نصف‌النهار

نِصفُ‌النّـَهار به پارسی نیمروز خط یا نیم‌دایره متناظر فرضی است که به قطب شمال و جنوب می‌رسد و طول جغرافیایی یک نقطه را با توجه به یک پرگاره ی نیمروزی قراردادی بعنوان مبدأ تعیین می‌کند.

نیمروزها همگی برابر می‌باشند؛ و چون هیچ برتری نسبت به یکدیگر ندارند برای استفاده از آنها باید یکی را به عنوان نیمروز مبدأ برگزید و بقیه را بر مبنای آن نام‌گذاری کرد. نصف‌النهار گرینویچ اکنون نصف‌النهار مبدأ می‌باشد.

تاریخچه

ایرانیان باستان کنگ‌دژ، مابین سیستان و خراسان قدیم در عرض سی‌وسه‌ونیم درجه شمالی از استوا را نصف‌النهار مبدأ (نود درجه) قرار دادند. این ناحیه را نیم‌روز (به معنی نصف‌النهار) گفته شده است و این ناحیه دقیقاً وسط چین و اروپا و همه سرزمینهای مسکون شناخته شده آنروز است و از جانب شمال-جنوب نیز از این حیث در میانه می‌افتد. ایرج افشار تعیین مبدأ کنگ دژ را در سال ۱۷۶۷ پیش از میلاد، توسط زرتشت می‌داند. آغاز آبادانی (ربع مسکون) جزایر خالدات (جزایر قناری در غرب آفریقا) و مرز شرقی آن ماچین (ژاپن) و میانه آن نیمروز (کنگ دژ) دانسته شده است. نصف‌النهار مبدأ را جزایر خالدات (یا ساحل غربی آفریقا) یا کنگ دژ بوده است. بعضی نیز بقعه مکه را برای مبدأ نصف‌النهار درنظر گرفته‌اند.

علامه حسن‌زاده آملی در اثر خود بنام «دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی» دربارهٔ مبدأ طول ارض آورده است (با اندکی تلخیص و تعدیل):

«اکثر قدماء (بخصوص یونانیان و اهالی مغرب زمین) مبدأ طول را غایت نقطه غربی یعنی از جزیره هرو یا فرو، یکی از جزائر خالدات (جزائر کاناری) گرفته‌اند. جزائر خالدات شش جزیره‌اند که در مغرب آفریقا در اقیانوس اطلس نزدیک به ساحل واقع اند. در قانون مسعودی بین آنها تا ساحل بحر ده درجه آمده است. بطلیموس و پیروانش مبدأ طول را از آن جزائر می‌گرفتند و بعد از آنان چون جزائر نام برده در آب فرو رفته بود مبدأ طول را از ساحل بحر مغرب گرفته‌اند چنان‌که ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی مبدأ طول بلد را ساحل گرفته است. جزائر خالدات (جزائر کاناری) در اطلسها و نقشه‌ها در جهت غرب آفریقا در اقیانوس اطلس شمالی قریب به عرض شمالی سی درجه مشاهده می‌شود که عرض شمالی هرو (فرو یا هیرو) ۲۷ درجه و ۴۵ دقیقه و ۸ ثانیه است؛ و نصف‌النهار مبدأ برای قدمای هند و اهل چین و ترکستان و اهالی مشرق زمین کنگ دژ بوده که در ۹۰ درجه جزایر خالدات بوده است.»

ابوسهل بیژن بن رستم کوهی یا ابوسهوهی ریاضیدان و ستاره‌شناس سدهٔ دهم ایرانی و اهل مازندران کتابی دربارهٔ نواقص مسائل ارشمیدس نوشت و اقدام به محاسبه نصف‌النهار نمود.

در دوره‌ای از شکوفایی علمی اسلام در راستای مطالعات نجوم اسلامی، نصف‌النهار مکه (کعبه) نیز بعنوان نصف‌النهار مبدأ قلمداد می‌شده است.

اروپاییان تا آخر سده هفدهم میلادی، جزایر خالدات و سپس پاریس را مبدأ نصف النهارها قرار دادند.

در سال ۱۸۸۴، در یک توافق بین‌المللی تصمیم گرفته شد که نصف‌النهاری که از گرینویچ می‌گذرد، نصف‌النهار مبدأ (نصف‌النهار صفر) به شمار آید؛ و با انتخاب نصف‌النهار مبدأ بقیهٔ نصف‌النهارها بر اساس محل‌شان نسبت به نصف‌النهار مبدأ به نصف‌النهار شرقی و غربی تقسیم شدند.

نصف‌النهار مغناطیسی

نصف‌النهار مغناطیسی ، خطوطی فرضی اند که قطب شمال و جنوب را به هم متصل می‌کنند؛ که می‌توان آنها را به عنوان مولفه‌های خطوط نیروی مغناطیسی در روی سطح زمین در نظر گرفت؛ و همواره سوزن یک قطب نما موازی با نصف‌النهار مغناطیسی می‌ایستد. زاویهٔ بین نصف‌النهار مغناطیسی و نصف‌النهار واقعی، میل مغناطیسی نامیده می‌شود که در مسائل مربوط به ناوبری بسیار با اهمیت است.

جستارهای وابسته

• نصف‌النهار مبدأ
• نصف‌النهار مبدأ (گرینویچ)
• نصف‌النهار ۱ درجه شرقی
• نصف‌النهار ۱ درجه غربی