زبان‌های ایرانی

نقشه پراکندگی گویش‌ها و لهجه‌های ایرانی

سرزمین‌های فارسی‌زبان ازبکستان

زبان‌های ایرانی یکی از شاخه‌های زبان‌های هندوایرانی از خانواده بزرگ زبان‌های هندواروپایی را تشکیل می‌دهد. منظور از اصطلاح زبان‌های ایرانی یا زبان‌های ایرانی‌تبار، گروهی از زبان‌ها است که همگی ریشه در یک زبان باستانی به نام زبان نیا-ایرانی داشته‌اند و به معنی زبان‌های مرتبط با واحد سیاسی کشور امروزی ایران نیست.

زبان‌های ایرانی یک ریشه مشترک باستانی دارد و به گویش‌های مختلف و هر گویش به لهجه‌های مختلف استعمال می‌شود. بعضی از گویش‌های زبان ایرانی به خاطر تفاوتهای ظاهری در نحوه استفاده از عبارات و ترکیب‌ها، امروزه خود به عنوان یک زبان نام برده می‌شوند.

مهمترین زبان‌ها و گویش‌های ایرانی امروزی عبارتند از: فارسی (پارسی، دری، یا تاجیکی)، مازنی، کردی، پشتو، بلوچی، لری، لکی، زازاکی، گیلکی، تالشی، تاتی، آسی و سمنانی

امروزه زبان‌های ایرانی بیشتر با خط‌های عربی، لاتین، و سیریلیک نوشته می‌شوند. زبان‌های ایرانی با زبان عربی و زبان‌های ترکی تأثیر متقابل بسیاری داشته‌اند.

زبان‌های ایرانی بیشتر در کشورها و مناطق ایران، افغانستان، تاجیکستان، باختر پاکستان، کردستان ترکیه، کردستان عراق، و بخش‌هایی از آسیای میانه و قفقاز روایی دارد.

سه زبان از زبان‌های ایرانی به عنوان زبان رسمی هم اکنون در چهار کشور استفاده می‌شود. این زبان‌ها عبارت اند از فارسی در ایران، افغانستان و تاجیکستان، پشتو در افغانستان و کردی در عراق.

برآورد می‌شود که امروزه حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبان‌های ایرانی سخن بگویند. بنیاد تابستانی زبان‌شناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ برآورد کرده‌است که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبان‌های ایرانی سخن گفته می‌شود؛ که شمار سخنوران بزرگترین این زبان‌ها به طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۱۱۰ میلیون تن)، پشتو (۴۱–۶۰ میلیون تن)، لری (۱۰ میلیون تن)، تبری و گیلکی (۷ میلیون تن)، کردی (۳۲ میلیون تن)، و بلوچی (۷ میلیون تن).

نمودار زبان‌های هندواروپایی

پیشینه

دوره باستان که از آغاز تا انقراض شاهنشاهی هخامنشی، تقریباً از سده بیستم تا حدود چهارم و سوم پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد. از زبان‌های ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شده‌است: مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان. از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمان‌روایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده‌است. اما از زبان‌های اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زبان اوِستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته است.

پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده‌است. نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ‌نبشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد. درهمین زمان زبان‌های دیگر ایرانی باستان نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می‌پیموده‌است، مانند زبان‌های بلخی، سغدی، پارتی و خوارزمی.

زبان‌های ایرانی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. زبان‌های ایرانی باستان
2. زبان‌های ایرانی میانه
3. زبان‌های ایرانی نو (شرقی و غربی)

این دسته‌بندی مطلقاً از لحاظ زمانی نیست، بلکه از نظر زبان‌شناسی هم هست.

ایرانی باستان

زبان نیاایرانی نیای مستقیم این دسته از زبان‌های ایرانی است.

از جمله زبان‌های این دسته عبارت‌اند از زبان‌های اوستایی (که بیشتر از طریق متون اوستا به ما رسیده است)، فارسی باستان (که بیشتر از طریق کتیبه‌های هخامنشی به ما رسیده است)، سکایی باستان، و مادی (که فقط چند واژهٔ آن، آن هم از طریق چند وام‌واژه در فارسی باستان و چند واژهٔ ذکر شده در منابع یونانی به ما رسیده است).

