی شاهنشاهی ایران به نیروی هوائی ایران در زمان حکومت پهلوی گفته می‌شد. تاریخ تأسیس نیروی هوایی در ایران سال ۱۳۰۳ خورشیدی (۱۹۲۴ میلادی) به دستور رضا شاه بود. اولین گروه از خلبانان این نیرو در ۲۵ فوریه ۱۹۲۵ میلادی، آموزش دیده و آماده عملیات شدند. خلبانان این نیرو همراه خلبانان نیروی هوایی اسرائیل تنها خلبانان خاورمیانه بودند که دوره‌های آموزشی خلبانی را در ایالات متحده آمریکا گذراندند.[۱]
محتویات
تاریخچه[ویرایش]
هیئت مختلط نظامی ایران و انگلستان قرارداد ۱۹۱۹ در طرح ۳۰۶ ماده‌ای خود به تأسیس نیروی هوائی توجه مخصوص نموده بود. بهنگام تشکیل قشون متحدالشکل در سازمان ارکان حرب کل قشون در شعبه تنسیقات، دفتری هم به نام دفتر هواپیمائی پیش بینی گردید و برای نخستین بار در قشون ایران نام هواپیمائی جزو سازمان درآمد تا هسته مرکزی نیروی هوائی را پی ریزی کند.[۲]
نخستین ایرانی که موفق به طی دوره خلبانی و پرواز با هواپیما گردید، کلنل محمدتقی خان پسیان بود که در سال ۱۲۹۹ به هنگام حضور در کشور آلمان موفق به این مهم گردید و با انجام سی و سه سورتی پرواز نام خود را به عنوان نخستین خلبان ایرانی در تاریخ ثبت نمود.[نیازمند منبع] اولین شخصی که برای تحصیل خلبانی و امور هوائی به اروپا اعزام شد، سرهنگ احمدخان نخجوان بود که در خرداد ۱۳۰۲ باتفاق سایر دانشجویان ایرانی عازم اروپا گردید و در دانشکده خلبانی ایستر به تحصیل اشتغال ورزید. پس از مدت کوتاهی سه نفر دیگر از محصلین اعزامی به اروپا نیز به رشته هواپیمائی پیوستند که عبارت بودند از: سلطان احمدمیرزا خسروانی، نایب اول خلیل خان مرجان و نایب اول آقا بزرگ مهنا. در خرداد ۱۳۰۳ نیز ده نفر محصل ایرانی برای آموزش یک دوره ۱۸ ماهه فنّ خلبانی به شوروی اعزام گردیدند.[۳]
سرتیپ امان‌الله میرزا که در خرداد ۱۳۰۲ با عنوان سرپرستی محصلین به اروپا اعزام شده بود مأموریت داشت دوازده فروند طیاره از فرانسه برای ایران خریداری نماید. این طیارات در بهمن ما ۱۳۰۲ با کشتی حمل و در بوشهر پیاده شدند تا از بوشهر به تهران پرواز نمایند. در اسفند ماه همان سال این هواپیماها به تهران پرواز نمودند و متعاقب آن دو فروند هواپیمای خریداری شده از شوروی هم وارد تهران گردید و چند هواپیمای یونکرس آلمانی با خلبان و مکانیسین وارد ایران شده و شرکتی برای حمل مسافر در داخل ایران تشکیل دادند. در خرداد ۱۳۰۳ حکم عمومی قشون تحت شمار ۲۲۲ برای تأسیس نیروی هوایی صادر گردید و سرهنگ احمد خان نخجوان به ریاست آن برگزیده شد.[۴]
تحصیلات خلبانی سرهنگ احمد خان نخجوان در سال ۱۳۰۴ پایان یافت و در بهمن ماه همان سال با یک فروند هواپیمای خریداری شده از فرانسه عازم ایران شد و در روز پنجم اسفندماه در قلعه مرغی به زمین نشست و مورد استقبال رضاشاه و رجال و معاریف قرار گرفت.[۵]
در سال ۱۳۰۶ سازمان هواپیمائی توسعه پیدا کرد و تعدادی دانشجویان نظامی که در فرانسه و شوروی فن خلبانی و مکانیکی آموخته بودند به ایران بازگشتند و دولت نیز سیزده فروند هواپیمای جدید خریداری نمود بطوری که جمع هواپیماها به ۳۳ فروند رسید. از این تاریخ اداره هواپیمائی قشون در عملیات جنگی شرکت می‌نمود.[۶]