ایرانی میانه

نوشتار اصلی: زبان‌های ایرانی میانه

زبان‌های ایرانی میانه به دو گروه تقسیم می‌شوند:

1. گروه ایرانی میانه غربی، شامل پارتی (یا پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (یا پهلوی)
2. گروه ایرانی میانه شرقی، شامل سغدی، سکایی (یا ختنی)، خوارزمی و باختری (یا بلخی)

ایرانی نو

زبان‌های ایرانی نو به دو دسته بخش می‌شوند:

1. شرقی
2. غربی

زبان‌های ایرانی نو با این که اساساً در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شده‌اند اما حقیقتاً گستره جغرافیایی بسیار وسیع تری را در بر می‌گیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه قاره هند.

زبان‌های ایرانی‌تبار شرقی

نوشتار اصلی: زبان‌های ایرانی شرقی

دسته شرقی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو که اغلب در کشورهای افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و گرجستان رایج اند یه چند گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

• پشتو (یا پختو)
• آسی (یا استی)
• اورموری و پراچی
• یدغه و مونجی (یا مونجانی)
• زبان‌های پامیری
• یغنابی

زبان‌های ایرانی‌تبار غربی

زبان‌های ایرانی تبار غربی به دو گروه دسته‌بندی می‌شوند:

• گروه شمال غربی:

این گروه شامل زبان‌ها و گویشهای آذری باستان، تفرشی، خوانساری، آرانی، بیدگُلی، گَزی، دری زرتشتی، سیوندی، تبری (مازندرانی)، کردی، گیلکی، تالشی، زازا-گورانی، پارتی، سمنانی، تاتی و بلوچی می‌باشد.

• گروه جنوب غربی:

این گروه شامل زبان‌ها و گویشهای فارسی/پارسی، فارسی نو، تاتی قفقاز، لاری، لری و بختیاری می‌باشد.

(سبز تیره): کشورهایی که در آنجا زبان‌های ایرانی، زبان رسمی هستند. (سبز روشن): کشورهایی که در آنجا زبان‌های ایرانی، یکی از زبان‌های رسمی یا رایج هستند. (جمهوری آذربایجان با اقلیت ایرانی‌زبان تالش و تات در این نقشه فراموش شده‌است)

نوشتار اصلی: زبان‌های ایرانی غربی

رسم‌الخط

زبان‌های ایرانی دارای رسم‌الخط‌های گوناگون هستند. از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)؛ خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه‌های پارسی میانه، پارتی، سغدی، و خوارزمی)؛ دو نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، یاختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)؛ خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه‌های محلی)؛ خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)؛ خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)؛ خط یونانی (در مورد باختری)؛ خط سیریلیک (در مورد اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد کُردی، اُسِتی و زازاکی).