در سال ۱۳۱۱ در ایران مدرسه خلبانی تأسیس گردید و بیست دانشجو پذیرفته شدند و مدت آموزش آن دو سال بود. مدرسه خلبانی تا سال ۱۳۲۰ توانست سیصد خلبان تحویل نیروی هوایی بدهد. در سال ۱۳۱۲ مدرسه دیده بانی هوایی که دوره آن یک سال بود تشکیل شد. آموزشگاه فنی و کارخانه هواپیماسازی شهباز نیز در این سال در نیروی هوائی تأسیس یافت.[۶]
توان رزمی[ویرایش]
تعداد اسکادرانهای در اختیار این نیرو در اواخر حکومت پهلوی عبارت بودند از:
- ۱۵ اسکادران جنگنده و جنگنده-بمب‌افکن
- ۱ اسکادران شناسایی
- ۵ اسکادران حمل و نقل تجهیزات نظامی
- ۱ اسکادران سوخت رسان
- ۷۶ اسکادران بالگرد
- ۵ اسکادران موشک سام
نیروی انسانی[ویرایش]
![[نشان]](/web/20161006215143/https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} |
این بخش نیازمند گسترش است. |
این نیرو در سال ۱۹۷۹ حدود ۱۰۰٬۰۰۰ نیروی انسانی را شامل می‌شد که حدود ۵۰۰۰ نفر از آن را خلبانان مجرب تشکیل می‌دادند.[۷]
قریب به اتفاق خلبانان هواپیماهای جنگنده، آموزشهای مهارت پروازی را در کنار کارآموزان خلبانانی نیروی هوایی آمریکا در پایگاه‌های آموزشی نیروی هوایی آمریکا در لاکلند، مریلند، کالیفرنیا و ویرجینیا سپری می‌نمودند و تعداد کمی نیز دوره‌های خود را در انگلستان و پاکستان سپری کرده‌اند.
فرماندهان[ویرایش]
|
این بخش نیازمند گسترش است. |
- احمدخان نخجوان
- میر محمد مهنا
- محمدحسین فیروز
- محمدحسین عمیدی
- هدایت‌الله گیلانشاه
- میر محمد مهنا
- مهدی سپه‌پور (۱۷ مرداد ۱۳۲۹- آبان ۱۳۲۹)
- نوری علائی (۳ آبان ۱۳۲۹–۸ مرداد ۱۳۳۰)
- مهدی سپه‌پور (۸ مرداد ۱۳۳۰–۱۶ بهمن ۱۳۳۰)
- هدایت‌الله گیلانشاه (۱۶ بهمن ۱۳۳۰–۱۲اسفند ۱۳۳۱)
- محمود معینی (۱۲ اسفند ۱۳۳۱–۲۹ اسفند ۱۳۳۲)
- هدایت‌الله گیلانشاه (۲۹ اسفند ۱۳۳۲–۱۳۳۳)
- محمد خاتمی (۱۵ مهر ۱۳۳۷–۲۱ شهریور ۱۳۵۴)
- فضائل تدین (۲۱ شهریور ۱۳۵۴–۱۹ بهمن ۱۳۵۵)
- امیرحسین ربیعی (۱۹ بهمن ۱۳۵۵–۲۲ بهمن ۱۳۵۷)
سوانح[ویرایش]
این نیرو در کارنامه عملیاتی خود سوانحی نیز داشته که در ذیل به بخشی از آنها اشاره می‌شود اما یکی از سوانحی که بسیار مهجور مانده سانحه سقوط دلخراش بوئینگ B747-131 تانکر بوده است. این هواپیما محصول سال ۱۹۷۰ با سریال ۱۹۶۷۷ به سفارش twa ساخته شد و در سال ۱۹۷۵ به نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی فروخته و با کد ریجستری ۲۸۳–۵ به خدمت درآمد. در همان سال (۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۵)در حالی که به همراه تعدادی مستشار آمریکایی عازم پایگاه هوایی مگوار برای مرخصی بود به علت برخورد با ابرهای cb در آسمان مادرید اسپانیا سقوط کرد وتمامی ۱۷ سرنشین آن از جمله ستوانیکم خلبان میر جهانگیری و سرگرد خلبان کدخدایان (فرمانده پرواز) و کروی پروازی آقایان امین‌اله طلوعی- عباس خالدی- ابراهیم رستخیز بوده از بین رفتند.[۸]
عملیات‌ها[ویرایش]
مأموریت حفظ صلح در کنگو[ویرایش]
دو سال پس از کشته شدن پاتریس لومومبا، در سال ۱۹۶۳ - ۲۶ دی ۱۳۴۱ خورشیدی نیروی هوائی ایران ۶ جت از هواپیماهای جنگنده اف-۸۶ خود را به درخواست دبیرکل سازمان ملل، برای کمک به سازمان ملل متحد برای پایان دادن به جدایی‌خواهی موسی چومبه (شورشیان کنگو) و فراهم آوردن یکپارچگی کنگو به این کشور فرستاد. پس از دو سده، این نخستین بار بود که نیروهای رزمی ایران در بیرون از مرزهای کشور، دست به عملیات رزمی می‌زد. چمبه از کنگو گریخت و چندپاره شدن این کشور به شکست انجامید.[۹]
جنگ ظفار[ویرایش]
در خلال شورش ظفار (سالهای ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵) این نیرو چندین عملیات هوایی علیه شورشیان مارکسیست عمان در این کشور انجام داد. این عملیات در راستای کمک‌های نظامی محمدرضا پهلوی به سلطان قابوس بود.
همزمان با اظهار تمایل خروج نظامیان بریتانیایی از عمان در سال ۱۹۷۱ و تمایل سلطان قابوس به کمک گرفتن از ارتش‌های منطقه بجای نظامیان بریتانیایی، وی از ۳ کشور پاکستان، اردن و ایران در خواست کمک نظامی کرد که در نهایت ایران با اعزام نیرو به این کشور موافقت کرد. محمدرضا پهلوی در پاسخ به نامه سلطان قابوس این چنین پاسخ داد:
در حقیقت، واکنش ایران اینگونه خواهد بود که انگار شورشیان جنوب ایران را تصرف کرده باشند.
با استفاده از پایگاه هوایی نهم شکاری بندرعباس و پایگاه‌های شیراز و تهران پشتیبانی هوایی تاکتیکی و ترابری لازم را برای عملیات در عمان فراهم آورد. بر اساس توافقات انجام شده، ۳۴۰ کارشناس ایرانی در تاریخ ۱۰ نوامبر ۱۹۷۲ وارد عمان شدند تا پایگاهی ویژه نیروی هوایی ایران بوجود آورند. اولین هواگردهای ارسال شده به عمان ۳۲ فروند هلیکوپتر بل ۲۰۵ و بل ۲۰۶ بودند که در ۱۶ ژانویه ۱۹۷۳ وارد جنگ شدند. علاوه بر ۱۴٬۷۰۰ نظامی نیروی دریایی شاهنشاهی ایران، ۴۸۸ نظامی نیز از این نیرو در عمان حضور داشتند. دسته دوم از هواگردهای ایران در تاریخ ۱۸ ژانویه ۱۹۷۸ به خدمت گرفته شد که شامل ۱۰ فروند جنگنده از مدلهای مختلف اف-۴ و دو فروند سی-۱۳۰ هرکولس بود. نیروهای ایرانی در طول مدت حضور در عمان به آموزش خلبانان عمانی نیز می‌پرداختند. هواگردهای ایران بیشتر جهت گشتزنی هوایی و پشتیبانی هواپیماهای عمان به کار گرفته می‌شدند و کمتر در درگیری مستقیم با شورشیان شرکت می‌کردند. بعد از سال ۱۹۷۳ و تجهیز شورشیان به موشکهای زمین به هوا روسی استرلا ۲ خلبانان ایرانی مجبور به رعایت احتیاط بیشتر در درگیریهای مستقیم شدند. نیروهای نظامی ایران من‌جمله نیروی هوایی، تا زمان پایان یافتن حکومت پهلوی در عمان حضور داشتند و با وقوع انقلاب اسلامی به ایران بازگشتند.[۱۰]
- تلفات
- در طول مدت حضور نظامی ایران در عمان ۷۲۰ نظامی ایران (از جمله ۵ خلبان) کشته و ۱۴۰۰ نظامی (از جمله ۱۸ خلبان) نیز زخمی شدند. این در حالی است که در طول جنگ ۱۸۷ نظامی عمانی و ۲۴ نظامی انگلیسی کشته شدند.