جدول زبانهای ایرانی

فارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانجی	پشتو	تاتی	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی
زیبا، خوش چهره	hewl, weş, rınd	rind, delal/cwan	ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista, خجسته	xojir	sharr, soherâ	ṣəmxâl/ Xəş-nəmâ	zibâ/ xuš-chehreh	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd
خون	goyni	xwîn/xwên	wina	xevn	hon	xun	xūn	xōn	xōn		vohuni	tug
نان	nan/non	nan	ɖoɖəi, nəɣɑn	nun	nân, nagan	nûn	nân	nân	nân			dzul
آوردن	ardene	anîn/hênan/weranîn, hawirdin	rɑ wɺ̡əl	vârden, biyordon	âurten, yārag, ārag	biyârden	âvardan/biyar	âwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn
برادر	bıra	bira	wror	bərâr	brāt, brās	birâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brâtar	brâtar-	æfsymær
آمدن	ameyene	hatin/wara	rɑ tləl	biyâmiyan	āhag, āyag	Biyamona, enen	âmadan	âmadan, awar	awar, čām	ây-, âgam	âgam-	cæwyn
گریه	bermayene	girîn	ʒaɺ̡əl	bərma	greewag, greeten	bərmə/ qâ	geristan/geryeh	griy-, bram-				kæwyn
تار، تاریک	tari	tarî/tarîk	tjɑrə	ul, gur, târica, târek	thár	siyo	târîk	târīg/k	târīg, târēn		sâmahe, sâma	tar
دختر	keyne/keyna/çeneke	keç, kîj, dot/kiç, kîj, kenîşk	lur	titiye, dətar	dohtir, duttag	kijâ/ dether	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
روز، روشن	roce/roje/roze	roj	wrad͡z	revj, ruz	roç	rezh	rûz	rōz		raucah-		bon
کردن	kerdene	kirin/kirdin	kawəl	korden	kanag, kurtin	hâkerden	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn
در، دروازه، دریچه	ber, keyber, çeber	derge/derke, derga	war, daɺ̡a	darvâca	gelo, darwāzag	bəli	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar
مردن	merdene	mirin/mirdin	mrəl	bamarden	mireg	mərnen	murdan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn
خر	her	ker	xar	astar, xar	her	xar	xar	xar				xæræg
تخم، خاویار، خایه	hak	hêk/hêlke	hagəi	merqâna, karxâ	heyg, heyk	merqâna	toxm	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk
زمین	êrd (uncertain origin)	erd/herd (uncertain origin)	zməka	zemin	zemin	zemi	zamin	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx
سر شب، پگاه	şan	êvar/êware	mɑʂɑm/mɑxɑm	nemâzi sar	begáh	nəmâşun	begáh	sarshab	êbêrag			izær
چشم	çım	çav/çaw	stərga	coš	ch.hem, chem	bəj, Çəş	chashm	chašm	chašm	čaša-	čašman-	cæst
پدر	pi/pêrde	bav/bab, bawk	plɑr	piya, piyar, dada	pit, piss	piyer	pedar	pidar	pid	pitar	pitar	fyd
ترس	ters	tirs	vera, tars	târs	turs, terseg	təşəpaş	tars	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas
نام زد، خواستگار	washti	dezgîran	t͡ʃanɣol	numuzâ	nām zād	xasgar	nâm-zad	-	-			usag
خوش	weş	xweş	ʂa/xa	xojir	wash, hosh	xaar	xosh	dârmag			srîra	xorz / dzæbæx
انگشت	engihst/gisht	til/qamik, engust	gwəta	anquš	lenkutk, mordâneg	angoos	angošt	angust			dišti-	ængwyldz
آتش، آذر	adır	agir/awir, agir	or	taš	âch, âs	tesh	âtaš, âzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art
ماهی	mase	masî	kab	mâyi	mâhi, mâhig	mahi	mâhi	mâhig	mâsyâg		masyô, masya	kæsag
خوراک، خوردن	werdene	xwarin/xwardin	xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl	harden	warag, warâk	Xərak/ xəynen	xordan	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag
رفتن	şiyayene	çûn	tləl	šiyen, bišiyan	jwzzegh, shutin	shunen / burden	raftan	raftan, shudan	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn
خدا، بغ، پروردگار	homa	xwedê/xwa	xwdai	xədâ	hwdâ	homa, xəda	khodâ	bay, abragar		baga-	baya-	xwycaw
خوب، نیکو	rınd	baş, rind/baş, çak	ʂə/xə	xâr, xojir	jawáin, šarr	xâr	xub / nîuū	xūb, nêkog		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz
سبزه، علف، گیاه	vash	giya, riwek, şênkatî	wɑʂə/wɑxə	vâš	rem, sabzag		sabzeh, giyâh	giyâ	dâlūg		urvarâ	kærdæg
بزرگ، گته	gırd / pil	mezin/gewre, mezin	loj, ɣwara	pilla	mastar, mazan	gat, belang, pila	bozorg	wuzurg, pīl		vazraka-	uta-, avañt	styr
دست	dest	dest	lɑs	bâl	dast	dess	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm
سر	ser/sar	ser	sar, kakaɺ̡ai	kalla	saghar	kalə	sar	sar			sairi	sær
دل	zerre	dil	zɺ̡ə	dəl	dil, hatyr	dil/dill	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ
اسب	estor/astor	hesp/esp	ɑs	asb, astar	asp	istar	asp	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx
خانه، سرای	keye	mal/mall, xanu	kor, xuna	kiya	log, dawâr	səre	xâneh	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar
گرسنه	veyşan	birçîtî/birsêtî	lwəʐa/lwəga	vašnâ, vešir, gosna	shudhagh	veyshna	gorosnegi	gursag, shuy				stong
زبان)	zıwan / zon	ziman/ziman, ziwan	ʒəba	zobun, zəvân	zevân, zobân	ziwân	zabân	zuwân	izβân	hazâna-	hizvâ-	ævzag
خندیدن	huyayene	kenîn/pêkenîn, kenîn	xandəl	xurəsen, bexandastan	khendegh, hendeg		xandidan	xandīdan	karta	Syaoθnâvareza-	xudyn
زندگی، زیستنی	cewiyayene	jiyan	ʒwandun	zindәgi	zendegih, zind		zendegi	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card
مرد	merd	mêr/ pyaw	saɺ̡ai, meɺ̡ə	mardak, miarda	merd	merd	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag
ماه	ashme	heyv/mang	spoʐmai/spogmai, mjɑʃt	mâng	máh	mithra	mâh	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj
مادر، دایه	maye/marde	dayik, mak	mor	mâr, mâya, nana	mât, mâs	mâr	mâdar	mādar	mādar	mâtar	mâtar-	mad
دهان، فک	fek	dev/dem	xwlə	duxun, dâ:ân	dap		dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx
نام	name	nav/naw	num	num	nâm	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom
شب	şewe	şev/şew	ʃpa	šö, šav	šap, shaw	sheow	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv
باز کردن	akerdene	vekirin/kirdinewe	prɑnistəl, xlɑsawəl	vâ-korden	pabožagh, paç	vâ-hekârden	bâz-kardan	abâz-kardan		būxtaka-	būxta-	gom kænyn
آرام	pêameyış	aştî	roɣa	dinj	ârâm		âshti, ârâmeš, ârâmî	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad
خوک	xoz	beraz	xug, seɖar	xu, xuyi, xug	khug	xi	xūk	xūk			hū	xwy
جایگاه، جا	ja	cih/jê	d͡zɑj	yâga	hend, jâgah		jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran
خواندن	wendene	xwendin/xwêndin	lwastəl	baxânden	wánagh	baxinden	xândan	xwândan				kæsyn
گفتن، گپ زدن، آوا سردادن	vatene	gotin/witin, gutin	wajəl	vâten, baguten	gushagh	baotena	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn
خواهر	waye	xweşk	xor	xâke, xâv, xâxor, xuâr	gwhâr	xâxer	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar	xo
کوچک، کم، خرد، ریز، بچه	qıj	biçûk	kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam	qijel, qolâ	gwand, hurd	pətik, bechuk, perushk	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl
پسر	laj	kur/kurr	zoj	pur, zâ	baç, phusagh	pisser	pesar, baça	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt
روان	gan	gyan, rewan	arwɑ	rəvân	rawân		ravân	rūwân, gyân	rūwân, gyân		urvan-	ud
بهار	wesar	bihar/behar	psarlai	vâ:âr	bhârgâh	wehâr	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-
برز، برجسته، بلند	berz	bilind/berz	lwaɺ̡, d͡ʒəg	pilla	bwrz, buland		boland / bârez	buland, borz	bârež		barez-	bærzond
دَه	des	deh/de	les	da	deh	da	dah	dah		datha	dasa	dæs
سه	hiri/hirê	sê	dre	so	sey	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ
دِه	dewe	gund/dê	kəlai	döh, da	helk, kallag, dê	deh	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw
خواستن	waştene	xwestin/wîstin	ɣuʂtəl/ɣuxtəl	begovastan, jovastan	lotagh	bexanen	xâstan	xwâstan				fændyn
آب	owe	av/aw	obə	âv, ö	âp	ab	âb/aw	âb	âb	âpi	avô-	don
کِی	key	kengê/key, kengê	kəla	key	ked		kay	kay	ka		čim-	kæd
باد	va	ba	bɑd	vâ	gwáth	wâ	bâd	wâd			vâta-	dymgæ / wad
گرگ	verg	gur/gurg	lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux	varg	gurkh	varg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh
زن	cêniye	jin	ʂəd͡za/xəd͡za	zeyniye, zenak	jan	zhənya	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us
سال	serre	sal/sall	kɑl	sâl	sâl		sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az
آری/ نه	ya / né	erê, a / na	ho (wo) / na, ja	ahan / na	ere / na		baleh, ârē, hā / na, nee	hâ / ney	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ
دیروز	vizêri	duh/dwênê	parun	azira, degiru	zí	direz	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon
پارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانی	پشتو	تاتی	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی

پیوند به بیرون

• زبان فارسی
• گویشهای ایرانی
• زبان‌های ایرانی
• نگاره درختی زبان‌های ایرانی
• آمارهایی درباره زبانهای رایج ایران