- ۱۵ سپتامبر ۱۹۷۵ سقوط یک هلیکوپتر ای‌اچ-۱ کبرا در اثر هدف قرار گرفتن توسط یک موشک دوش‌پرتاب. از سرنوشت خلبان اطلاعاتی بدست نیامد.
- ۲۵ نوامبر ۱۹۷۶:هواپیمای خلبان داریوش جلالی و یعقوب آصفی در طی یک عملیات شناسایی در مرز عمان و یمن جنوبی مورد اصابت آتشبار ضد هوایی/یک فروند موشک دوش‌پرتاب قرار گرفت و سقوط کرد.[۱۱] جلیلی ۲۷ روز اسیر بود و بعد از آزادی به ایران بازگشت؛ ولی کمک خلبان در دوران اسارت کشته شد. جلیلی در سال ۱۳۵۹ به جرم دست داشتن در کودتای نوژه اعدام شد.[۱۲]
- ۲۳ دسامبر ۱۹۷۶ هواپیمای خلبان علی اشرافیان مورد اصابت یک فروند موشک ضدهوایی قرار گرفت و سقوط کرد. خلبان به اسارت شبه نظامیان درآمد اما از سرنوشت کمک خلبان این جنگنده اطلاعاتی بدست نیامد.
- گفتنی است ۳ سال بعد در تاریخ ۲۳ آوریل ۱۹۷۹ در پی سفر رهبر مبارزان یمن به تهران و ملاقات با آیت‌الله خمینی وی آزاد شد.
- ۱۳ ژوئیه ۱۹۷۷ یک فروند جنگنده اف-۴ ای ایران توسط یک موشک دوش‌پرتاب نیروهای شورشی یمن مورد اصابت قرار گرفت و در سواحل جنوبی یمن سقوط کرد.
درگیریهای مرزی ایران و عراق[ویرایش]
نبردهای هوایی پراکنده و پدافند موشکی ایران از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۷) با نیروی هوایی عراق انجام شد. در این درگیریها چندین جنگنده از طرفین مخاصمه سرنگون شدند. مهمترین تلفات هرکدام از طرفین در این مدت عبارتند از:
- ۲۵ آذر ۱۳۵۳ دو فروند میگ عراقی توسط سامانه پدافندی هاوک ایران سرنگون شدند.
- ۲۸ مارس ۱۹۷۸ یک فروند جنگنده اف-۴ ایران در درگیری با میگ‌های عراقی سقوط کرد و خلبان ناصر رضوی و کمک خلبان صداقت که بعد از ایجکت به شدت زخمی شد هردو توانستند ایجکت کنند.
شناسایی مراکز نظامی شوروی[ویرایش]
در این عملیات‌ها که در دهه آخر زمامداری حکومت پهلوی و با همکاری آمریکا انجام می‌شد، جنگنده‌های ایرانی با انجام پروازهای برون‌مرزی به خاک شوروی اقدام به جاسوسی از مراکز حساس این کشور می‌نمودند. در این درگیریها دو هواپیمای دی هاویلاند کانادا، یک جنگنده اف-۴ فانتوم ۲ و دو هلیکوپتر سی‌اچ-۴۷ چنوک متعلق به نیروی هوایی ایران منهدم شد.[۱۳]
جنگ جهانی دوم[ویرایش]
برخی از خلبانان ایرانی در جنگ جهانی دوم شرکت کرده بودند. محمدتقی فرآورده (زاده ۱۲۹۵ خورشیدی)، آخرین بازمانده از خلبانان ایرانیِ شرکت کننده در جنگ جهانی دوم بود که در مهر ماه ۱۳۹۴ درگذشت. وی در هشتم اسفند سال ۱۳۱۲ کار خود را به عنوان سی‌وهشتمین خلبانِ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در فرودگاه مهرآباد تهران آغاز کرد.[۱۴]
حمایت همافران از انقلاب و سرنگونی پهلوی[ویرایش]
نیروی هوایی شاهنشاهی در سرنگونی دودمان پهلوی نقش قابل توجهی داشت. اعتراضات در پادگانهای نیروی هوایی از دی ۱۳۵۷ آغاز شده و در مطبوعات انعکاس داشت؛ گرچه ستاد ارتشداران همواره تکذیب می‌کرد. محل خدمت تعدادی از همافران تغییر یافت و برخی نیز تبعید شدند.
ژنرال هایزر که مدیر کمیته بحران بود در اینباره می‌نویسد:
... خیلی بد به نظر می‌رسید که تمام این مشکلات و مسائل داشت در نیروی‌هوایی اتفاق می‌افتاد، درست در جایی که ما کمترین انتظار را داشتیم. زیرا آنها تحصیلکردهٔ آمریکا و نیز تحصیلکرده‌ترین بخش بودند.
در ۴ بهمن و پیش از ورود سید روح‌الله خمینی به ایران، جمعی از پرسنل نیروی هوایی شاهنشاهی به منزل محمود طالقانی رفته و با وی دیدار کردند و ضمن قرائت قطعنامه‌ای حمایت خود را از سید روح‌الله خمینی اعلام داشتند. در برخی دیگر از پایگاه‌ها نیز تظاهرات‌هایی انجام شد.
نهایتاً جمعی از پرسنل این نیرو پیش از سرنگونی پهلوی در تاریخ ۱۹ بهمن به محل اقامت آیت‌الله خمینی رفته و با وی دیدار کردند. آیت‌الله طالقانی در ۱۰ بهمن طی اطلاعیه‌ای خواستار پیوستن ارتش به انقلاب شده بود. به نوشته روزنامه اطلاعات تظاهرات‌هایی نیز در پایگاه‌های نیروی هوایی در حمایت از آیت‌الله خمینی انجام شد که در پی آن صدها همافر دستگیر شدند. در شب ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ و در پی درگیری میان گارد جاویدان شاهنشاهی و همافران در یکی از پادگانهای آموزشی تهران، به مداخله مردم در دفاع همافران انجامید.[۱۶][۱۷][۱۸]
هواگردهای مورد به کار گیری[ویرایش]
رزمی-شناسایی[ویرایش]
|
|
.gif)
.jpg)
ترابری[ویرایش]
|
|
.jpg)
آموزشی[ویرایش]
|
|
هلیکوپتر[ویرایش]
|
|
جستارهای وابسته[ویرایش]
- پایگاه‌های شکاری نیروی هوایی ارتش
- نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
- اف-۱۴ تام‌کت‌های ایران
- فهرست اولین‌های هوانوردی در ایران
پانویس[ویرایش]
- ↑ Global Security Air Force
- ↑ عاقلی، ص ۲۰۲
- ↑ عاقلی، ص ۲۰۳،۲۰۴
- ↑ عاقلی، ص ۲۰۴
- ↑ عاقلی، ص۲۰۵
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ عاقلی، ص ۲۰۶
- ↑ The Islamic Republic of Iran Air Force – IRIAF History
- ↑ سایت www.oldpilot.ir
- ↑ لطفی‌نیا، سلیمان. «روزشمار تاریخ». هفته‌نامهٔ امرداد، شنبه ۲۴ دی ۱۳۹۱، سال سیزدهم، شمارهٔ ۲۸۹، ص ۸.
- ↑ ACG Oman (and Dhofar) 1952-1979
- ↑ جانباختگان ارتش شاهنشاهی ایران در نبرد ظفار وب‌گاه شهیاد
- ↑ Chronological Listing of Iranian Air Force McDonnell-Douglas F-4 Phantom II
- ↑ Soviet Air-to-Air Victories of the Cold War
- ↑ درگذشت تنها خلبان ایرانی جنگ جهانی دوم خبرگزاری انتخاب
- ↑ «همافران انقلاب».
- ↑ «این تصویرهای سیاه و سفید». همشهری آنلاین، ۸ بهمن ۱۳۸۸.
- ↑ داوود قاسم‌پور. «رژه همافران در مدرسه رفاه». راسخون، ۹ آبان ۱۳۸۷.
- ↑ «شکاف بزرگ و تزلزل در ارتش».
منابع[ویرایش]
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران موجود است. |
- Global SecurityAir Force Modernization
- «اختلافات مرزی ایران و عراق». در کارنامه نبردهای زمینی. چاپ اول. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ. شابک ۸-۴۸-۶۳۱۵-۹۶۴.
- World Air Forces Historical Listings Iran
- دکتر باقر عاقلی. رضاشاه و قشون متحدالشکل. تهران: نشر نامک، ۱۳۸۶. ISBN 964-6895-05-0.
پیوند به بیرون[ویرایش]
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
